55 - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Transkrypt

Przykładowy rozdział książki: Walka o czołgi. Poglądy, konstrukcje i struktury do 1939 roku
http://grzbiet.pl/sklep/walka-o-czolgi-poglady-konstrukcje-i-struktury-do-1939-roku/
SPIS TREŚCI
ROZDZIAŁ]
ZMIANY W SZTUCE WOJENNEJ W OKRESIE
POPRZEDZA.J.\CYM WYBUCH l WOJNY ŚWIATOWEJ
ORAZ W CZASIE JEJ TRWANIA
15
l. Wpływ techniki na charakter wojen prowadzonych
na prułomie XIX i XX wieku
2. Ponątkowy charakter wojny
J. Zmiany narzucone przebiegiem działań zbrojnych
4. Wojna techniki- nowa jakoić pola walki
IS
l6
33
35
ROZDZIAł. II
KONCEPCJE PROWADZENIA DZIAŁAŃ WOJENNYCH
WYPRACOWANE W EUROPIE W OKRESIE
MI:ęDZYWOJENNYM
47
l. Wplywpogl;płówdotyaących wykorzystanie czołgów na rozwój
teorii wojennych i charakter przyszlej wojny
l. Myśl wojskowa w ZSRR w latach 1918-1939
47
69
!!~~O:;hz d!(a~~~C:b:$~dt:ol:.::h ~~~~-~;;;ecką
4. Polsk.ie koncepcje bojowego wykorzystania czołgów
ROZDZIAI.Ill
Czoł.Gl W STRUKTURACH POWOJENNYCH Sił.
ZBROJNYCH PAŃSTW EUROPEJSKICH
l. Czynniki warunkuj~e rozwój sil zbrojnych w Europie .
74
••
113
113
l. Zmiany struktur organizacyjnych i pnygotowania bojowego
broni pancernej
113
3. Czołgi w Polsce i ewolucja zmian organizac:yjnych i strukturalnych ISS
Książki historyczne
Internetowa księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl
Uwaga!
Próbka wygenerowana automatycznie na podstawie tekstu źródłowego, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.
RozDZIAł. IV
CZOLGIIICH EWOLUCJA W GLÓWNYCH PAŃSTWACH
EUitOPEJSKICH
I.Rm:wójkonstrvkcjicrolguipon.. k.i,.·anitoptym.Unycb
ronriijZ"Ó
l. Konstrukcje opncowane, W<lroi:one do prodiliji
i na wypo•aitniu pododdziałów
J.Polsk.iekon•trukcjeczolgównalltdokonminn)-.:hp.ui •t..·
RozoztAł. V
CzOLGI W DOKTRYNIE WOJENNEJ l POCZ<\TKOWEJ FAZ LE
WOJNY
l. Postawy wobec proce.Ow motoryu.cji i 11panctm1cnia wo1•k
tllmpejsk.ich i polskich najW)inych instytucji ,.·ojsko,.")-.:h M l
wśród
;~;;;~:j~la !o~~~:!.:"J:~~~~~ ;~j;,:r:i~": !:k:~~e
wPoloce
J. Wykorzystanie czolgOw w poC1.}tkowej fuic ,.·ojoy
ZAKOŃCZENIE
SuMMARY
BIBLIOGRAFIA
SKRÓTY ZASTOSOWANE W TEKŚCIE
WYKAZTABEL
WYKAZ SCHEMATÓW
WYKAZ WYKRESÓW
""
WYKAZ PLANÓW, MAP
WYKAZZDJęĆ
ZDJęCIA
INDEKS OSOBOWY
INDEKS NAZW
Uwaga!
TABLE OF CONTENTS
]NTRODUCTION
CHAPTERI
CHANGES IN WAilJIARE IN THE PERIOD PRECEDING
THEOUTBR.EAK OF AND IN THE COURSE OFWORLD WAB. l
lS
l. The inRuence oftechnology on the character of wars conducted
attheturnofthelOthcentury
l. The initial character of war
3. Changes imposed by the course of military action
4. War oftechnology- the new qualityofthe battle6eld
15
16
33
35
CHAPTERII
THE CONCEPTIONS OF CONDUCTING WARFARE
DEVELOPED IN EuROPE DURING THE INTERWAR PERIOD
47
1. lnftuence of views on the use of tanks onto the development of
military theories and the characteroffuture war
2. Militarythought in the USSRin theyears 1918-1939
47
69
3. Condusions from the use oftanks in the war with Soviet Russia
and other military actions in the years 1919·1939
4. Polish conceplions about the use oftanks in combat
98
74
CHAPTERlll
TANKSIN THE STRUCTURES OF POST-WAR. AR.MED
FORCES IN EUROPEAN COUNTRIES
113
l. Faeton determining the devclopment o( anned (orces in Europe 113
;~:~~=e= ~re a~~:~if:~:5tructuresandcombat
113
3. Tanks in Poland and the evolution o( organisałional and structural
changes
155
Uwaga!
-
Johnfredericł.Chules(J.F.C)hller(18-8·1966)-gtllffllllltii/O'.a.lnsto')k
WOjJh,woif~ ltrtllq- 30;41;51-)S;S8:65:7l;92-94:11M:I09:1l5:1-3:189
l91;297;311;lll;314
G
ClwlesdeGaułle(l890-1970)-gt~~t>~~lbrypd)'.ltO•tf)-ł:~o.·Qpłm.y,;m
Rf'lt.IT•tklmiiSUilllpuzy<:lllbron•p:mctrlflj,pUV!!t)pololyk,n~~J;:st.:~nu
SS;S7;6S;90;3DB;lll
VidorW.Cenaaias (1890-!) -lltiiJO•( /92i), 1n.::pntr,ltortf)l: "'OJili>M)- 5~
Wi!Mim LtopoldColmarvonderG~f~1hm (1&43-1916) -:k"Jlm· Go/t:
AISM,ftldm..,m~ltl: i pisarz wo;1bn.oy; do l lo."Oj"}' ŚIOWIOk"tj /tgo M).(w_\ u
sztubiiiOjtlllltjbyfy&.lrdtlfJ~mr,.,gQdbry'f:\'IJbdrrQtlltryl.uub.:hJ.,.
w6dcówwoJikO"'](hn•zCiausth'llza-18
HcinzWilbelmCuderian(I888-19S4)-gt'lfflllporucuuł(I9J8),,.·1939
~XIX KPallt, w /940wfranq•ik<l GrPanc,na:Y"'"~·.Dtrsd.ncU<
łkiR,·-.)l;S8·6S;103:147:150:267:292:29i·298:l06:l08:ll0
Rwłolf
GUDdW:h (1892-1957) - ~o.y...Ua:ta 1 b115lnlktor, "'<<)Or, s:rf 1\~
rhillhl P111Jrkl6w r KPJU!rJikcjl BIUI"II Badali Tuhk:nych Bron1 Pan.:~~~180;214-219;223;236
H
Edwml Ludw1k Rabich ( 1905-1987) - .n:1·n~tr, mtclldNik 1 "'~""""'='"- kltrowmkdtldluJlflp~:.ro...ip«Jdlny<IIBiuroSi!ld.O"•PZ/n:,,.,JPI'Jr,...,,.~rK-.l.
TKS, PZ/n: IJO, HP(Plllll. 1~0) 11nn}-d1 -ll';";233
JózefHalln-(1873-1960)-gt~UF~~Ibrom,df1h'lid,dB/fhrn,,.-l.nn"(I91S·
1919)-75;76;133;156
Eril:hHocpner(l886-19+ł)-gtntrdlbnlJł1(/938)n...:Y"vn:r.Dtr.-l.lrtRnttr"
(ffllrybrw.rltnpld),doowd:IIXVJKJ>pn,wPobt1(1939)1franqr{I!NO)
"r'tdmlf<:.,ny ~'"'"""""'J20/rptd<jNfhlpr:«1wliDH111tro"'l 1:<~>f<ll!/rou•·
nyw/944roku-292-298
HcnnannHolh(l885-19il) -gt.,..rolpon~c:nlk{/9Jti)IW!.... "ollłi".P.op.l·.
douwdzd XV KPanc w hiJu (1939) ptnfwu ""III}":
PaNc-293-298;310
F~(J<I J...W:•I
Gr
J
Antoine-Hrnrijomiai(l779-1869)-~tFII~Inlrtry/;""l".l"-18
Uwaga!
INDEKS OSOBOWY
B
J.an Gottlieb Bloch ( 1836-1902) -finansista, przemysłowiec, ekonomista, pdC)"'
fista r teoretyk WOJIIY- 25; 26
c
John Valenline Carden ( 1892-193.S) konstruktor Carden-Loyd One-M1m Tan·
kette (1925), współtwórcafirmy Carden-Loyd Traktory Ltd, później Vicktrs·Arnrstnmgs- 126;128; 186; 190-195;200;204;208;213-217;226
John Walter Christie ( 1865-1944) - inzynier i wynalazca zawiesunia i układu
kierowa ma poJazdów gqsrenrc01tJych zwanego z11wiesuniem Christiego ZQstoso-
wanego w wre/u modelach czołgów- 183;205;223
Carl Phillip Gottlieb von Clausewitz (1780-1831)- generał, twretyk wojny18;47
Philip Howard Colomb (1831-1899)- Wiceadmirał, twórca geopolityki morskrtj-17-!8
D
Giulio Doubd ( 1869-1930) -generał, teoretyk wojskowy, twórca koncepcji woj·
ny powidrznej 1 bombardowania ~trategicznego- 66;67;71 ;86; 104
E
Ludwig Ritter von Eimannsberger (1878·1945)- gtneral artylerii, teoretyk
kiOjny pancernej- 41;63;64;279;313
Jean Baptiste Eugene Estienne (1860-1936)- gtneral, artylerzysta i inżynier,
twórca koncepcji francuskich czolgów, nazywany "ojcem czolgów~- 55;57;90
F
Ferdynand Foch {1851-1929)- mmnalek Francji i Polski, naculny wódz Sil
Sprzymierzonych ( 1918)- 18;20;36;89
Uwaga!
