Autoreferat rozprawy doktorskiej obronionej na WNE UW

Warszawa, 8 października 2008 r.
Beata Jajko
Katedra Ekonomii Sfery Publicznej
Wydział Nauk Ekonomicznych
Uniwersytet Warszawski
Dług publiczny a równowaga fiskalna. Przypadek Polski
Autoreferat rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem naukowy
prof. dr hab. Jerzego Kleera
1. Cel rozprawy
Celem rozprawy jest ocena zjawiska długu publicznego w Polsce, ze szczególnym
uwzględnieniem wpływu, jaki na ewolucję długu miała nierównowaga fiskalna.
W rozprawie postawione i poddane weryfikacji zostały następujące hipotezy:
Hipoteza główna: nierównowaga fiskalna stanowi główne źródło akumulacji długu
publicznego w Polsce.
Hipoteza pomocnicza: szczególne warunki transformacji stanowiły (stanowią) źródło
narastania długu publicznego w Polsce.
2. Zakres rozprawy
W ogólnym ujęciu dług publiczny jest sumą zaciągniętych w przeszłości zobowiązań
będących konsekwencją finansowania deficytu, czyli nadwyŜki wydatków nad dochodami.
Dzięki finansowaniu części wydatków poprzez zaciąganie zobowiązań rząd moŜe w danym
okresie wydawać więcej niŜ wynoszą jego wpływy, co oznacza, Ŝe struktura czasowa
dochodów i wydatków rządowych nie zawsze musi być dopasowana.
Z punktu widzenia gospodarki danego kraju istotne są zwłaszcza cele, których
sfinansowaniu słuŜy emisja długu oraz jego poziom i struktura. Istotnymi czynnikami
wpływającymi na cele emisji długu są zarówno poziom i etap rozwoju kraju, jego wielkość
oraz wewnętrzne zróŜnicowanie, jak i w szczególności rola państwa w gospodarce.
Od zdefiniowania zakresu ostatniego z wymienionych czynników uzaleŜniony jest stopień,
w jakim państwo (na wszystkich szczeblach administracji) oddziałuje na rozwój danego kraju
i realokację (w formie transferów) wytworzonego dochodu narodowego. Bezpośrednią
konsekwencją regulacji w tym zakresie jest kształt budŜetu, czyli zasoby i środki, jakimi
dysponuje rząd w danym okresie rozliczeniowym oraz cele, na jakie są one przeznaczane.
Dług publiczny moŜe działać prorozwojowo, sprzyjając poprzez odpowiednie
przeznaczenie pozyskanych tą drogą środków uzyskaniu wyŜszego poziomu rozwoju
gospodarczego. Czynnik ten jest szczególnie istotny w przypadku krajów słabo rozwiniętych
i rozwijających się. Z drugiej strony, niewłaściwa polityka w zakresie emisji długu moŜe
prowadzić do wystąpienia powaŜnych problemów i zakłóceń w polityce fiskalnej
i w konsekwencji negatywnie oddziaływać na moŜliwy do osiągnięcia wzrost gospodarczy.
NiezaleŜnie od celów zaciągania długu publicznego jego emisja nie jest jednak
moŜliwa w nieskończoność. Przede wszystkim zobowiązania te, z wyjątkiem sytuacji
szczególnych muszą być obsługiwane (koszty obsługi długu) i w określonym momencie
spłacone. Trwała spłata zobowiązań (tj. z wyłączeniem zastępowania jednego zobowiązania
innym, czyli tzw. rolowania długu) jest w praktyce moŜliwa głównie dzięki osiąganym
nadwyŜkom budŜetowym, emisji pieniądza lub sprzedaŜy aktywów finansowych1. Istotne są
równieŜ występujące ograniczenia po stronie popytu na emitowany dług, w szczególności
zaufanie inwestorów (zwłaszcza ich awersja do ryzyka i Ŝądana premia za ryzyko). Czynniki
ograniczające powodują, Ŝe tendencja do wzrostu zobowiązań musi w pewnym momencie
zostać zahamowana.
