pełny tekst

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 6/2014, 102–107
DOI: 10.5604/00332860.1140766
ZBIGNIEW WIECZOREK
TWÓRCZOŚĆ I WSPÓLNOTA.
KILKA UWAG O AKTUALNOŚCI MYŚLI PEDAGOGICZNEJ
SERGIUSZA HESSENA1)
Streszczenie: Celem prezentowanych
rozważań jest przybliżenie filozoficznych
podstaw myśli pedagogicznej Sergiusza
Hessena i próba spożytkowania twórczości autora Podstaw pedagogiki w definio-
waniu współczesnych problemów pedagogicznych.
Słowa kluczowe: Sergiusz Hessen, wolność, edukacja
PODSTAWOWY SCHEMAT WYCHOWANIA
Refleksja pedagogiczna rosyjskiego myśliciela wpisana jest w całokształt jego refleksji filozoficznej. Wyjdźmy od kluczowego zagadnienia – pytania o wolność
człowieka. Jedną z najistotniejszych przesłanek antropologii filozoficznej Hessena
jest teza, że wyjściowym punktem egzystencji człowieka jest wieloaspektowa niewolna. Byt człowieka nie jest samoistny, lecz wkomponowany w różnorodne mechanizmy determinizmu przyrodniczego, społecznego, kulturowego, a nawet psychologicznego.
Wolność nie jest zastanym faktem przynależnym człowiekowi z urodzenia, lecz
wielkim zadaniem, które jednoczy wszystko to, co możemy określić jako cel wychowania. W procesie urzeczywistnienia wolności sojusznikiem człowieka są uniwersalne
wartości. Znacznie upraszczając posłużmy się w tym momencie platońską triadą, do
której nasz filozof nawiązywał, Prawdo – Dobro – Piękno. Wychowanie ku wolności
to w takim razie wychowanie w kierunku etosu prawdy, wychowanie ku dobru i wychowanie w kierunku odpowiedzialności za siebie i wspólnotę. Ta istotna filozoficzna
teza osadzona jest na kluczowej alternatywnie – albo podlegamy determinizmowi bytu przyrodniczego (społecznego, psychicznego…), albo też, przyjmujemy na siebie
prawidłowości wynikające z presji wartości i tym sposobem urzeczywistniamy wolność. Wolność to więc nic innego jak realizacja wartości. Próbując realizować warto-
Od Redakcji: ze względu na egzegetyczny charakter tekstu oraz podążając za sugerowanym przez Autora i dopuszczanym w humanistyce sposobem cytowania, Redakcja rezygnuje z zachowania standardów cytowania APA. Odautorski wykaz skrótów i odniesień bibliograficznych zamieszczono na końcu tekstu.
1)
AAdres do korespondencji: [email protected]
TWÓRCZOŚĆ I WSPÓLNOTA. KILKA UWAG O AKTUALNOŚCI MYŚLI PEDAGOGICZNEJ ...
103
ści, natrafiamy na nadzwyczajny fenomen. Wartości, mimo że „irrealne” – nie tyle
„są”, co „obowiązują” i domagają się od człowieka podjęcia działań, które wynikają
z samej natury wartości.
„… jeżeli [wolność] już ma być wyborem to wyborem nie pomiędzy istniejącymi
możliwościami, lecz między dobrem i złem, między wartościami obowiązującymi,
wymagającymi od człowieka powzięcia określonego postanowienia. Znaczenie
powiedzenia, że wartość nie istnieje, «tylko obowiązuje», polega właśnie na tym,
że w przeciwieństwie do przyczynowo uwarunkowanego bytu, nie zmusza ona
człowieka do postępowania w określony sposób, lecz tylko wymaga od niego postanowienia, przy czym ma on możliwość przyjęcia wartości lub jej odrzucenia.
Obowiązywanie wartości opiera się na założeniu wolności człowieka, i zarówno
odwrotnie, wolność człowieka jest wyborem między wartościami, przy których
człowiek wychodzi poza granice bytu danego, i ostatecznie urzeczywistnia się
w bycie czegoś nowego” [PP, 115].