--
p
JórefKiemensPibudłki(l867-193S)-na,:tl"!k'O<i:.ĄrmnPol<b<ril918'
/918-192lruuuln•kpori<t ,.·a,p•tn.l:ymorsUJHPoW :• (1920).prat~ 1 ,.,
( 1926-1928' J9JO)- 105;109:1 ~0;2-łl;h3-254:2S8-261 ,26~
R
ndeusz Jord~n Rurwadowoli ( 1866-1928) - gmrro/ bron t. s:rr S:lilh (;,
neroln<go L\'P(I920)pć:mcJ m.on., G"<nualn_,·louptklor/.>:d\ 11921-19:1>•
-255-258
s
Alfred •on Schlitlftn (1833-1913)- _{<ldmars;:a.H, s:~; s:r~bu 1~91-IW!S
uwaz<~'9':alwoirc~noenl!cck"hpl.fnriwmattgl(;ny<hpr:tdlk'OI"'!"''~''"''
-18;26-28;67;306
Enk Wtlli:un Shoppud ( 1890-')- ma)C' ( 1938) ICOI'C!)·k. hc<lo'll kw•lok'"'
-5$.56
Wlady.!aw Eugemusz SLkonki (l881-l9-ł3)- gtncral ~"'"'· J,~ S .łrrm,.
(1920),pmt~~tr (1922-1923)••mmota<p•~•'k'O/<lok:wh (1923-192~1
8!;99-102;111;258
FranciszekSkibiliski(l899 -199l)-maJO'<'"d.•pl.(193 ó)Odlos!opada19_lsztabu JO Hr;rgady K,,,.-·alm•, grntral J_,.,..,OJI ( 19S8 ). P"~"' k'O/'~O•;·. ''''
'"'f
rctykohadaa>:!uko..-o1cnnci-29S;306-30.
T
AlfredvonTirp1ł1(1849-l930)-Grossadmoral,rk"V"''C'-'"rsJ."I·I/an·n.,rtr
IVoJ<nnq-18,38
w~:::~,i,~:~i,::;;:-~:.::_::,:;~;~~;~-~:;.~~;~~:~~~ ~;;,~;~~~1~-~~-~
.rK-.l-21.1;214,216;227
Uwaga!
K
Paul Ludwzg Ewald von Kleist ( 1881- 1954)- Jeldmarszalek (1944) dowodzrl
XXII KPatrc (1939) r Gr. Panc (1940)- 293;298;308;310
Tadeusz Kossakowsk.i ( 1888-1965) - mzymer, pulkowmk ( 1928), sz.ej Departamentu Zaoprrtrzema ltrzymmr MSWojsk., (1927) dowódca Brotri Pancer-
nyc!rWoJskaPo/sklego(/930)-!6!;261-265
L
Baszl Henry Liddell Hart ( 1895-1970) - k11prtarr, lirstoryk r teoretyk strategri 30;37;53-55;65; 72;93-94; 109; 125;290;313;314
George Mackmtosh Lindsay (1880-1956)- pulkowmk (1927) gmera/, wspólpmwwal z f.F.C. Fulierem rwd ulworumem Expenmerrttd Mechamz.ed Fom:,
dowodził prenvszq eksperymwtalnq Brygadq C:wlg6w w 1934 roku- 126
Vivran Loyd ( 1894-1972)- koustnzktor brom patzcernej, współtwórca firmy Carden-Loyd Tr11ktory Ud, opraw1va/ m.in., transportera Umvme~l Ce~rrier r Loyd
Camer- 126;128; 186;190-195;200;204;208;213-217;226
Erich von Ludendorlf ( 1865-1937) -generał, w cze~sre I WOJny świ11towe1 m.rn.,
szejsztabuvonHmdenburga-67-69;113
Łapuszewski - rrrzY'uer w Bmrze Komtrukcnnym Brom Panurnych Wojskowego Instytutu Be~dari /nzyrrieni prawwalnad eksperymentalnym dzralem
sanrobranym TKD (1932) późmeJ nad C2P- 223-224
Jan
M
Stamsław Władysław Maczek (1892-1994)- pułkownik
(1931), dowództwo
l OBrygady Kawalerir (l 938) póimeJ genua/ brygady ( 1939) - 294
Maban Alfred lhayer Mahan { 1840-1914)- kontradmirał zwany "Ciause1111t·
zem WOJny morskrej"- 18
Gtffard Le Quesne Martel (1889·1958)- generał, inźynier, teoretyk WOJskowy,
twórca koncepcJI "tankretki", rm/o5nrk bobu- 55;93; 125;180;189; 190;208
Helmuth Johannes Ludwik von Moltke {młodszy) (1848-1916)- general·pulkowmk, Suj Polowego Sztabu Generalr1ego 1914- 26;27;28;31
N
Walther KurtJosefNehring ( 1892-1983)- generał, historyk broni pancernej, wcze·
śnreJ (l 937) dca S pulku pancernego, szefsztabu XIX Korpusu ( 1939) - 58;64;292
Uwaga!
-
bilł~ongoigówlll;l30;
133;144;
160;161;166;168;177;231;271;
285;190;303
Nt.Jbonaolgm.·c•ęzbch
123; 119;
IływizJi tmeciwlwn.·:anł
90. 114
l·łl;l90:308:312
d)'Wlt]ł
tmDłoi')"W'II':u!ł
63: ll3
lł3;1S6
1411
dyw•z,.,..86;96,B8.145:L6J-n
bmhon czolgów lokkich 123; 14);
209; 230; 242; l-łS: !Sł; 296
191;296;303
dziłlun•obronne(ofens)-..mll\1
b,al.łlionaolgOwirednichl23;145;
24;68
173
bitaboni4C"'no5c•IJ2;1S0;269
G
hlltibonmotocyklowy 149; 151
Glębokosc: ru.tamałll: Rl; HO· lO!
bat.tlionpiechoty20;38;76;8l;ll9;
133;149;266;280;185;312
b.ataliorulptr0wi38;141;1SO;IS2;
"'
•
Kama19-ł;26l
u..·alenł !':'; 19; 21. 33. 43; 49; ~·
hlltalionstrzclców257-2S3
bRmchemiczrtl!l48
b1011rancema48
.)};-:'2;79;86;88;8\1,91-115,100
brypcbpłnctrn.Jkorpusukawaleryj·
zoa;209;BI;ll2;2-łl;l-ł--zs
sko-&alllochodowfgo14i
108; 118-124: 138; 139:
143.1-łó
1411;15-;tS9;t62,16-;n;J-l
•6l;266-z-:-J;l7-:2110-2S4:!S9
290;290;l93:l96:301·302
c
hw.~lenazmotOT)"ZOWana·3:133
cykliidll8; 154: 2S7:1S8:2i2
korp..,•l9:ll:F·33:56.93.1H
160; 162;266; 2~2: 2-8:292
korp ... sarmiJIIf(unui)-5: 1!4.290
D
d)'Wizjal9;24;26;28;31;82
"'
d)'Wiqacięzhl58
KorpliS Czolgow41; 125; 12-·129:
dywizja,azdy24
133;149;191;301;303-303;,;13
dywizjabwalrnil3;86;91;96;100; korpu•moto·mcchaniCUI)"l-3:2-~:
138·143;147·1SS;2SO;H4;301
278;279
dywizjalekb.S6;2SO;l80;290;292 korp"''l'-łncem)·5~:62:63:124:26-.
d)'Wizja p.Jnc~ma57; 62:63: 100:
291;297:298;301;303;309:310
\14;123;141;14S:ISI;IS8:1i3; korpusp1Khor,·IOO
210;267·2i2:292;298·301;l06; Korpus Zme.hmlzo,.·any (fobch,ne
GunCotp!O)Il5
d)'Wlzpp.1ne<:m)"Ch(DC) 141:142
KorpliS zmedwuzowUI)'l-18·149; 2M
d)'WizJlpicchot)'28;30;l3;l8:iS: korpUSliT10IOr)'lOIO'UI)''łl;l81
78;80;93;97:100;120;124:134: Królewski Korpus P•n•~IT1J" (R"".U
13S;IS8;188;238;24S:H9:267·
TankCorps)l23;\25;134.1'ł2
272;308
dywizja piKboty zmo10ryzow.uwJ L
122
lekbdywizjazmoxh.uurowan.I\DL\Il
dywizjaszybb.lll;llS;I·łl·l+ł
138
"'
Uwaga!