W praktyce często wykorzystywaną miarą dla celów analizy stopnia obciąŜenia
gospodarki długiem publicznym oraz dla celów porównań między poszczególnymi krajami lub
regionami jest dług publiczny w relacji do produktu krajowego brutto. Dane empiryczne
wskazują, Ŝe wartość tej relacji w wielu krajach jest istotna (na koniec 2007 r. dla krajów
UE27 wyniosła ona 58,7% PKB wobec 61,2% PKB na koniec 2006 r.2).
Problem właściwego, czyli uznawanego za bezpieczny z punktu widzenia gospodarki
danego kraju, poziomu długu publicznego oraz tempa jego narastania jest związany z pojęciem
równowagi fiskalnej. Punktem wyjścia do analizy problemu równowagi fiskalnej w pracach
poświęconych temu zagadnieniu jest często ograniczenie budŜetowe rządu, rozpatrywane
z reguły na dwóch płaszczyznach: jako ograniczenie budŜetowe w danym okresie oraz
1
W przypadku, gdy operacje na aktywach finansowych nie są ujmowane w oficjalnych statystykach
w ramach dochodów i wydatków. Definicję aktywów finansowych moŜna m.in. znaleźć w ESA’95 (Council
Regulation No 2223/1995 On The European System Of National And Regional Accounts In The Community).
2
Eurostat: Euroindicators 54/2008, April 2008.
2
ograniczenie międzyokresowe. Prowadzona polityka fiskalna uznawana jest za zrównowaŜoną
w przyjętym horyzoncie analizy, jeśli ograniczenie budŜetowe rządu jest spełnione. Oznacza
to, Ŝe zapewnia ona osiąganie w danym okresie wyników pierwotnych, pozwalających na
spłatę istniejącego zadłuŜenia lub osiągnięcie załoŜonego poziomu długu.
Skala i zakres potrzeb poŜyczkowych, a tym samym ich finansowanie uzaleŜnione są
od poziomu i etapu rozwoju kraju. W oparciu o tą zmienną w rozprawie wyróŜnione zostały
modele opisujące cele emisji długu publicznego i czynniki wpływające na wysokość
zadłuŜenia. Cechy róŜnicujące modele zostały scharakteryzowane w oparciu o system
instytucjonalny oraz prowadzoną politykę gospodarczą, w tym zwłaszcza fiskalną.
WyróŜnione zostały dwa główne typy modeli długu publicznego: model ewolucyjny i model
transformacyjny. W ramach modelu transformacyjnego wyszczególniony został równieŜ model
integracyjny.
Modele długu publicznego nie były przedmiotem szczegółowych badań teorii
ekonomii, która koncentrowała się przede wszystkim na roli długu w finansowaniu wydatków
budŜetowych oraz na jego wpływie na zachowanie gospodarstw domowych i gospodarkę.
RównieŜ w literaturze przedmiotu trudno jest znaleźć przykłady badań zmierzających do
stworzenia modeli długu publicznego. Prace w tym zakresie koncentrują się głównie na
problemie równowagi fiskalnej oraz róŜnicach dotyczących cięŜaru długu publicznego
w zaleŜności od poziomu rozwoju kraju.
WyróŜnione w rozprawie modele stanowią próbę wkładu do teorii badań z zakresu
długu publicznego. Konstrukcja ogólna przedstawionych modeli długu publicznego jest
poprawna, ale aby modele te stały się kanonem konieczna jest ich praktyczna weryfikacja na
podstawie co najmniej kilku krajów. W rozprawie taka analiza została zawęŜona jedynie do
Polski. Ramy rozprawy doktorskiej utrudniają rozszerzenie jej zakresu o inne kraje. Jak zostało
podkreślone w rozprawie, wyróŜnione modele są wewnętrznie róŜnorodne. Przykładowo,
transformacja ustrojowa zapoczątkowana w Europie Środkowo-Wschodniej na początku lat
90-tych jest tylko jednym z rodzajów przekształceń objętych modelem transformacyjnym
długu publicznego. Dodatkowo analiza praktyczna długu publicznego w poszczególnych
krajach musiałaby zostać oparta na dobrym i obszernym materiale statystycznym, ze
zwróceniem szczególnej uwagi na spójność i porównywalność danych.