Na tej drodze ku wartościom sprzymierzeńcem każdego z nas jest bogactwo zastanej kultury, która jest zapisem aksjologicznych dokonań poprzednich pokoleń. Nie zaczynamy z punktu zerowego. Tradycja nie może jednak przytłoczyć twórczości własnej. Prawdziwą sztuką wychowania jest takie przyswojenie tradycji kultury, która
pogłębi, wzmocni i umożliwi naszą własną drogę w kierunku realizacji uniwersalnych
wartości. Z tego powodu twórcze przyswojenie tradycji kulturowej to jedno z podstawowych zadań edukacji.
„Zachować tradycję to tyle, co odejść od niej w kierunku zadania: jedynie włączona
w akt twórczy i w konsekwencji, częściowo odrzucona, tradycja pozostaje sobą […]
Jedność tradycji i zadania koniec końców wspiera się na dialektycznej jedności
afirmacji i negacji” [PPiS, 19]
Edukacja jest procesem, w którym wychowanek w ramach wspólnoty szkolnej
uczy się reguł poszukiwania prawdy, przyswaja prawa bytu fizycznego, biologicznego,
społecznego. Odkrywa i wdraża się w zasady działania nakierowane na realizację wartości prawdy, dobra, piękna oraz wartości utylitarno-technicznych. Wartości realizujemy we wspólnocie, która nie powinna być mechaniczną, jednostronną jednością reprodukującą w formie tresury szkolnej założony model wychowanka. Nasz autor
szukał takiej formuły wspólnoty szkolnej, która respektując uniwersalizm wartości
otwiera przestrzeń dla indywidualnej twórczości wychowanka. W okresie pracy nad
Podstawami pedagogiki odwoływał się do pojęcia „konkretnej całości”. W ramach konkretnej całości uczeń odnajduje niezastąpione miejsce w pracy nad wykonaniem konkretnego zadania z procesie realizacji wartości. Ideał takiej wspólnoty przeciwstawiał
mechanicznie pojętej klasie szkolnej, w której pozbawione inicjatywy dzieci biernie
przyswajają taką czy inną treść kształcenia. W późniejszym okresie twórczości Hessen
rozwijał hierarchiczną ontologię wzajemnie zależnych warstw bytowych i uzupełnił
model twórczej wspólnoty realizującej wartości wyższą płaszczyzną bytu (idea „Królestwa Bożego”), która nieskończenie wzmacnia ruch ku wartościom poprzez afirmację
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 102–107
„Tylko podejmując działanie kulturalne jesteśmy w stanie dokonać rozróżnienia
między przeszłością, która bezpowrotnie ginie i przeszłością, która w postaci tradycji wpisuje się w konkretną całość czynów nakierowanych na realizację wartości” [PP, 73]
104
ZBIGNIEW WIECZOREK
istnienia każdej niepowtarzalnej osoby ludzkiej. Tak można przedstawić podstawowy
schemat drogi człowieka ku wolności poprzez realizację wartości w obrębie wspólnoty
(nie tylko szkolnej). Nie ma tu niestety miejsca, by opisać ten ideał edukacyjny w całym bogactwie.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 102–107
ZAGROŻENIE UTOPISTYCZNE
Szkoła nie jest oderwaną i niezależną rzeczywistością. Jej konieczne umiejscowienie
w życiu społecznym powoduje, że przebieg procesu wychowawczego uzależniony jest
od ekonomii, zmieniających się prądów politycznych czy ideologicznych, oraz współczesnej duchowości. W licznych pracach Hessena odnajdujemy głęboki namysł i troskę zawsze wtedy, gdy postrzegał różnorodne deformacje procesu kształcenia. Z racji
epoki, w której upłynęło życie autora O sprzecznościach i jedności wychowania niejeden
raz był bezsilnym świadkiem, jak pod wpływem ideologii łamie się i deformuje wrażliwe serce dziecka, jak mocno zniekształca się proces kształcenia.
