06 Dabkowska PTSD.p65

PRACA ORYGINALNA
ISSN 1643–0956
Małgorzata Dąbkowska
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Obecność objawów zaburzenia stresowego
pourazowego (PTSD) a poziom lęku
u ofiar przemocy domowej
Occurrence of PTSD symptoms and the level of anxiety among
the victims of domestic violence
STRESZCZENIE
ABSTRACT
WSTĘP. Celem pracy była ocena zależności między
poziomem lęku jako cechy i jako stanu a nasileniem
objawów PTSD w grupie kobiet, które w przeszłości
doświadczały przemocy ze strony partnera życiowego.
MATERIAŁ I METODY. Diagnozę i nasilenie zespołu
stresu pourazowego opierano na skali PTSD Interview (PTSD-I) autorstwa Watsona i wsp. (1991). Do
oceny poziomu lęku wykorzystano kwestionariusz samooceny State Trait Anxiety Inventory (STAI).
WYNIKI I WNIOSKI. W badanej grupie lęk jako cecha
i stan pozostawał na niskim poziomie. Spośród kobiet
u 77% ofiar przemocy interpersonalnej stwierdzono
znaczne, bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie
objawów PTSD. Nasilenie objawów PTSD istotnie korelowało z nasileniem lęku jako stanu i jako cechy.
Średnie nasilenie objawów PTSD u kobiet ze średnim
i wysokim poziomem lęku jako stanu było istotnie
wyższe niż u osób z niskim poziomem lęku. Średnie
nasilenie objawów PTSD było wyższe u osób ze średnim i wysokim poziomem lęku jako cechy niż w grupie z niskim poziomem lęku jako cechy. Obserwowano istotną różnicę w nasileniu objawów PTSD między
grupą o niskim poziomie lęku jako stanu
a grupą z wysokim stanem lęku. Nie stwierdzono takiej różnicy w nasileniu objawów PTSD w przypadku
osób z niskim i wysokim poziomem lęku jako cechy.
BACKGROUND. The aim of this study was to assess
the correlation between the level of anxiety, both
as a trait and as a state, and the increase of occurrence of PTSD symptoms in the group of women
who have experienced domestic violence.
MATRIAL AND METHODS. The diagnosis and the intensity of Post-Traumatic Stress Disorder were based
on Watson et al. (1991) scale — PTSD Interview (PTSD-I).
To assess the level of anxiety the State Trait Anxiety
Inventory (STAI) self-evaluation questionnaire was used.
RESULTS AND CONCLUSIONS: In the studied group
the low level of anxiety as a trait and as a state was
noted. 77% of women who were victims of interpersonal violence had significant, very significant or
extreme increase of occurrence of PTSD symptoms.
This greatly correlated with the raise of the level of
anxiety, both as a trait and as a state. The average
increase of occurrence of PTSD symptoms among
the women with medium and high level of anxiety
as a state was significantly greater than among the
women with low score on the ‘anxiety as a state’
scale. Similarly, the average increase of occurrence
of PTSD symptoms was greater among the women
with medium and high level of anxiety as a trait in
comparison with the women with low level of anxiety as a trait. Significant difference was observed in
the intensity of PTSD symptoms amongst the group
with low level of anxiety as a state and the group
with high state of anxiety. There was no great difference in the intensity of PTSD symptoms in the
case of women with low and high level of anxiety as
a trait.
słowa kluczowe: zaburzenie stresowe pourazowe
(PTSD), przemoc domowa, lęk, Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku (STAI)
Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Dąbkowska
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
ul. Kurpińskiego 19, 85–096 Bydgoszcz
tel.: (052) 585 42 56
e-mail: [email protected]
key words: posttraumatic stress disorder, PTSD,
domestic violence, anxiety, State Trait Anxiety
Inventory (STAI)
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (3): 145–149
Copyright © 2007 Via Medica
www.psychiatria.med.pl
145
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
Wstęp
Zjawisko przemocy domowej jest istotnym problemem opieki zdrowotnej i dotyczy wszystkich społeczeństw [1–3]. Przemoc ze strony partnera znacząco
wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne kobiet [4].