3
Umiejętne wykorzystywanie emisji długu w zarządzaniu finansami publicznymi jest
waŜne w szczególności w przypadku krajów przechodzących transformację gospodarczą.
Pozyskanie dodatkowych środków finansowych w formie zaciągania oprocentowanych
zobowiązań moŜe stanowić dla nich szansę na stosunkowo szybkie wprowadzenie gospodarki
na ścieŜkę zrównowaŜonego wzrostu gospodarczego i systematycznego zmniejszania dystansu
dzielącego je od krajów wysokorozwiniętych. Emisja długu, jako alternatywa wobec
zwiększenia obciąŜeń podatkowych, moŜe stanowić czynnik łagodzący ponoszone koszty
przemian. Często, z uwagi na wysokie koszty reform i występujące problemy z efektywnością
systemów podatkowych moŜe ona stanowić równieŜ istotne lub nawet jedyne moŜliwe
w danych warunkach źródło pozyskania niezbędnych środków.
Podejmowanie decyzji o sposobie finansowania prowadzonych działań oraz
zarządzanie emisją długu jest w krajach w okresie transformacji utrudnione, głównie z uwagi
na skalę i intensywność zachodzących zmian oraz sytuację początkową, w tym zwłaszcza
istniejący poziom i strukturę długu. Dodatkowym czynnikiem jest równieŜ konieczność
wykorzystywania emisji długu do finansowania działań o charakterze naprawczym
(np. restrukturyzacja
branŜ,
sektorów
lub
przedsiębiorstw)
i
kompensacyjnym
(w szczególności zaspokajanie róŜnego typu roszczeń).
Problem związany z doborem źródła finansowania ponoszonych wydatków, jak i samej
struktury oraz poziomu wydatków stanowi w okresie transformacji duŜe wyzwanie dla
prowadzonej polityki fiskalnej. Jest on równieŜ istotny z punktu widzenia całej polityki
gospodarczej. Wymaga przede wszystkim odpowiedniego zdefiniowania docelowej roli
państwa w gospodarce (wybór docelowego typu modelu państwa liberalnego lub socjalnego).
WiąŜe się takŜe z koniecznością właściwej koordynacji działań lub współdziałania po stronie
polityki fiskalnej i monetarnej.
Istotny wpływ na prowadzoną politykę fiskalną, a tym samym na kwestie związane
z długiem publicznym ma w krajach przechodzących transformację równieŜ czynnik
polityczny. MoŜe on w stopniu znaczącym zakłócać ciągłość prowadzonych zmian.
Wymienione cechy związane z emisją długu publicznego w krajach przechodzących
transformację były charakterystyczne równieŜ dla kształtowania się długu publicznego
w Polsce. Ewolucja długu od momentu rozpoczęcia transformacji była w duŜym stopniu
konsekwencją przemian zachodzących w gospodarce oraz prowadzonej polityki fiskalnej.
4
Wynikała zarówno z początkowego poziomu zadłuŜenia, jaki i z konieczności zapewnienia
środków finansowych niezbędnych do wdraŜania zmian, przy ograniczonej moŜliwości
wykorzystania alternatywnych źródeł finansowania (w tym niepewności i nierównomierności
przychodów z prywatyzacji).
Kształtowanie się długu pozostawało równieŜ pod istotnym wpływem procesów
restrukturyzacyjnych w samych finansach publicznych oraz regulowania, najczęściej w formie
rekompensat róŜnego typu zobowiązań wynikających z braku rozwiązania określonego
problemu w przeszłości lub odłoŜenia realizacji wydatku w czasie. DuŜe znaczenie miały
równieŜ zmiany zachodzące w sytuacji makroekonomicznej w kraju oraz w gospodarce
światowej i krajach regionu.
Główną przyczyną akumulacji długu była utrzymująca się nierównowaga fiskalna
i struktura realizowanych wydatków, która nie sprzyjała prorozwojowemu charakterowi długu.