INDEKSNAZW
arm1a 17-15; 17-33; 35; 44-45; 47SJ; SS-SS; 61-65; 67-73; 75; 78;
81;86;89;91-93;95-97;101-107;
108-111;118-114;DI-138;141143; 147-ISO; 157; 170; 173-176;
187-192; 199; 140-142, 244-145;
166; 172; 278; 184-186; 290-292
armiaang1elsb 113; 191
armlabolszewicka76
arm1a brytyJska 123; 126; 118; 132;
206;224;268
Arm1a Czerwona 53; 69; 72; 145149; 201-106; 264-265; 273; 278;
280; 194;297;300-305;
armiaczynna li
arm1a europejska 10; 88; 117; 120;
160;238;267;279
armJafrancuska20-23;27;33·34;56;
76;91-92; 108; 135; 137-138; 141
143; 187; 190;148;268;308;312
armlakonna78;108
armJahtt>wska157
arm1a masowa 17; 26; 37; 50; 56; 117
arm1a motorowo - pancerna 279
arm1a niemiecka 20; 47; 50; 57; 96;
97; 108;201
armiapancerna63;67; 124;248
arm1a polska 74-75; 213; 231; 279;
190;300
armiapow1etrzna66
ArmlaRadzlecka234;311
armia rosyjska 22; 24; 30; 31; 45; 48;
264
armiarumuńska
armiasowJecka240
armiaszwedzka 198
armutraktatowa265
arm1atureckal8
arm1awęgicn;ka200
armiawłoska 173; 208;210
arm1a zawodowa 48-51; 53; SS; 56;
67;68;73; 117; 126
armiazmechani7.owana51;53
artylena 16-24; 26; 27; 30; 32; 34;
39; 41; 44; 46; 47; 71; 73; 79; 80;
82; 87; 89; 93-95; 100; Ił!; 118;
139; 144; 163; 186; 187; 212; 24;
248; 251; 262; 264; 275; 280-281;
311;313
artyleria ciężka 20; 21; 24; 34; 96;
242; 268;269
artylenaczolgowa 125
artyleriadywizyjna21; 123
artyleriafrancuska 23-25
artylenakonna86;252;254;268
artylena lekka 19; 22; 24; 86; 128;
265;271;286
artyleriapiechoty20
artylenapolowa76;88
artylena przemvlotnicza 270; 286
artyleriaprzeciwpancerna44;312
artyleriaspecjalnal33
artyleriatowarzysząca 56
batalion 40; 75; 76; 123; 128; 136;
137; 156; 159; 169; 170;248;249;
266;287; 302
l 54
Uwaga!
-
s
u
upancem1eme 95: III: 123: llti·
schronybel0nowc30;2J3
!iS:l03:238:lł":":26-:2""9:l80
11lmk JS-16; 40; SS; 78; 126; li~;
180;184;188;194;19i;l04;l0':'JOO
111;114;225·229;H6;190
silnikspW!mo.')'lS;l6;176
silnikwysokoprężny 190; 118; 2J4;
lJ6;140
silnikiemgażnikowym19i;l06;218:
136
W
wUkalłdowa L7:21:36:H.-łR:-
82;84:95:98; 19~:211: 253:285
296:29':':299
,.-aJk.i.namorzu3·
slużbytrduncme17
"·albobron!Lł-9:1lł
5)'11emobrony31;32;60;73
walb"-rtcz21
sztabpnel':llny17-ll:35;SO;Si;6ł;
walk.łzbronią)Wicemą63.300
75;90;92;96;129;1S4;162:212:
230;231;254;261;263;266
sztabgl6wny 164;221:226: 233:
241;265:266:283;28S;286;2BB
mabocólnowoJsiro>o."}'49
w~ellu~r.~ttg~a94
WOJna i-:'-20;23-24;98-100.122
llS:l3l:l35:1r:ISO:I65:180
188;19S:200:l30:l53:259.rs
289:308:311
"-o]nablysh,.·icz.nal8:S0.5l:53
·~---~fu~
!irodkibojo1!.-el37;167
wojnadlugotrw.~b46:68;102
środlufillllnsowr203;264
"1)jnafr~ncusko-pruobl9.20
Srodkilil'1floici47;1S5;285
WOJnagrecko-turecU85
""Ojft.lko.lhqina20:101:105
WOjft.lkont)"TltnWrlliS
lrodlummn~lowe86
łrodkimolorowel70
środkiobronypl'"l.('ciwiOintC~ej3ll
łrodluogmoo.'ł41
środkipmceme87;173i230
Srodkipłlislwo""208
Srodk.ipnec•""f'l"«me41;SS;283:
312
środki prumtt!zcunia 285
Srodkin:montowel47
środkilfehn1CZM74;88il35
Srodkiwalk•22:32;35ili:-łO:il:
88;99;102;10i:l21;191:2Sl
środkiwsp.1rciaw;tllu 148
łrodkizm«h:mirow:mtl38
wo;nakrótkotrwłlł66:9-
""01Rł11Wlł""rowlli:B:64:69:
82;108
wOJft.lmorsk.i(teona)IS
wojnamor<bl8;35:Jti
1\'0jnanowocw~na 19
wojft.l oblęzmcu lO
WOjiUp.ulCemł53;5~;5-:63:64
woj1Upolsko·SOWII.'Ch-.f:82;8~:
100;108:1CI9:1l.l:Hl
"'Oinaprusko·łUS!n.adul9
"'OjMl pnys:.!IOKL )l; )-~2; 65-69.
73:89:\14:102:106
wojnaro•n•ko·lłponsk.ii9:2l:l6:
tempo nmn:ia 9l; 1)7
lyrl~erysttwlrckie 11: 2S;28;<16
"'
wojiUS,.iatowall'ł-ll:33:łl-ł5,
52;60;66-69;-4:8l:lls-119:
ll6i178;lS-:19(1:l!l8:l-łO
Uwaga!
okopy"tluste"29
!muobrony27;35;83;91;311
lotnJCtwo23; 28;37; 43; 46;48; 51;
52; 57-63; 67; 70; 86-89; 96-98; p
100; 107; 11-119; 123; 128-129; pancerno-motorowe (grupa, oddział,
WOJSka) 72; 9J; 97; 157; 164; J69;
J44; J68; 180; J91; 233; 239; 245;
263; 267; 272; 273; 279; 284; 285;
253; 256; 264; 276; 279-283; 297286;288;294; 295
298;307-310;312
Inżynierii
Zakłady
Państwowe
lotnictwo bombowe 63; 66; 91
(PZlnż) 161; 214; 219; 227; 237;
!otmctwomyśliw~kie63; 311
244;
lotmctwoszturmowc281
pas obrony 41; 43; 285
lotmctwowsparoaSO
piechota 17; 19; 20-28; 30; 49; 108;
123; 174; 242;247;252;262;266;
M
267; 277; 280-284; 286; 289; 293;
m.uynarkJ wojenna 16; 31; 37; 96;
301-302;308
117; 119; 141; 197;248
ffi;J.SOWOŚĆ 17; 87; 107; 121; 209
p1echota zmotoryzowana 208
pozycja obronna 279; 281; 282; 284;
mech;~.nJzacparmiJ47; 72; 131
286
m1eszany korpus pancerno-zmotoryprzeClwnatame 28; 63; 282; 283;
zowany268
285;310
motoryzacja 50; 59; 62; 64; 65; 69;
pułk 75; 76; 78; SI; 82; 120; 133;
72; 87;95; liS; 121; 134;238
146; 147; !52; !53; 156; 251; 268;
N
270;306
natarCie 21-23; 30; 32; 37-44; 47; 56; pułk artylerii specjalnej (RAS) 133
59-62; 66; 73; 77; 81; 92; 94; 97; pułk artylerii zmotoryzowanej 138;
141; 148; 149; !58
147; !SS; 179; 183-184; 230; 261;
278;280-282; 295-298;311;312
pułk bersalierów 142; 145
pułk czołgów 142; 145; 152; !57;
natarcJeczołowe48;88;91
159-163; 210; 211; 249; 306; 308
natameprzelamu,ące27S
pułk kawalerii 144; 147; 194; 249;
252-269
o
Obrona 19-23; 28; 30; 35; 46; 53; pułk pancerny151; 154; 166; 211;
270-273
60; 62; 63; 66; 73; 74; 78; 79; 83;
88; 90; 92; 97; 128; 147; 172; 187; pułkrozpoznawczy 138; 155
208; 265; 275; 277; 282; 294; 306; pułk saperów kolejowych 160
308;311
obrona przecJwlotmcza 149; 229; R
rubieżobronna 137; 195
271; 272; 312
obrona przeciwpancerna 58; 89; 285; ruch {sil; środków boJowych) 17; 20;
22-29; 49; 69; 87; 91; 94; 97; 98;
300; 312
108; 126-130; 137; 142; 159; 179;
ojcostwomemJeckiejPanzerwalfe310
182; 184; 246; 252; 284; 297; 299
okop 17; 29-32; 38; 40; 42; 46; 88;
108; 178
Uwaga!
l
GNbol<fWI'""(mm)
K..Jłub-pnlloi
~
.."
~···p•
ll'o<ll·pr<Od
:
~··
""'""
~~..
'
",....,......... lkml>)
,..~!1(km)
""'""''"'•mol.o~
~
low<(l)
~"'
:::.'li"'.W.
mO<nom"ulou(KM)
chlodun"'
'
W)'I'IWJ'(m)
"'
~
)lO
l) i
G..nok
(,,,,",
...
.,.,.
rllno<l'
'~
•w
...
!:Q
"'"'~''
....
.".
dłus'>"(•.".,.'<l
:~Wlub.o
.,...,
'"
l,~
l<)
>W
tl.l<J
'
c.tJ·
><
i'okon)-w<n<pn<ul.oojl(m\
)\•
~":!":':::.
Sr<dnlnocooł.]<'dn"'olowy
(IG"m')
'~
·~
,.