Ograniczymy się tylko do przestawienia głównych ram krytyki utopizmu w pedagogice oraz innych form jej ideologicznego zniekształcenia, czy wręcz destrukcji. Ten
schemat będzie nam potrzebny do tego, by w nieco prowokacyjny sposób odnieść się
do aktualnych problemów polskiej edukacji.
Czym jest utopizm w pedagogice? To konsekwencje poważnego błędu w antropologii i aksjologii. Rdzeń myśli utopijnej zbudowany jest na złudzeniu dotyczącym sytuacji bytowej człowieka. Utopiści, w tym anarchiści czy komuniści, zdają się zakładać, że niewola to stan zewnętrzny człowieka. To fatalne okoliczności społeczne,
ekonomiczne i historyczne powodują, że człowiek jest niewolnikiem. Utopizm dokonuje ogromnego uogólnienia. Człowiek wpada w niewolę skutkiem sytuacji zewnętrznej, więc wystarczy zmienić tę sytuację (np. poprzez uświęcony [z powodu szlachetności celu] akt przemocy rewolucyjnej), by wolność i kulturalna twórczość człowieka
w pełni rozkwitła. Usunięcie zewnętrznych ram niewoli miałoby powodować automatycznie „wybuch” wolności i twórczości.
Drugim podstawowym błędem wielu form wrażliwości utopijnej jest brak zrozumienia dla fenomenu, iż wartości tworzą wzajemnie uzupełniającą się pełnię (pleroma). Realizacja jednej wartości bez ruchu w kierunku drugiej prowadzi do paradoksalnej sytuacji osłabienia lub w ogóle negacji wyjściowej wartości. I tak, trudno
mówić o dobru tam, gdzie brakuje etosu prawdy. Bez prawdy dążenie ku dobru traci możliwość autoregulacji. Tytułem przykładu – warunkiem przeżycia wyrzutów
sumienia jest ujrzenie własnych działań w duchu prawdy i podjęcie próby naprawy
wyrządzonej krzywdy, czyli powrotu na drogę dobra. Podobnie możemy ujrzeć zależność odwrotną. Poszukiwanie prawdy bez intencji w kierunku dobra, osłabia etos
prawdy. Można głosić „prawdę”, by osłabiać wspólnotę, skompromitować człowieka,
który wykazał chwilę słabości. I analogicznie – przeżycie fenomenu piękna jakże
często skłania człowieka do ponowienia wysiłku czynienia dobra itp. A więc wartości wzajemnie się uzupełniają, a to, co realne potrzebuje tego, co idealne, by w pełni
zrealizować swój potencjał.
„Jeśli postęp istnieje to polega na zbliżaniu się empirycznej rzeczywistości do odwiecznej realności idei. Ponieważ idea określa kierunek ruchu, jest siłą: państwo,
gospodarka, nauka nie mogą rozwijać się inaczej niż podporządkowując się pra-
TWÓRCZOŚĆ I WSPÓLNOTA. KILKA UWAG O AKTUALNOŚCI MYŚLI PEDAGOGICZNEJ ...
105
Przytoczone uwagi korespondują z Platonizmem i można z dużą dozą pewności
stwierdzić, iż zarówno transcendentalizm aksjologiczny (jako wczesny etap rozwoju
naszego filozofa), jak późniejsza dialektyczna ontologia wszechjedności (system dojrzały), mają wiele do zawdzięczenia myśli neoplatońskiej. Wróćmy jednak do zasadniczego tematu rozważań. Otóż utopizm ze swojej natury w tej czy innej formie narusza
pełnię wartości, dokonując aktu absolutyzacji wybranej wartości kosztem niszczenia
innych wartości. Jest to błąd filozoficzny, który rzucał przerażający cień na współczesną Hessenowi politykę i pedagogiką.