Problemem był zwłaszcza stosunkowo niski udział wydatków inwestycyjnych, który
w niektórych okresach był niŜszy niŜ wydatki związane z obsługą istniejącego długu. Stanowił
on istotny czynnik ograniczający w moŜliwym zmniejszaniu luki w poziomie rozwoju Polski
wobec średniej unijnej. Emisja długu publicznego w Polsce była wykorzystywana przede
wszystkim do finansowania działalności bieŜącej (operacyjnej) oraz działań o charakterze
naprawczych (restrukturyzacyjnym). Dług nie był więc traktowany, jako inwestycja
w przyszłość, ale słuŜył głównie doraźnemu rozwiązywaniu bieŜących problemów lub
skutków braku podjęcia określonych działań w przeszłości.
Znaczącym czynnikiem wpływającym na strukturę wydatków, poziom nierównowagi
fiskalnej oraz charakter długu publicznego był brak spójnej i konsekwentnie realizowanej
średnio- lub długoterminowej strategii w tym zakresie. Istotna rolę odegrał tu czynnik
polityczny, w tym cykl wyborczy.
Analiza czynników determinujących ewolucję długu w Polsce wskazuje na
występowanie zjawiska zwanego wewnętrzną logiką długu. Raz powstały dług pociągał ze
sobą konieczność jego spłaty finansowanej głównie w formie emisji nowych zobowiązań oraz
koszty obsługi, które ograniczały skalę moŜliwej redukcji deficytów budŜetowych. Problem
ten stał się szczególnie istotny po roku 2000, gdy występująca w okresach wcześniejszych
nadwyŜka pierwotna została przekształcona w deficyt (do 2005 r. włącznie).
5
Przedstawiona w rozprawie analiza prowadzi równieŜ do wniosku, Ŝe proces akumulacji
długu, z wyłączeniem okresowych wahań zachodził niezaleŜnie od orientacji politycznej
ugrupowań sprawujących władzę. Problem akumulacji długu był jednak dostrzegany przez
sprawujących władzę. Praktycznie we wszystkich dokumentach o charakterze rządowych
programów lub strategii, które powstały w okresie transformacji wskazywano ograniczenie
tempa akumulacji długu publicznego lub jego spadek w relacji do PKB, jako jeden z efektów
realizacji przyjmowanych celów i załoŜeń. Nawet, jeśli ten efekt nie był formułowany
w sposób bezpośredni, występował jako skutek ograniczenia nierównowagi fiskalnej.
Brakowało jednak spójnej i konsekwentnie realizowanej strategii w zakresie wykorzystywania
długu jako źródła finansowania, która określałaby jego poŜądany, docelowy charakter.
W konsekwencji, dług był jedynie efektem prowadzonej polityki fiskalnej, a nie jej aktywnie
kształtowanym elementem. Tym samym stanowił on z jednej strony, jedynie naturalne źródło
finansowania występującego niedoboru budŜetowego, a z drugiej, niezawodne źródło
stosunkowo szybkiego pozyskiwania środków na realizację danego przedsięwzięcia, bez
konieczności ograniczania innych wydatków (rozchodów).
Pomimo postępującego procesu akumulacji długu ocena Komisji Europejskiej dotycząca
zachowania długookresowej równowagi finansów publicznych w Polsce wypada stosunkowo
korzystnie. Decydujący wpływ na jej wynik miały rozpoczęte w 1999 roku zmiany w systemie
emerytalnym, które pomimo początkowych wysokich kosztów dla finansów publicznych
w długim okresie wpływają na znaczące ograniczenie presji na wydatki związane ze
starzeniem się społeczeństwa.
3. Układ rozprawy
Rozprawa
została
podzielona
na
pięć
rozdziałów,
których
układ
został
podporządkowany weryfikacji przyjętych hipotez. Pierwsze dwa rozdziały mają charakter
teoretyczny i stanowią wprowadzenie do problematyki długu publicznego i równowagi
fiskalnej. Część empiryczną rozprawy poświeconą ewolucji długu publicznego w Polsce
stanowi rozdział czwarty i piąty. Część teoretyczną i praktyczną łączy rozdział trzeci
rozprawy, w którym wyróŜniono i scharakteryzowano główne modele długu publicznego.