Równol~glc z ptO)Cktcm Ciolgu p~w•J+<ego mz. H•bocz oprJ.;o11"01.1 NIITII•
udanłkomtrukqę~tonowcgonolgurozpoznJ"'czegoPZinz.·l.W W lon
strukcjo llj"konysuno szereg rozwo~uń doskon•l"}ch 00 moddJ konku"'n
cyjnych- brytyjskich Cl}"<ZIIcdzi..Jch 1\'j·korz)lt.lll)""lmlb)lkonstrukq
polslucj,C<>Stw•rnlo pcr>pcktp-.ę stworzenoJwi:L'mych Jf<lnostcln•po;du
wychdlap11)"'1ychkonstrukql N~eudJ!ollę)tdp!!csl\-.or:I)"CwkrotLm,-z.o
soe odpowoedmcgo uzbrojem• dlJ czolgu. P,-,cwodpo".lllł JnnJ!J r mm, u
st~wan•llczolgu7TP,chocstwJrnhJakomollonu")"t-wlgzpowoJu
swych rozmOJrowzostJ!JodrzuconJ. Os!alocznoo")"louny protot)-p moJJ
wocv; pnystosowJnłdo Z.lffi()O!OWJOIJ dZ!Jib !O mm wrJz z hrob1nem m..·
szynowym. Konstrukq• u<>cstnocz)"IJ 11 tcstJchprowJdzomch ro"11olesl•
zczolgoem PZ1nz .. J30, uzpkuN< rownoe Job"' ocen)" OstJic.:zmcblem )93>1
r. w Sztab1c Glown)"m umłno, u: czJs pot,-,chn)" nJ ..-.J.rozcmc go.> do proJulqo
SCI)'IjO~jbędloelbytdJugo,Jb)'b)"JOnJCSI.:I•lomlruJ.(]łln!t"'SU)łqJJ. .."I
•ka.Czolgnoetostalprzytęt)'douzbroJenOJpododdi!J!W
Uwaga!
[NDEKSNAlW
WOJnatechmków49
WOJnatotalna 19;67
wojnawlosko-abisyńska6S;8S;86;
88: 144
wojska lądowe 46
woJskaszybkie 156;290
wojskazmechanizowane49;61;72
WOJska zmotorywwane 59; 72
Uwaga!
-
Niebet.znaczeruadb.611iłi1-Kjloplm1LpracZW1'1Uf't"Chzp~-mu:•
konstn~kcji nołgowyth byly podJęk W:u 1nne dwl.tnia. N.em.U rownolą
z prac.uni zw4unym1 z koru;trukcJł pm«lll)-ch ww.ó>o· bo]~-ch BBT f
i'aJK. prowadZLlo prKe w róznym ukrn1t, l11b sprawowala IWIWr rwl pn
dukcjłop,an«rzenii, ll!llf~J'I"doopmowllll.l wlunych sdnikg,.,·, mwruo
doudOiiko.WCnuuzbroJenLI.,optycznych pn)~celowruc:ryc
i!acli0$1acj•czolgowych.Zakrestychpnedsie<oo'Zięćobruuttubelllporulel-
TAB.ELA 7.PazE.D~WtLęC~A l.uiAWC:U NADZOROWAłll
paz.nBBT h. P.u~c. WLATACBI937-1918
\,lnokbtN,.owytyp"';omoq";.I(M
U...oyl.ndrow-6
~~~:~~:.-
...........
9!
lto..:olnn•owl-1011
S•lrnkb.niYJIO"l'l)'p-lSomoqiOOKM
llol<cybndrow-6
~=knr~~~-IIWJ
llol<ob-liiiiO
r........,,....
5drukbon1)11"")"1rp60!,6lioi!HK)'~s-6!1.;.\1
llo!<ą1lnd""'-''
:~:;:y~~~:-;.~9!
100
llo><<>I>K>Iow-!60Dl600
t.o.l"'
:.~~<~d~~IDollloX\"IIOK.\1.
:~:t~~~~-
110
~.~.::::,;;: ......h "<'SolnoOI~"bl'l'CRIDo.,o><v"<KM
llo><<il'"d""''
~.~-~2~~~ 110
n....~,." .... -zooo
l'r<«l>><lfn,.....,o.hodfcN"""'
Wbtach 1936-19l91łcznirzlnstytulmiMet~urgiiiMri~Rni'SłWi,~
Ptyc P.uKI!my<h.przcp""";~dzonom
~próbuscabjł'J(hodpornoUp,ancen.lljednoroohwguinon.lgl.:ontp(ce-
kierownidwml Komisji &dUo Blach•
Uwaga!
CZOLiiiiiCH EWOLUCJA WGLÓWN'YCH PAŃSTWACH IUROPEJSKII;H
TABELA 6. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNI! PZINł.-140
NA TLE INNYCH SKONSTRUOWANYCH W LATACH 1930·1938
W. Brytania
l'lln•.·I~O
C.ęm(T)
~.33
7•
t:">b~mo(<1tul,k.ihbor)
'
,......
V•cker•C~rdo!n-loyd
L>ndwcrk
Pouooulllon
..."'
"'
·~
...
.......
AMR
(VM)
3
"
1-20
l-i,92
1-7,6
·Jrm.IIJ
·n.IJ<Ię'-'•)·k.>.rob•nmoSl)"ll0"1
-hrob•nmo"~""")"
1-i,'ł
l-7,92
Amun•q•(.,.ruk):
-dnJrm.IIV
-don•l•>ę•~ąukorob•num"'f"""'"l"
duhrobmumosz nowo
Grubu!-<p.ln•<n<J(mm)
Kodlub-pr700
-bok••trl
-dno•gó••
Wiou-prrod
""'
Prędko•cmok•ymoln.~{lun/h)
,__,.,~(km)
.....,
~llllk
~ubocyl.ndrów
·morko
nwcnomuu.lno(KM)
·spo<óbchlodn:n,.
Wym,ory(m):
dluso'<(zonnotł)
-dlugolćludlub.
·>><:roko>C
. ..."..,koić
:~::;=~·
Sn.dnin0<15kjodno•tkowy
(kG/cm')
55
"""
'"
"'
G•m•k
G.-in,k
Gożmk
Pnl.l'u.•
M~;ui.,..-,
"
~··
"
..... ...."
.,.'·"'·"
,
.,,
'.,.,"o
.
2,S6
1,76
l,l3
o,n
6
""Odł
1,7S
6
'-"'
...
o,so
1,10
'·"'
o.-
.
<imlk
Rcnoult
1.10
..
4,10
l,7S
,.
-::';;'.;;,:pr-..:ozkody(m):
·lowy•><:rolo!CI
'
..
boklll)-1
""'
l'oj~mnoi<zb.om•kowpoh"·•{l)
3000
'·"
0,6,1
. .0
"o
'"
I,SS
O,lS
...
'·"
'·"'
0,6,1
Uwaga!
-
1ch wyzswść nad podobnym•
pmnugrarucznefirmy
k.ar.~buunu m:a:sZ)"TlO"'"J'IIIl
produ.ko"""'=
Tu~u9.
DANE CZOUOOWYCH ILAL\IIINÓW PROJEKTU INŻ.
B.jva&A.
1"-m•l'-~1-1--~--=lw.o"",.l
Km
)l);rnwJ-J•ImodA
lHG
\HG
".~mm
"'<lm><<
•·om .. O
'«•ro<..W. ,....,-
'lOO~out~
Oprócz czo!gow 1OTP 1l 4 TP opr.~cowano rowTUen dwa pro1o~t} polsloe
gocrolgusredn•egooco~ul'"le23-!5ton Projel:towancdaneul..tjano-tech
mc1.newy>uwaly ten czołg na jedno l aoiOl<)"Ch miejsc" "erogu owOJ!>n•·d
komtrukq• ugran1cznych Uzbrojenie czołgu m1a!o sw sl..bd.lc z armar. -~
mm o skrocone1 lufie lub automatyaneJ .mnat) prucl1.dotmaet -10 mrr
umtosza.oneJ w ••nezy głowneJ, 2 kmbmow m.J.szynowych -,9 mm wnlffi
aonych po jednym w dwoch boczn)·ch .,..-,ez)nk.l.ch 1 Jcdn<'go bnbmu mJ
szynowego lub naJ0~>$"'8" hrabmu maurnowego pruznanon ego do obro
nypruciwlotnu:zeJ.Pancen.jaknaczolg•tojkl.sy,m•alb)'cgruby.bookolc
50-60 mm Przow1dyw•no tilic, li!: czołg będZie m1Jł zdclnosc po~cn\"WllliJ
brodówdogl~bokosc1 l,l m Pro)e~t ten Jednaktosui urzucon) po poro\\TIJ
ni u go z proJektem czołgu srcdmego PZ!m., ktorego g!ownym konstruktorem
był 1111. E. Habnch, ł konstruktorem S1łn1h- 1nz.). Werner \\"cd ług proteltu
PZlnz. czołg ffiiJI b)ć uzbroJony w Jf!TIJ!f .. -mm z długą lufą. n•d•t•<~ pon
skow1prędkoscpccLJtkową900m/sek9wprz)'SZiompnowld)"WJnok.lhbor
60 mm), spnęzonye~ęzi.J larabm maSZ)"IIOI<l-,92 mm""'' CI~Zk1l.or.lb1n
maszyno•q· z pnodu 1 c.ęzkl larJbm m•szynowy przeclwlotnl<.""ł)" w WIO!)