I tak – absolutna afirmacja wartości utylitarnych zniekształca pedagogikę, pozbawia ją bowiem elementu poszukiwania prawdy z miłości dla niej samej. „Prawda” zaprzęgnięta jedynie w służbę „dobra społecznego” traci walor uniwersalny, zaczyna służyć uzasadnieniu władzy tej czy innej partii politycznej, która jako
„jedyna” ma realizować „interes” narodowy czy klasowy. Podobnie w komunizmie
– patologiczna afirmacja bytu społecznego dokonuje się kosztem praw jednostki,
indywidualnego człowieka, który może być z utopistycznej perspektywy uznany za
„wroga klasowego”, lub/i „społecznego pasożyta”. Ideologia komunistyczna z perspektywy filozofa była nie tylko zniszczeniem wartości w imię próby realizacji zbyt
mocno afirmowanych wartości. Była też swoistym negatywnym przełomem aksjologicznym, w myśl którego takie wartości, jak sacrum (religia) czy zastane dziedzictwo kulturalne są antywartościami, czymś, co należy wykorzenić i zniszczyć. Podobnie tradycyjne więzi ludzkie, takie jak rodzina czy absolutna wartość każdego
indywidualnego człowieka – były uznane za złudzenia epoki wyzysku klasowego
i w nowym ładzie miały zaniknąć, co miało się również dokonać poprzez odpowiednią zorganizowaną komunistyczną pedagogikę. Postulat stworzenia nowej,
proletariackiej kultury, powstania nowego „proletariackiego” człowieka wpisują się
w ten utopistyczny obłęd.
O jakiej wolności człowieka można mówić w czasach triumfu utopistycznych ideologii, gdy głęboka deprawacja utopistycznych liderów przełożyła się na tragiczne losy
całych społeczeństw?
Przezwyciężyć utopizm to ujrzeć człowieka i wartości w poprawnej perspektywie.
To zobaczyć bytowe uwikłanie człowieka, ale też szansę, jaką niesie ze sobą pełnia
wartości. To w szacunku do tradycji odkryć, co w przeszłości było złe i powinno być
przezwyciężone w twórczym wysiłku kolejnych pokoleń. W obszernym artykule Cnoty starożytne a ewangeliczne Hessen ukazuje fascynujący fenomen uzupełnienia antycznych wartości obywatelskich nowymi wartościami epoki chrześcijańskiej. A więc mądrość, męstwo i umiar wkomponowały się w nowe ideały wiary, nadziei i miłości,
uzyskując tym samym pogłębienie i wzmocnienie. Cnoty starożytne (obywatelskie)
zostały uzupełnione przez cnoty chrześcijańskie: umiar przez nadzieję, męstwo przez
miłość bliźniego, mądrość zaś przez wiarę. Taka powinna być droga w kierunku wolności. Taka powinna być droga myśli i praktyki pedagogicznej.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 102–107
widłowości czy też wewnętrznej logice rozwoju kryjącej się w ideach. Jednakże
siła idei realizuje się jedynie dzięki wysiłkom ludzi zmierzających do zniesienia
tego, co ogranicza ideę w empirycznej rzeczywistości […] Historia jest zarazem
przejawianiem się ludzkiej wolności i idealnej prawidłowości świata” [PPiS,
271–272].
106
ZBIGNIEW WIECZOREK
WSPÓŁCZESNE NAWIĄZANIA
Spróbujmy więc na koniec powrócić do początkowej myśli – w jakim stopniu i w jaki
sposób myśl autora Podstaw pedagogiki mogłaby nam pomóc w zrozumieniu i zdefiniowaniu współczesnych problemów w pedagogice i wychowaniu. Podzielę się z Czytelnikiem kilkoma bardzo subiektywnymi uwagami, które jednakże wynikają z faktu,
że myśl Sergiusza Hessena inspiruje mnie od lat, choć przypuszczam, że nasz autor nie
wyrażałby się tak jednostronnie.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 102–107
Tezy polemiczne:
Na naszych oczach dokonała się destrukcja idei wykształcenia ogólnokształcącego.