Rozprawa została poprzedzona wprowadzeniem, w którym postawione zostały hipotezy
badawcze i zakończona podsumowaniem, zawierającym najwaŜniejsze wnioski dotyczące
zjawiska długu publicznego w Polsce.
6
W rozdziale pierwszym przedstawione zostały główne poglądy występujące w teorii
ekonomii dotyczące ekonomicznego znaczenia długu publicznego, które wpływały na wagę,
jaką do tego problemu przywiązywali przedstawiciele wybranych nurtów. Wyszczególnione
zostały równieŜ główne cele emisji długu publicznego oraz czynniki warunkujące poziom
zadłuŜenia kraju, przy dokonaniu ich podziału na instytucjonalne i pozainstytucjonalne.
Omówiono w nim równieŜ definicje długu publicznego stosowane w statystyce
międzynarodowej sporządzanej dla Unii Europejskiej i Międzynarodowego Funduszu
Walutowego oraz definicje zawarte w polskim systemie prawnym. Podkreślone zostały główne
róŜnice występujące w tym zakresie. W rozdziale poruszone zostały takŜe problemy dotyczące
zakresu długu publicznego i stosowanych miar.
Z uwagi na znaczenie, jakie dla analizy i oceny zjawiska długu publicznego ma
równowaga fiskalna został jej poświęcony rozdział drugi rozprawy. Zawiera on omówienie
stosowanych w teorii i praktyce głównych sposobów oceny równowagi fiskalnej, ze
szczególnym uwzględnieniem definicji i metod wykorzystywanych w Unii Europejskiej oraz
w Międzynarodowym Funduszu Walutowym.
W rozdziale trzecim wyróŜniono i scharakteryzowano główne modele opisujące cele
emisji długu publicznego i czynniki wpływające na wysokość zadłuŜenia. Cechy wyróŜniające
modele zostały omówione głównie w oparciu o charakterystykę zmiennych wpływających na
akumulację długu, w szczególności system instytucjonalny oraz prowadzoną politykę
gospodarczą, w tym zwłaszcza fiskalną. W oparciu o główne kryterium podziału, za jakie
przyjęto poziom i etap rozwoju kraju wyróŜniony został model ewolucyjny długu publicznego,
charakterystyczny
dla
krajów
wysokorozwiniętych
oraz
model
transformacyjny,
charakteryzujący zjawisko długu w krajach w trakcie przemian, ze szczególnym
uwzględnieniem krajów w fazie kształtowania gospodarki rynkowej i krajów rozwijających
się.
Myślą przewodnią rozdziału czwartego jest próba odpowiedzi na pytanie o charakter
długu publicznego w Polsce. Został on poświęcony ewolucji długu od momentu rozpoczęcia
transformacji ustrojowej (początek lat 90-tych) do roku 2006. Omówione zostały w nim
równieŜ główne zmiany zachodzące w gospodarce związane zarówno z przekształceniami
instytucjonalnymi, jak i sytuacją makroekonomiczną oraz priorytety realizowanej polityki
gospodarczej. Na tym tle przedstawione zostały zmiany zachodzące w polityce fiskalnej oraz
7
podstawowe czynniki, które na nią wpływały. Scharakteryzowany został takŜe problem
występującej nierównowagi w budŜecie państwa oraz w całym sektorze finansów publicznych.
W ostatnim rozdziale rozprawy dokonana została ocena zjawiska długu publicznego
w Polsce. Zmiany zachodzące w zmiennych fiskalnych zostały przedstawione w porównaniu
z ich
kształtowaniem
się
w
innych
krajach
członkowskich
Unii
Europejskiej,
z wyszczególnieniem wybranych krajów regionu, w których takŜe zachodziły procesy
transformacyjne. Wykorzystane zostały równieŜ wskaźniki stosowane w Unii Europejskiej,
słuŜące do oceny zgodności prowadzonej polityki fiskalnej z warunkiem równowagi.