Pancerz czołgu z pnodu m1al m1CC 80 mm, a z boku- -10 mm
W tym >Jmym czaSie prowadzono stud1J 1budowę spnętu <pcqalnego dla
WO)skpamomJ·ch.ltakopracowanoorJZwylonanoholown~eę{pnw1epo;l
do ewakuaq1 uszkod>OII)'Ch czolgó"· Holowmca m.al• 3-osrowe pod"'.>!J'
u bl1inlłCI)"ffi ogum1cmu balunowym Do "'lłg.lllla uszlodzonrch ,-zołg"'•
mllly sluzyc upu"czono kolomy' roik-lm• C1ęur wla>n)" prz)Ciepy ,...,Tio<ll
3,8 tony. [)o hoiOWlllll przNIIJClOIIO UJgmk Jft)"ICrJ)Skl c·p 0),10] mil)
samoczynn<"nJtJIJowcorlądzcmchJmutJCo.
B1uro B.Jd•n TcchmC>n)'ch Broni Panc wrn z Bm"'m IIJ.dan Tc.hnKznwh
~~rów {IIBT Sap.) opr•cow•l<> protclt spccn•lnego ""1~'11 mo>tu Pm
"'odnląldcątcgoprotcktubylodostare>cn•eoddliJiom<>olgo">roJbzdol
nogodopokonaniaprzcSllodpnt>cm·cz(l]go"'l'h,kton·un"•m,,.h"11;·~, n•
U!(:iewl"'nychczolgow. WDBTS.lp proh·JJzon(lbJdJmJnadkon<truk,lł
lekkiego mostu orozp>otoś" 8m. >noino1<1 'łton. Most ton m1al by, 1monto
wany n~ czolgu 7TP lub Cl'!g"iku C7P. N3leirpodkredlc. zo stud1J n•d kon·
Uwaga!
(zOL(;] l ICH EWOLUCJA IV GLÓWNYCH PAi/STIVACH EUROPEJSKICH
mentow~nego). Opanowano metody produkcji jednorodnych płyt pancer·
nych grubości 3-50 mm 1 nawęglonych o grubości 8-20 mm. Dla czołgu 7 TP
wykonano pancerz spawany z blach pancernych o grubości S-17 mm, przy
czym cięiar calego kadłuba me przekraczall700 kG. Wszystkie produkowane
odtąd czołgi miały mieć pancerze spawane. Dostarczać ich miały huty: "Bato·
ry", "Baildon"" i ZaiJady Poludmowe.
TABELA 8. PRACE BADAWCZE NAD BLACHA!Iłl PANCERNYMI.
L\t;tlcmolu\op>l<n<<rne<od
")·borubl>ch>plpp;tn<
Prubr1..1konv<>ne,
produkqabi>ch
>pl)"tpJnctodnoro
dn)·<hS-50mm,
'::;';n~;C.~.;;o
!'ruwJdlemeprubnaJ
pl)·l.lmopJnc.gub
W-SUmm
Owczesne czołgi polsk.Je były uzbroJone w bron maszynową i działa kilku
wiOrów 1 kalibrów, przeważnie mocno juz przestarzałych:
ręczne karabiny ma~zynowe 7,9 mm wz. 28,
Ciężkie karabmy maszynowe 7,9 mm wz. 30, wz. 25 i w1.. 08,
armatki 37 mm Bofors w·t. 37 i Puteaux,
armatk.J 47 mm Vickers i Pocisk.
W celu UJednolicenia, unowocześmenia i zautomatyzowania uzbrojenia
podjęto prace nad skonstruowaniem specjalnej broni czołgowej. Pod kierownictwem BBT wykonano w Fabryce Karabinów i pr1.eprowadzono próby czoł
gowego karabinu maszynowego {km) kalibru 7,9 mm i najciężs1.ego karabinu
maszynowego (nkm) 20 mm proJektu B. Jurka, które miały następujące dane
patrz. Tabela. Próby, którym poddane
Uwaga!byly te karabmy maszynowe, wykazały
-
Wradziedudaoficjalnych~ł)ikoaęśaowo~ou
dmii wj. pancmiJl:h. f'oslugujłC ~ ldmrur.t Lmabą Olpllll.OCJL mcrzN, ~it
115Uliłich~Korp115moto·mWwunnyzpłruezpogl.1dmur.dD.d:un.
b)i uwmoyza rwiązekopmc)')ll)'szcubl.. ruadnesu wodu..lionN' łllllli. De
udań jego mogło !Wneć: wWae SI~ w~ lel)"'onwn rurprmK!Cb rwydlrnilstpooglo!mu~~W'Gjnycclem~J"BBmob.bzoq.,kon=~n
q~uchwyaoruawainydloblfhów,leJUM..-iutrz)'IIWIU.ichdo~ICillwb
iillej umil.l'no!widywmo mozln.'OK zdew~ ugrupawan "ff"=!l
I!)'Chpr~KLwnWupomoą~uderuńaolow~-ch.\\'ZSRR.podob
,ak w Ntrm(Z«h, pbnowmo uczepru: dmbrua na sb-z}'Cłlt mrw. 1111~ n.
aluosmydleruepneciWIIibomw)'Jicien.aj'Ft)i);"')~'SWiieprzebma
I1Ui'
nialivntu.• poklsc;~pmq.iny. Wedługocen oliqłinydllllllihwe było ~pn:>
wadzenie pruz opnuyp~r ;n.. . pmccrne osłony odwrotu ..-wnlll o1m111
W $lrUkturze r.~dzi«kich oddmłow pmmnydl bl)piom lllllllof}"WMo'311yrr
wymKUI'IOzadania.wrmw:hkoJpusulubanrui,a ....~~prubm.i
nia l'ronlll, !Welutso dzaiWa w ranuch IIU.1I'N. dzlłbrua 11o1 sknydle "iasn)'CI
wielb:hjednostft,rcnpoznmR",f'T0"'3dzerueposcigu.Niewykluczoneb}io.~o~
brypdy m010-mechmiczne prz)'gO!OW)'wane były do udu. apcnąwd
z wiPsąrn rozmachem po "-moaueruuiCh pr11i'ł pt«hC!tf molonną lllb pru
~n.asamochodach"'.NLnwyklrLIIIrrniiJł«'byłoP"'ł"lmlrsięwndzitc
kiej 6tertturuwojshw.-ej kwestii muowego ui)= w.~ pancem)'Ch w fonrur ;u
miimotorowo-pmamr,.~utl'INIO!plllUC'J•JednOitel:zmechanuo
wanythiunotoryzowanych1.1pDCZo1lkowaijmczrn.l.poaątł;ulłttrz)-duestyd
Michaił W. Kmohukow•trwab.onaNep~tdoW)łouchllwojn)'""
WPulsce,poclrjmuJ4CPr.mnadocell.łs1mu WoJikł Polslutgo. pnrsr~p•o·
no ukie do anaUzy jego upóżniema w ukresie upancermm~o~- \\"nLOda W\'·
ptacowano, ocen•ajfe mozU"-ośo:' p<Hawn•ków, pk i wliSilr. An.illlUI'ł( po
tencjłl ZSRR 1 NirmiK, uziWlo, zr w ob11 kntłth w cz.me poko)11 l!bliCI~
wieikir jrdnonki p,ancemo-motorowe (w Nn•nKze<:h-dywizjr pmume.
wZSRRkorp~~symoto-mcchmicznr) oruirintensywn•epfOIGdzlsifsłlld!ł
nad orgamucjł i uiyc•em rych zw·~·- Pruwidyw;u~o, zr jrdnonh N
IIIIIOI~wiłjł IISI-łSDUICI~blldzoduzejtlybkołclpmmirszcunlł liC \150-150
km w c•uu dmł) oru ·~~lllł d11q szybkoK ukrya:"ł- l,h "'YP"~n•e
i OIJIIIII~J~ dł'O·~t~ ogromne m~nii,.'Oici pnelmun•• po:lf"l' obroM}...:h !Ił
pnestmn1 2·-ł kro. Seybkosc' op.~ncemnw at·n•ł)· je w mn••tU)lll sropm11
wr.tiliwe n• og•~ń po>!"'t' obronll)...:h, • lo z kole• umoll•wulo Ul)'Sbme w.·
modzielnok•wd.,Jbm;u:h ~zpotm~by~wku.r.Kjlch~b)·fomiUII p1cch~.
l.iskbestronyform;u:j• pancernych ZSRR• N•tmircspecjal•sc•polscrwllłb
prude wnystkim d114 wrażliwość icłl ocldzi•lów I)~OW)-ch. M~q;•.!l)· one po·
~<nlwo5pr...-Wo,.ko .. wh.n.,.,., .....,ll"""""""('F'In<$"T«rL•nrl
Nlln .. lr,..,.,..,...,,...,..l.l"I ... ~OR T1 16n••""'"'knrl
--uw.r.r..,lnik-,Ofll•ii><JI•bln•"F'boP,"h"""""'.....,""'"'"''"""~"''<J'"""" ~!->
ot.-L9)1;11n,.,Ołpn,.<,.aU..,.Jdoob•rn.....,.a:-,.:h_.Ln"""""'k"'•L•.I<.l"'"'
""""""""'"p!OW&d..."_•lllflh ...........,.• ~SH6.
Uwaga!