Z indywidualistyczno-utylitarnych powodów zredukowano ostatnie lata kształcenia w szkole średniej do trenerskiej opieki przez zdaniem testów maturalnych. Uproszczono i zredukowano wykształcenie humanistyczne (uznane ideologicznie w dużej
mierze za zbędne). W ramach mocno okrojonych programów i systemu testów ograniczono możliwość twórczej interpretacji i pogłębionej analizy. Założony schematyzm
pro-testowego kształcenia wsparł się na wygodnictwie i lenistwie samych uczniów, co
często owocuje jeszcze większym schematyzmem i mechanicznym przyswajaniem treści. Dokonała się również destrukcja kształcenia historycznego. Redukcja godzin, obniżenie statusu przedmiotu w hierarchii edukacji wpłynęło na powierzchowną i mechaniczną recepcję wydarzeń historycznych. W dziedzinie nauk, które możemy ująć
jako wdrażanie w formalne wymogi poszukiwania prawdy (matematyka, logika), dalej
i niezmiennie triumfuje redukcyjny dogmat, że matematyka jest jedyną i oczywistą
formą tego typu kształcenia. Przez dziesiątki lat nie podjęto nawet próby wkomponowania w edukację średniego szczebla poważnego, kilkuletniego kursu logiki praktycznej. Czy warto argumentować, że opanowanie wiedzy dotyczącej trybów wnioskowania, zasad racjonalnej dyskusji czy poprawnej definicji pojęć wcześniej czy później
poprawiłoby jakość polskiego życia społecznego, politycznego i gospodarczego?
Swoistym i nadzwyczajnym „wymysłem” polskiej szkoły po upadku PRL było
i jest przeciwstawienie religii i etyki. Z perspektywy idei pełni wartości na ironię zakrawa fakt, że uczeń może (choć często to fikcja, bo zajęcia z etyki i tak się nie odbywają) wybrać zajęcia z etyki tylko wówczas, gdy zrezygnuje z religii. Bez komentarza.
I na koniec dodajmy uwagę o narastającym wpływie ideologii neomarksistowskich upatrujących w zastanych wartościach kultury (np. w tradycyjnej obyczajowości
i religii) wroga tolerancji i humanizmu i stawiających postulat anormatywnego wychowania seksualnego. Ta wprowadzana odgórnie deprawacja młodzieży odbywa się
pod maskującą przykrywką ideologii równości płci (niektóre programy z nurtu tzn.
gender mainstreaming) w ramach działalności wyspecjalizowanej w tej tematyce organizacji pozarządowych. Anormatywna edukacja seksualna to jeszcze jeden przejaw
utopizmu w pedagogice. Ukrytą przesłanką tej opcji jest założenie, że nieomal każda
forma seksualności człowieka z samego założenia jest dobrem, a dotychczas dominujące normy kulturowe były i pozostają formą zinstytucjonalizowanej i obyczajowej
przemocy. Wynika z tego, że w tej dziedzinie życia, jak w żadnej innej, człowiek nie
stoi przed zadaniem przezwyciężania swoich ułomności i ograniczeń, by wznosić na
wyższy poziom swoje człowieczeństwo, tylko ma wyrazić swój seksualny popęd, który
do tej pory był ograniczany zastanymi normami społecznymi.
TWÓRCZOŚĆ I WSPÓLNOTA. KILKA UWAG O AKTUALNOŚCI MYŚLI PEDAGOGICZNEJ ...
107
Zdaję sobie sprawę, że mój artykuł to raczej nieco prowokacyjne zachęcenie do
dyskusji. Taka jest jego intencja.
Skróty:
PP – S. Hessen, Podstawy pedagogiki. W:
Dzieła wybrane, tom 1, Warszaw 1997.
PpiS – S. Hessen, Państwo prawa i socjalizm,
Warszawa 2003.
CN – S. Hessen, Cnoty starożytne a cnoty
ewangeliczne. W: Studia z filozofii kultury, Warszawa 1968.
ARTISTIC WORK AND COMMUNITY. A FEW COMMENTS ON THE
RELEVANCE OF SERGEI HESSEN’S EDUCATIONAL IDEAS
Key words: Sergei Hessen, freedom, education
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 102–107
Abstract: These deliberations aim to introduce the philosophical basis of Sergei
Hessen’s educational ideas and attempt to
make use of the output of the author of
Basics of Pedagogy in defining current educational problems.