Rozprawa zawiera bibliografię oraz aneks, w którym znajdują się dane statystyczne,
analiza zadłuŜenia wybranych grup jednostek sektora finansów publicznych oraz uwagi
dotyczące głównych problemów ze spójnością i porównywalnością danych zawartych
w rozprawie.
4. Wnioski
W rozprawie udowodnione zostały postawione we wstępie hipotezy. Hipoteza główna,
mówiąca o nierównowadze fiskalnej stanowiącej główne źródło akumulacji długu publicznego
w Polsce została udowodniona przez wskazanie zmiennych i ich wartości liczbowej, które
wpływały na zmianę długu Skarbu Państwa i długu sektora instytucji rządowych
i samorządowych w Polsce. W rozliczeniu przyrostu długu Skarbu Państwa przedstawionym
w rozdziale czwartym wykazano, Ŝe deficyt budŜetowy oraz inne rozchody o charakterze
wydatkowym stanowiły główny czynnik wpływający na akumulację długu. Wartość długu
wykupywanego, choć była znacząca, z uwagi na zastępowanie tego długu nowym w zasadzie
bezpośrednio nie wpływała na zmianę poziomu zadłuŜenia3. Dominujący wpływ deficytu
fiskalnego na akumulację długu jest równieŜ wyraźnie widoczny przy wykorzystaniu danych
obliczanych zgodnie z wymogami Unii Europejskiej (rozdział piąty rozprawy).
Hipoteza pomocnicza wskazująca na szczególne warunki transformacji stanowiące
źródło narastania długu publicznego w Polsce została udowodniona przez identyfikację
czynników pozwalających na zaliczenie długu do modelu długu w warunkach transformacji
gospodarczej, z elementami modelu integracyjnego. Podkreślony został wpływ na
kształtowanie długu czynników związanych bezpośrednio z zachodzącymi procesami
3
Wpływ ten był jednak pośredni, głównie w postaci kosztów obsługi długu.
8
transformacyjnymi. Wskazany został równieŜ problem trwałości zjawiska długu, niezaleŜnie
od opcji politycznej ugrupowań sprawujących władzę.
Tabela. Podsumowanie głównych cech charakteryzujących zjawisko długu publicznego w Polsce
Cecha główna
1. System instytucjonalny w fazie
przebudowy, stopniowe
ograniczanie zmienności
Cechy szczegółowe
1) kształtowanie podsystemu gospodarczego i politycznego
oraz ich stopniowa stabilizacja;
2) zmiany w strukturze gospodarki i roli państwa;
3) rozwój współpracy sektora publicznego z sektorem
prywatnym;
4) instytucjonalne oddzielenie odpowiedzialności za
prowadzenie polityki fiskalnej i monetarnej;
5) rozwój krajowego rynku finansowego i moŜliwości
pozyskiwania kapitału za granicą;
6) tworzenie i rozwój zarządzania długiem publicznym;
7) rozwój systemu regulacji i wprowadzanie krajowych
reguł fiskalnych;
1) problem ciągłości polityki gospodarczej;
2. Zmienność i dąŜenie do
poprawy przejrzystości polityki
2) dąŜenie do poprawy przejrzystości polityki fiskalnej i
gospodarczej i polityki zarządzania wydłuŜanie horyzontu planowania;
długiem
3) okresowo procykliczny charakter polityki fiskalnej;
4) dąŜenie do ograniczenia nierównowagi fiskalnej;
5) stosunkowo duŜe wahania poziomu uzyskiwanych
dochodów;
6) rozwój zarządzania długiem, silny wpływ doświadczeń
krajów wysokorozwiniętych;
3. Główne źródła ryzyka dla
równowagi fiskalnej
1) związane ze skalą i intensywnością przemian;
2) moŜliwość konfliktu między prowadzoną polityką
gospodarczą, a koniecznością stosowania reguł
obowiązujących w UE;
3) ograniczone ryzyko związane ze starzeniem się
społeczeństwa;
4) ograniczone ryzyko związane z długiem potencjalnym
z tytułu poręczeń i gwarancji;
5) ryzyko związane z brakiem uregulowania roszczeń,
w tym problemu reprywatyzacji;
6) ryzyko zmienność sytuacji makroekonomicznej, przy
duŜej wraŜliwości na sytuację w UE;
7) ryzyko związane z procesem globalizacji;
Źródło: Opracowanie własne.