CZOU.:l l ICH EWOLUCJA W GLÓWNYCH PAiiiSTWACH !UROPEJ~KI(H
strukqą podobnych czołgów prowadzono w owym czasie jedynie w ZSRR,
Anglii i Włoszech. BBT Br. Panc. projektowało również wyposażenie pewnej
liczby czolgow 7 TP lub PZ!nż.-140w miotacze ognia. Czołgi te miały być uży
te do wsparcia piechoty i niszczenia przeciwnika kryjącego się w umocnionych
ruinach, budynkach, schronach itp. Opracowano jak najdogodniejsze roz·
mieszczenie zbiornika z cieczą zapalającą we wnętrzu czołgu oraz rozpatrywa·
no samą komeczność dokonania niezbędnych pneróbek pancerzy kadłuba.
w celu umieszczenia miotacza ognia ulepszonej konstrukcji.
N1e znalazł również uznania- co należy uznać za duży błąd ówczesnego kie·
rewnictwa wojskowego - pnedstawiony przez inż. Hab1cha projekt umiesz·
czenia na podwoziu cwlgu 4 TP działka ppanc. wz. 37. Wóz PZinż.-160, który
mógł zostać pierwowzorem tak rozpowszechnionych pod koniec II wojny
Swiatowej niszczycieli czołgów, a który ze względu na swą niską sylwetkę
1uzbrojenie w doskonalą armatę byłby niezwykle groźny dla kaidego ówczesnego czołgu i stanowiłby w naszych warunkach idealny wprost sprzęt dla dy·
Wizjonów przeciwpancernych i oddziałów motorowych - nie wyszedł, nieste·
ty, poza stadium ukończonej w 1937 r. drewnianej makiety.
Od końca lat dwudziestych coraz ostrzej rysowal się problem samochodów
pancernych. Choć uznane wtedy za środki pancerne jak czołgi i poci~i pan·
ceme, jedynie pod względem technicznym rozpatrywane były przez wspólna
dla nich instytucję - Departament Inżynierii MSWojsk. Początkowo poSwię·
cano im stosunkowo niewiele miejsca, niemal wszystkie armie państw posiadały samochody pancerne z czasów wojny, które uznawały za nie wymagające
modernizacji. Z czasem problemy zaczęły narastać, posiadane pojazdy były
intensywnie eksploatowane i wielokrotnie naprawiane; brakowało do nich
części zamiennych. Nic dziwnego, że rozpoczęto poszukiwania nowych samochodów pancernych-,_ Bacznie obserwowane były przez specjalistów polskich
wyroby firm francuskich modele kołowo-gąsienicowe: uKegresse'; uBerliet·sa·
hara", włoski ,.Pavesr i czeskie uPA l" i uPA U': W sierpniu 1926 r., szefSztabu
Generalnego wystąpił do Departament Inżynierii z poleceniem ustalenie typu
i warunków taktycznych samochodu pancernego. Konstrukcja wozu miała od·
powiadać specyficznym warunkom terenowym (słabo rozwinięta sieć dróg,
zły stan szlaków komunikacyjnych) w kraju. Do Polski zostały dostarczone
modele pojazdów celem dokonania badań technicznych i prób poligonowych.
Po ich zakończeniu uznano, że celowym będzie zakup podwozi produkcji za·
granicznej. Część bojową tzw. nadwozie zamierzano wykonać w kraju, aby jak
najlepiej sprzęt odpowiadał wymaganiom polskiej armii. Zakupy sprzętu za·
mierzano sfinalizować w roku 1927, przeznaczając na nie sumę 2.400.000 zł n.
W listopadzie 1926 r. Departament V opracował wstępną propozycję opance-
~n!To~hnL<znyMSWotok.,W•pr~WI~ostalenJotypusom...:hodtlwp,>n<ernyth
wPolsco .
Internetowa
. , CAW, llop,>rt~m~nt TcdLno<.zny MSWoj•k., Referot w >prawoe .. kupu prtlbnyth podwozi
dlaksięgarnia
o•'·' historii i faktu Grzbiet.pl
Uwaga!
knlotypusomachodupanccrncsozdn.lli.X.L926r.
-
sób """odzu.lny, podobnJO 1U nńucle, m~mo z.e cwl~ mWj· r,fu "';p,enc
naWCLtp!echoty,kawaleruLmn)"ChclementOl'l" D~onn."t'!m<rl.ln•""
open.C)'JnegodZLłl>nJ>w•kbd"e'"'>ązkowp>n"'mo-moto"""ych(uu.JOO..o
lo ono mJWI~k.zc uzn>me w "'Milllk.ach polskich) Z obserwaq1 pohku:h .W
bowców wymk..lo, ll bron pancerna 'ilopru.".·o su"'.U "f rue tylko Jedną z bro
ruglówny.:hobokp•echof)',k.awaleno,artylenoolotructwa,alen.o"'l:l'trwnem
samoduelnychwLtlklchJedno<lek"".Anal•um.ottrul""'ofiąalnych•ocenrue
ulezny.:h, przedstaWJJ.Ją<}'Ch ueye~e brom pmceme1 w wyrru.vu t~t')CZ!Wm
i operacyJnym, w posu.ugolnych p:wtwach potvo-ohl.. oficerom Dowodrtwo
BronLPanccmoJnado"precyznncokreslen•eprublemu
OcenW\O,zcweFranąl"1ęk.lw~<:lrodkowpancemychlok.SOOolpruzru
cwno na ,.;pólnc operowarue z p•echotj, • z.:od.uuem wprmo.odunu poechotl
dopozyq• obroMeJ, pm:<~w •t.Inowukom artylcno, ~nawet do po!<:lgu lączruo
z piechotą. W obrome regulamm hneu>kl pi'W\1d)""'a! ur,·"eaolgm. Jtdyruo
wformLe>.:u:zepneJ,dopruCiwnłlai'I:L•;spolnLelod"odanu.Jednostk.broru
pancerneJ w sk!.dlle lekiuch dyWIZJIIIIlechamzowmych bądz brygad morom
wych(okolol8%ogóln"SU•tmusprn;tu)pozbak10nezosulycryruuluprubo
jowokl, pomewn podpor:l.łdkowmo )t dp•1ZJOffi )u,.<!.lem. Zn•nrue ")"Ul
w Polsce ocemmo dokoll.1llla mcrrued.Je ,.. dol}·ch=""}m rwwo1u brom
pancernej, glówme dlatt>go.tz N!emcypnnn•cuh )ądos.unodllelnvchdz.ilin
o~r.tcy)nych. Wyrazem t.OO.go stano1mb b}~o fonno".ome dpo1ZII pancer
nych, wktó!)·ch zgn~pow.mo okolo 70'<:, sprn;lu panc~mego D}"""l•m••~ b)x
elementem mane"'TU operaC)'Jnego na skn;-dlllub wgłąb ugrupow:mta op.:-ra·
C)'JnegoprzcClwmh. Drugtm udamem, 1ahe N•emq•t.ow,a), prud swuumd•·
WIZJanupancem)'TTII,byludzulwrozpoznan•unaduąsl..&lęoper.~cnną-'.Ana
l1zypolskic domugały memlecluc pr:oce nad opr:ocow~mem metod wspolp11C1"
czolgówzp•cchoąPodkreslano,l!nonnynasyccmacw!ganu"·ruw.:,ub•-h
podobnedouwzględmOUlychwefnncus.luchreguLurunach(l·2b.obl,on•n•~·
WIZJę)-. Przcwtd)w.motaheuzyCiectolgowdo przclmw11a1 ~gu.. W obro
me N1emcy podobnie J.k Fr.rnru<~ pl.mow.!1 stoww.c ctolgt "')1ątkowo.l'w>
dno polsluch specpllstów n1e tmlo. "przy mJsowym Ul) <lU cwłguw N1cmC\·
podkreślaJ,kon•ecznos<~<h•.spo!pr.~cyzlotmctw"m>llunno")"lll.o\L>Ioono
mszczyćmy!enę•odwody
Wpolsk~<hoccnachRosJame,podobme)łkFrancuz•.Jakogłownex.>olante
dla czolgtlw prze" 1dp•·ali '"'l~" spoipracę na polu w>ilu z p• ech ot~. • po naJ
lozk..waleną (okolo60'\o <pnę tu p.1ncemeg<' w tych rednonhch) głownoe Jo
~''"''"'R'"""'"'""'"'~""'""''""'"'m"''"''l<LI"I"•'''·I'f
OJoylpplkA'•Jm•n•••~""'''"""""m'''l"liiOOIIOI.,
'J
l>,.dm.l>lld) "'"' m<mO<.Io.O """'"''''"'~"" '"'f"'IJ"'b""'''", '""'m'~~'""'"'
XX. o • , ·N ·,o
.l'<~<gl~dWoo•'•"" l«hn~•·r"•~••'
F""''"'"""drw"''f""'"''"''-'l.m.,.,r""''l"'"'""''"''~·'•l''"' ,,,,,",".,. ··'
d>wolo)!do7!<ools"wn>l0m Fnml"'"""dpmpnO<moe,I.,.,Jo•l.rn ''r'-'~"1 ~"'"'"'"'
<•<>IW)wpool. 110<U>Js6><,<•obw>lol060<rolr..-n•l.ml'nllm•~'""""'"''"""'''"'"
l.~h"ol!l')wn•<o<u"'u<rolM<ołiOO·ISOOm
Uwaga!