9
Ocena równowagi fiskalnej w Polsce w długim horyzoncie jest korzystna dla Polski.
Bez dalszych konsekwentnych reform strony wydatkowej i jasnego sprecyzowania celów
emisji długu sytuacja taka moŜe jednak nie zostać utrzymana w przyszłości. Poziom rozwoju
polskiej gospodarki oraz poziom jej innowacyjności pozostają znacznie poniŜej średniej
unijnej. Świadczy o tym choćby poziom rozwoju Polski mierzony parytetem siły nabywczej
per capita, który zgodnie z przyjętym przez Eurostat wskaźnikiem na koniec 2006 roku dla
Polski wyniósł 52,9, wobec 100 przyjętych dla krajów UE27. RównieŜ nakłady na badania
i rozwój w Polsce w stosunku do średniej unijnej są na niskim poziomie. W 2005 roku wydatki
krajowe brutto na badania i rozwój wyniosły w Polsce 0,56% PKB (z czego 60,7% stanowiły
wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych). W tym samym roku średnia dla
EU27 wynosiła 1,84% PKB (34,8%)4.
W celu zmiany tej sytuacji konieczne jest podjęcie konkretnych działań korygujących
w prowadzonej polityce fiskalnej, ze szczególnym uwzględnieniem struktury wydatków.
Umiejętne kształtowanie aktywnej polityki w zakresie wykorzystywania środków z emisji
długu na realizację celów prorozwojowych moŜe stanowić czynnik wspierający te działania.
Samo zjawisko długu publicznego, przy załoŜeniu odpowiedniego kształtowania jego poziomu
i struktury a zwłaszcza celów, na które jest zaciągany moŜe okazać się czynnikiem
wspierającym wzrost gospodarczy w Polsce. Polityka zmierzająca do aktywnego
wykorzystywania długu w finansowaniu działań prorozwojowych musi jednak uwzględniać
trade off między załoŜonymi pozytywnymi efektami jej realizacji w formie wzrostu
innowacyjności gospodarki czy ograniczenia w długim okresie presji na finanse publiczne,
a negatywnymi konsekwencjami wynikającymi z obciąŜenia gospodarki i samych finansów
publicznych długiem. Jej realizacja wymaga przygotowania długookresowej strategii działania,
która następnie musiałaby być konsekwentnie wdraŜana.
5. Wybrana literatura
Barro R. J. (1979): On The Determination Of The Public Debt, The Journal of Political Economy,
Vol. 87, No. 5
Barro R. J. (1996): Reflections On Ricardian Equivalence, NBER Working Paper Series, Working
Paper 5502.
4
Baza danych Eurostatu, Gross domestic expenditure on R&D (GERD), 2008-02-15.
10
Blanchard O., Chouraqui J. C., Hagemann R. P., Sartor N. (1990): The Sustainability Of Fiscal
Policy: New Answers To An Old Question, OECD Economic Studies No. 15.
Buchanan J. M., Musgrave R. A. (2005): Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne
wizje państwa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa.
Buchanan J. M. i Wagner R. E. (2000): Democracy In Deficit: The Political Legacy Of Lord
Keynes, http://www.econlib.org/library/Buchanan/buchCv8Contents.html.
Buiter W. (2006): The ‘Sense And Nonsense Of Maastricht’ Revisited: What Have We Learnt
About Stabilization In EMU?, NBER.
Buiter W., Corsetti G., Roubini N. (1993): Excessive Deficits: Sense And Nonsense In The Treaty
Of Maastricht, Economic Policy, Vol. 8, No. 16.
Buiter W., Tobin J. (1979): Debt Neutrality: A Brief Review Of Doctrine And Evidence, Cowles
Foundation Paper 505.
Chalk N., Hemming R. (2000): Assessing Fiscal Sustainability In Theory And Practice, IMF
Working Paper, WP/00/81, International Monetary Fund, s. 3.
European Commission (2006): The Long-Term Sustainability Of Public Finances In The European
Union, European Economy No. 4/2006
European Commission (2007), Public Finances In EMU 2007, European Economy No3/ 2007.
European Communities (2002): ESA’95 Manual On Government Deficit And Debt, 2nd edition
http://ec.europa.eu/economy_finance/sg_pact_fiscal_policy/excessive_deficit
9093
_en.htm.
Eurostat, European Commission, Government Finance Statistics. Summary Tables. Data 19962006. Eurostat Statistical Books, dane wg stanu na 30 października 2007.
Eurostat: Euroindicators 54/2008, April 2008.
Gmytrasiewicz M. (2001): Kierunki i próba oceny zmian systemu finansów publicznych w Polsce,
Ekonomia, nr 2, WNE UW, Warszawa.
Gmytrasiewicz M. (2004) Ocena stanu finansów publicznych w Polsce - mity i rzeczywistość,
Ekonomia, nr 12, WNE UW, Warszawa.
Hamilton J.D., Flavin M. A. (1986): On The Limitations Of Government Borrowing: A Framework
For Empirical Testing, The American Economic Review, Vol. 76, No. 4.
International Monetary Fund (2001): Government Statistics Manual 2001 (GFSM 2001),
Washington D.C.
International Monetary Fund (2002A), Assessing Sustainability, Washington D.C.
International Monetary Fund (2002B), Debt Sustainability Template Guidance Note, Washington
D.C.
International Monetary Fund (2003), Assessing The Sustainability Of Public Debt In Emerging
Market Economies, Washington D.C.
Jajko B. (2008): Modele długu publicznego, OLYMPUS Czasopismo Naukowe 2(6)/2008,
OLYMPUS Szkoła WyŜsza im. Romualda Kudlińskiego, Warszawa.
11
Kleer J. (2005A): Globalne dobra publiczne a państwo narodowe, Zeszyt nr 267, Instytut
Gospodarki Światowej, SGH.
Kleer J. (2005B): Po co nam sektor publiczny? Dylematy przyszłość w: Kleer J., Karpiński A.,
Owsiak S. Spór o przyszłość sektora publicznego, PAN, Kancelaria PAN, Komitet
Prognoz „Polska 2000 plus”
Owsiak S. (1997): System finansów publicznych w procesie transformacji gospodarki polskiej, pod
red. Owsiak S., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Owsiak S. (2005): Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pettersson-Lidbom P. (2001): An Empirical Investigation Of The Strategic Use Of Debt, Journal of
Political Economy, vol. 109, No. 3
Program Konwergencji – Aktualizacja 2007 (2008), Rada Ministrów, Warszawa.
Rowley Ch. K, Shughart II W. F., Tollison R. D. (2002): The Economics Of Budget Deficits, Vol.
1, the International Library of Critical Writings in Economics, an Elgar Reference
Collection, Cheltenham UK, Northampton, MA, USA.
Sprawozdania z wykonania budŜetu państwa za róŜne lata, Rada Ministrów.
Strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznych w latach 2008-10 (2007), Rada
Ministrów, Warszawa.
Wernik A. (2007): Finanse publiczne. Cele, struktury, uwarunkowania, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2007.
ZadłuŜenie sektora finansów publicznych, róŜne numery, Ministerstwo Finansów, Warszawa oraz
Ministerstwo Finansów, Dług publiczny: pliki do pobrania, www.mf.gov.pl, 2007-12-18.
ZadłuŜenie Skarbu Państwa, róŜne numery, Ministerstwo Finansów, Warszawa oraz Ministerstwo
Finansów, Dług publiczny: pliki do pobrania, www.mf.gov.pl, 2007-12-18.
12