C lO L<; l W OOKTIIYNIE WOJENNEJ II'OCZ'\TKOWEJ FAZIE WOJNY
siadaC bowiem duze zapasy materiałów pędnych. Uważano, iż jednostki pancerne nadal w dużym stopniu są zależne od warunków terenowych i dobowej
pory działań, że nie są odporne na oddziaływanie lotnictwa, zwłaszcza z uwagi
na dlugoSC kolumn marszowych. Wykazywano także, iż wielkoSC tych jedno·
stek utrudnia dowodzenie, co dodatkowo uniemożliwia zachowanie skrytości
poczynań. Niemniej jednak uważano, iż w.j. pancerno-motorowe ZSRR i Niemiec przygotowane są do wykonania głębokich uderzeń jeszcze w trakcie
trwania mobilizacji i koncentracji przeciwnika, że będą mogły wykonywał bły
skawiczne i potężne uderzenia na skrzydla i tyły, a także czołowo przelamywał
pozycje obronne przeciwników ·•.
Dokonana przez Sztab Główny w końcu 1935 i na początku 1936 r. ana1iza
stanu wojska i studia porównawcze wykazały, przepaść w dziedzinie upancernienia pomiędzy armią polską a głównymi armiami europejskimi 71 • Pn.y oceme broni pancernej podkreślano szybkie tempo jej rozbudowy zwłaszcza
u sąsiadów. Dokonując zestawień porównawczych stanów sprzętu pancernego,
organizacji oraz przewidywanego charakteru użycia jednostek pancernych, rodzajów i typów sprzętu pancernego z moiliwościami w tych zakresach Wojska
Polskiego, jeszcze w roku 1935 nie zdawano sobie sprawy ze stopnia zapóźnie
nia w dziedzinie upanecmienia armii·;_ Za najsilniej rozbudowaną broń pancerną przyjmowano środki Armii Czerwonej, podkreślając zróżnicowanie
w rodzajach i ilości istniejących formacji. Przewidywano, iż w czasie pokoju na
każdy batalion piechoty przypada 10,5 sprzętu pancernego (w Niemczech 7,3, we Francji- 8,3, Polsce- 3)-~. Podkreślono, iż czołgi stały się podstawowym rodzajem sprzętu pancernego, że następowala daleko idąca unifikacja
sprzętu i poszukiwanie optymalnego rozwiązania czołgu walki kosztem zanie·
chania badań nad czołgami rozpoznawczymi. Najwyżej polscy sztabowcy pod
tym względem oceniali doświadczenia niemieckie, krytycznie przedstawiając
dokonania francuskie. W potencjalnym użyciu broni pancernej w czasie wojny
naj dalej, ich zdaniem, posunięto się w ZSRR, czego wyrazem byłowprowadze
nie decentralizacji organizacyjnej w przeciwieństwie do Francji, gdzie poza
sprzętem organicznym, należącym do dywizji kawalerii i lekkich dywizji cała.
broń pancerna znajdowala się w odwodzie Naczelnego Dowództwa.
Według polskich ocen broń pancerna uległa od czasów wojny poważnej ewolucji. Łącząc w sobie odporność pancerza oraz silne uzbrojenie z dużą ruchliwością, stała się pierwszorzędnym narzędziem walki, zdolnym do wykonania zadań,
których do niedawna nie była w stanie wykonał. W Dowództwie Broni Pancernej przewidywano, że będzie to głównie rozpoznanie, poScig prowadzony w spo-
~Bron•Ponc~rnychMSWo1.k.,Zw•lc•an..,bronop;~...:orn~1pr•~·~•lylor.,(dok
boz•n•kbnc)
., CAW, S..,fSzlłbuGiównogL>,bncdłro3l'rzybaun~, Zo•t~w"'n"' por0wn3wcu Wojsk• Pol>k"'·
go n• >lal"• pokOJOW~J • VI"O)•koem noemo~ekom, ro•rt•kom 1 froncuskorn, z~si~WIORL~ IX {Hrori p•n
cer no).
· CAW, DowOdztwo Bronol'~n<~'""l MSWOf•k., ~~r~t dutynłcyorg.onozx~ brono p;~nc~rnoj,
s. 42
Uwaga!
., CAW, Do
....;d,owollronol'•nc~r""jMSWOJsk.,
R~fom (dak.bczznokbncl.s. 2
-
posbw waeoni"JU)'Ch. Z.. nlel")'kle wazny cr;=•k ol.!n.-..,~CI
dndani~ wielkich jednosto.k pan<emo-motoro";ch uzn.u~o w Pol>« diiU no
ściowam~
syceme środkami mech•mcznym, (glo,.,,ue ...unochodmul .nnych formaCli
zwW:cz.o p•echoty. Da,.·alo to monhv.o>c prowadzenia dzWou! w siul.J o~r>.
cyjnej, stworzune1 poprzez sukc.., )e<lnostek p:mcemo-motoro"')'Ch.
Zanallzpm"·adron)·chodpolo")'llt!ri!ydmstychpnezpolsluee<)'Tlrul
wojskowe wyn•k...lo, 11 aby pru<•wstawlc s1ę dz~Wuom W). p>ncemo-mO!o
rowych pruc•wnlk..., nJ.jlep<Z)'ffi roz,.,ązaruem będm stworo>nJe nulopcz
1110 silnych 1ltczn)'ch jednostek. Ma,ąc ta4 $.l/Tlą u:łolnoic •T)'bi:J~ man""
rowania m•alyby one sunsę w.Jki z jedno•thnu P"""''mh. Plano.,.ono"
będą one zdolne me tylko sparahzowac ><h mmcwr, ale rowruez umzayc l'
wiJ.snymi szyblumt udeneniarm. Pon.>wa u by!.zn•czme dop.llsu od wcroo
śniej"'"l• ukladają<ej mozhwosć skuteC'Zne) walk! z ,.,e[Joml oddwJ.un, pan
cerno-motorowymi u pomoq W.j. p1echoty 1h•••alcm. Wp11lotm analJI pro
w~dzonych w Szt~b1e Glównt•m 1 Dowodzt...'lt Brom Pznccm)'<h, don·""!
cych możhwo<CI oddll~ł)·wania nltmleck.Jch 1 r.~dlle<:k.Jch 1ednosuk pmc~r
no-motorowych, bylo opncowzn1e optymalnych wl.»m·ch ron>1ąun. ,,,_.u_.,
aa uśwyzysk..ni~ dla nich s!aboiCI pnecu.-.ukow"'
Do rozpoznani~ w tr~l"'e walki planow.mo ")·korz}~tan•c lom•m-.·a 1 od
dzWOw rozpoznawczych własnych W+ piechoty 1Uw alem. L1czono )ednal. u
funkcjonowame tego pierwszego moze byc ogr.m•czone pruz pruCiwnika lu~
warunki pogodow•, ~ rozpoznanic irodk>m1 nł1Jemn1·m1 b)·lo o~.llllaonc
jego mozbwoiCiamL Pruw1dywano rowmcz prow~dzeme dzul.lll opozn1a1~
cych, mogących uklóCIĆ pl.nowe wykorz~l.llliC Sil pnez przo>c•"·mb.l n-m
celu umienJno wykorz~Uć lotnictwo. '"iasuu popruz bom~Mdow~nl<"
>Ie tokze ;~krywnie oddziłly\"o·ac.., pomocą irodkow lO>)·rueryjno·s..:apmk.Jch
Moglotobycjedn•kmocznieogr.,.u<>onczell"lględunamemoznos.;zacho
wam• staleJ Sf}HnoSC! z przecMnik.iem. Przew!d)1•·ano. " w tral.;CJe b•twy do
>talc<>mC wypos..:azonc w srodk.J pne<iwpmcemc Juzcjednosti.J wl.1.1n~1 p••
choty 1ka.walcri1 zdolne b~J~ do pokonama pancernego P'""'""·mka. Środki te
były jednak me wptłrtLlJ'lCC, zwl;tszCZJ ''w tr•km walk< n1e dj~ponow.lllo
szybkim taktycznym oddmlem do natychml.sto..-.,1 ..,aJ,;cj• nzlo!Wnc suk.; e
sy pruCiwmka oraz do niSzneniJ J•go tylow. \\')-k.izanc ogran1nem• po,.-o
Jowały konieczno .c stwonema szt·bk.ich •lekkich oddZJ1Io"· speąaln)·ch .;~
Iom u>upl'lmoma wi~<O)'Ch <rodków w•lh l'nowldrw:.nc. " mog• to bw
odzi~ły moimowe (0,\1). W)'posazon•· w "'"'bo,'<lnł bron p•m:om~ 1pn""'"panoomą.Jm ,.. 19h r Sl!ab {;lowny n• pod<tJWIO anJiu Dowoclztw• Bron•
P~n<cmych pnodsta"·'l propo•)·cję org•n,.•q• taloch odd"JI<Jw. 1 u"7~I~J
nieniemi<hud•ńoralw•runko"·,kton:po,.·inna<p<'!n,..:pnm·taorg;tnll•
Jal<~rch UZ)!'>d
<)>,a tahe ich <kl•du''. Propol)'Cjt to >ta!y "~ P"~dm•otom
~o•r~d>o<y.\1S\\'~J•lo .. ~""'I""'""'N"'"~'·'"-"'T'"'!''"I"'"'
"C"-W. Dowo)obl"" - · r'"''"'l'~ MSW,..t .. P"f""'"''""' "'!:""'"' ,,JJ,.,j"_ """"~'
""'l"""""l'h_W.,oohl...-,m<>dpow"J""''""'OIJ<"'"'''Jol.l-<••n•ll,.,<
Uwaga!
CzoU,J W r>OKTRYNJI WOJENNEJ l POCZ1TKOWEJ FAZIE WOJ l< Y
prowadzema pościgu. Normy na~yccma oolgam1 w natarciu były mniejsze niż
mem1eck.Je 1francuskie- batalion ok. SO nolgów n.1 2 km., czyh około 2S wozów na l km. Ro~jame pos1.1dah jednak dyw1z)C 1korpusy zmotoryzowane, bę
dące jednostkami oper.Ky)nymi, przygotowanymi do prowadzenia samodzielnych 1.adań -,_Według ocen Dowództwa Broni Pancemej tworzone od polowy
lat trzydziestych brygady zmechani10wane m1aly charakter jednostek wsparcia
p1ecll0t}'- M1aly być w skladzil' W11'ik1Ch jednostek dla ulatw1ema pnelamama
pozyqi obronnej. Ocemano, ze w jednostkach tych zgrupowano ok. 40%
sprz~tu, a więc WI~Ce) mz Francuzi, natom1ast tnacznie mniej mz Niemcy -9 •
Z ekspertyz wykonanych przez Dowództwo Broni Panccmych wynikało, iż
we Franqi w p1erwHym rzędzJe ctOigt przeznaczono do wspóld-tialama z piechotą ( 80% sprzętu) w dz1alamach zaczepnych, co nie wykluczało uzycm ich
do walk opóźmających, do prowadzcma przcctwnatarć z odwodami i walki
z czołgami pw~ctwnika. \V ZSRR przyjmowano rozwiązama pośredme mię
dzy funcusk.Jm1 a niemicck.JmJ, gromadząc jednak ok. 60% sprzętu do wsparCia mnych form.lCJ!- Rospme byh blns1 rozwtązan1om francuskim. W Niemczech czołg1 przeznaczono głównie do samodzielnych działali w skali operaC}'Jfli'J (ok.70% sprzętu), co w duzej mierze było wysoce nowatorskie'"'.Jeszcze w latach 193S-1936lansowano pogląd, że mozliwl' będztc opracowanie
w warunkach polskiCh takt ch rozwloJZań, które to mebezpieczelistwo zminimalizują. Rozpatry'\':ano przy tym Jedynie dostosowanie istnieJ~cych struktur orgamzacYJnych do nowych koncepcji. LICzono, że będz!C mozhwe zatrzymanie
nicprzyJaciela za pomocą zapór, zmszczcń, działama oddz1alów zaporowych,
a zdecydowane walk.J prowadziĆ będą w1clk1e zw1~zk1 p1echoty 1kawalerii oraz
znaJdUjąCe s1ę w 1ch składzie czołgi. Pierwszoplanowym zadaniem czołgów
było w1ęc wspóldztałanie w natarciu z piechot~, w obromc operacyjneJ mmły
wsp1erać wchodząc!' do wal b odwody 1współdziałać z nim1 w walce z czołgam•
przeciwmka. lakladano takze mozliwośC prowadzenia wraz z kawaJeną działań w skali operacyjnej. W tych formacjach rozpoczęto procesy dostosowawcze. Zw1ększenie siły i zasięgu oddztalów rozpoznawczych piechoty i kawalerii
poprzez wprowadzeme do n1ch mechamcznych środków walki umożhwialo
zw1ększenie 1ch mozhwości obronny przed przeCJwmkiem. Początkowe przewtd)'\'•ama efektywnego wykorzystania czołgów we wspóldzJalaniu ze związ
kami piechoty lub kawalerii dość szybko zarzucono. W fazil' studiów i analiz
przygotowano koncepcję bardziej dojrzałą, wymagającą jednak przewarto· (W/H·Il, Ko>p- \\'ykbd "')'glo>łon) P""' ""f• OdJ,,;lu 11 ~.tobu Glówncgo Wl'n;Kur"e
~~t::;~~~";;";;~:" Kembcrto"'l<' 112 1937r., ~G W l' O ll,l dl. 16301!11 R T.O 38, <<' lJn,
' W Z~RR [>!ZYJ~lo mgJnl/.lc)~ 1hluonł do OICffiiOCkKh d)'Wll)l, ;Ie 1 fd<)l du1cgo llJS)'cCntJ Jrl)'
'""ł ud>1cck.e fmm><J< by!y f0"01Cl 1do!ne do <>mod>~dnych udcrzen llolo~<)ch, pr~d•nlUJł
<ychfront
'"D;nc p!occnw"c opr.lw~>>nc n• pnd•IJWIC blkuhq1 IAWJ!l<'J (") CAW, Dowó<lltwo llron1
1cdno<tk'
Internetowa
księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl
P>n<emych, PmownJO!C >l.lnU orgoniiJC)I odJ,..!IIw motorowych 1p;nccrnych V•hdk1e
Uwaga!
lOnaApodstawie tekstu
p>nccrno·motorowc,,.J~e<nlknr
Próbka wygenerowana automatycznie
źródłowego, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.
C/OL<,! W l'lOKTilYN!E WOJENNEJ l POCZ>\TKOWEJ FAZIE WOJ SY
meri, a ich ukoronowaniem brl rozpoCliftr dwa lata później proces motoryzowania IOBK''.
Utworzenie jednostki pancerno-motorowej odpowiadającej warunkom nar7uconym przez potencjalnego przccrwnika nic bylo jednak w \Vojsku Polsk.im
łatwe. Br stworzyć jedną pancerno-motorową jednostkę trzeba byłoby zaangazować około 1500 samochodów ciężarowych (przy 2·3 jednostkach wymaga·
łobr ''"Ykorzystan1a wszrstkich posiadanych samochodów w Polsce). Innym
rozp.ttrywanym rozwi.jzaniem by lo zakupienie tych pojazdów 1.1 granicą. Jednak jednostki te nic moglyby i t.Jk wykonAĆ zadań w wymaganym zakresie ze
1.-zgl<?do na brakr w motoryzacJi jednostek z nimr współdziałających'". W tych
warunkach planowano wykorzystanie przccrw WJ. pancerno-motorowym
przeCIII'mka mnrch Srodków, które chciano wykorzystać Z<lTÓwno do rozpo·
znania 1 opóźnianiJ dzialań, jak 1 pokonanrJ przeciwmka. Zam1crzano tym sa·
mym choć cz~śc1owo podreperować niedomagania pobk.ich struktur. Przepro·
wadzona analiZJ. warunków, w jakich miaty walczyć polskie oddziaty pancerno-motorowe, zmusz.lla do precyzyjnego okreSlenia ich zadań. Uznano, ii
głównym zadaniem OM będzie odział wraz z innymi oddziałami w walce prze·
crw "".J. pancerno-motorowym przeciwnika 1 zgrupowaniom broni pancernej.
Współdziałanie tych połączonych sił miało umcmoźhw1Ć rcahzowanie działań
o różnym charaktL'rzc, przede wszystkim prowadzenie rozpoznania przeciwnika, opóźnianic 1 harnowanic jego ruchu na skrzydło lub tyty wlasnej armii albo
w raz1e dokonania przełamania. Widziano możliwoSć prowadzenia przeciwnatarć IW wspóld7.ialamu z d}'\'·izjami piechoty i kawalcni, zwłaszcza na tyty
i organy zaopatrzenia w materiały pędne.
Oddziaty motorowe mogły być wykorzystywane także do innych zadań,
w których ważn.1 byłaby głównie ich ~zybkość. Miały więc np. wzmocnić sity
zaczepnet kawalerii poprzez ułatwienie operowania na skrzydło lub tyty prze·
C!Wnika, osłaniać przed oddziałami pancernymi przeciwnika i wspomagać
zwalczanie pozycji obronnych na drodze woj5k własnych. V•/ trakcie bitwy OM
miały nJC!erać na skrzydła i tyły, prowadzić pośCig, oslan1ać własne skrzydla
i tyły. Z charakteru zadań wynikać mialo podporządkowame OM dowódcy
wyższego szczebla, na rzecz którego miaty być one realizowane. Przewidywano, 1z będzie to armia, tym samym samodzielność OM została ograniczona.
Zdawano sobie jednak sprawę, że do czasu stworzenia odpowrednich warunków ich powstania OM będą w dyspo1.ycji jedynie Naczelnego Wodza.
Organizacja OM mającego wykonywać określone zadania musiała umożli·
wiać ich realizację. By przeprowadzić rozpoznanie na rzecz armii w sile 5-6
wielkich Jednostek, w tym l kawaleni"', OM musiał pokonać w ciągu l..ilku
"Org>nl10<J>JoJnu,!kim>!>l>p"cdo!l<nunow<1<"nicJ
·• Q,enoano, '" noewodkoe mo1liwo;, Llr.lnoportu "mochoJo"·cgo po1wllar~ na prrc!r.lmpo<lok" l
noe pnci>/<!Cbd >rmLo od no< "-,~k"-Y'h od l·! botalionók·pocchol)", l·! d)"WOIJMÓW><Iylcm L lo
ko>7lcm lUpclncgo prtcrwonoa .o opli <Ieno> .o pomoc~ kolumn >>mochodu"'y'h. Internetowa księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl
Uwaga!
b~ d Lic 60•60 km
glówn> wynm!C
yq>wydawnictwo
km, a po1
!00-}00
bronola
>rmll b~JLOc
" Z•k l> d mo,'"
Próbka wygenerowana
automatycznie
na p»•
podstawie
tekstu źródłowego,
oryginalne
może wyglądać inaczej.

55 - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Transkrypt

Podobne dokumenty

spis treści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Od autora (7) - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

spistreści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

spis treści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Spis treści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Spis treści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

spis treści - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

Indeks - Księgarnia Internetowa Grzbiet.pl

PODZIĘKOWANIA Redaktorzy pragną wyrazić swoje