Szeroko udokumentowano wzrost ryzyka rozwoju
zaburzenia stresowego pourazowego (PTSD, posttraumatic stress disorder) u ofiar przemocy ze strony partnera [5]. Objawy PTSD opisywano już w VI w.
p.n.e. Nazwa „zaburzenie stresowe pourazowe”
pojawiła się w 1980 roku w III edycji podręcznika
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM [6]. Wszystkie rodzaje przemocy — psychiczna, fizyczna, seksualna — sprzyjają ujawnieniu
się objawów PTSD, ale według niektórych badań
najbardziej dotyczy to przemocy psychicznej [7, 8].
Ofiary przemocy domowej, u których wystąpiły objawy PTSD, charakteryzują się znacząco gorszym
funkcjonowaniem życiowym i gorszą jakością życia
w porównaniu z ofiarami, u których nie pojawiły się
symptomy PTSD [9]. U kobiet, które mają doświadczenia z przemocą fizyczną lub seksualną, występują
objawy depresyjne, cechują się one również większą
liczbą zgłaszanych objawów fizycznych, gorszym
funkcjonowaniem społecznym i intelektualnym
i gorszym ogólnym stanem zdrowia. Dłuższe trwanie przemocy wiąże się z gorszym zdrowiem [10].
U kobiet doznających przemocy ze strony partnera,
w wyniku której występują objawy PTSD, stwierdza
się wyższe stężenie kortyzolu we krwi [11]. U kobiet
narażonych na traumatyczne wydarzenia związane
z przemocą domową częściej stwierdza się nasilone
objawy depresji lub lęku [12]. Lęk, objawy PTSD
i depresja zdecydowanie częściej pojawiają się u kobiet, które doznawały przemocy zarówno w dzieciństwie, jak i powtórnie w dorosłości [13]. Ryzyko ujawnienia się objawów PTSD zależy od przedchorobowych
cech osobowości. Powstaniu PTSD po traumatycznych
doświadczeniach sprzyjają szczególnie cechy unikającej i lękliwej osobowości [14].
Celem niniejszej pracy była ocena zależności
między poziomem lęku jako cechy i jako stanu a nasileniem objawów PTSD w grupie kobiet, które
w przeszłości doświadczały przemocy ze strony partnera życiowego.
Watsona i wsp. (1991) [15]. Skala PTSD-I powstała
na bazie kryterium PTSD według DSM-III [6]. Symptomy są pogrupowane w trzy kategorie:
— natrętne powracanie obrazów i myśli związanych
z traumatycznym zdarzeniem;
— unikanie wszelkich bodźców kojarzących się ze
zdarzeniem;
— nadmierne pobudzenie.
Rzetelność oryginalnej skali obliczona metodą
retestowania wynosi rtt = 0,95, alfa Cronbacha = 0,94,
współczynnik czułości = 0,89, specyficzność = 0,94.
Kwestionariusz zaadaptowano do warunków polskich [16]. Podczas adaptacji wersji polskiej obliczono zgodność wewnętrzną. Wartość alfa Cronbacha
dla poszczególnych podskal wynosi: dla podskali mierzącej nawracanie — 0,78; dla podskali mierzącej
unikanie — 0,74; dla podskali mierzącej pobudzenie
— 0,87. Zgodność wewnętrzna dla skali wynosi 0,90
[16]. Badana osoba ocenia nasilenie i częstość występowania wymienionych 17 objawów wchodzących w skład zespołu stresu pourazowego po najbardziej przeżytym traumatycznym doświadczeniu,
jeśli było ich więcej. Skala PTSD-I jest jedynym narzędziem oceniającym obecność PTSD, którego poszczególne itemy są istotnie skorelowane z kryteriami
DSM–III, III-R, oraz DSM-IV. Można ją stosować w ocenie skutków różnych traumatycznych zdarzeń, w odniesieniu do różnych grup ofiar [15]. W badaniu użyto
skali w interpretacji Heitzmana [17]. Skalę tę podzielono na części: od A do E. Każdy objaw oceniano
w 7-punktowej skali nasilenia od „nie, nigdy” do
„w najwyższym stopniu, zawsze”. Kryteria zespołu
są spełnione u osób, które doświadczyły istotnej traumy, gdy w podskali B co najmniej jedna odpowiedź
jest równa lub większa niż 4 punkty; w podskali C co
najmniej trzy odpowiedzi mają 4 lub więcej punktów; w podskali D co najmniej dwie odpowiedzi mają
przynajmniej 4 punkty; w części E oba pytania są
ocenione powyżej 1 punktu. Suma punktacji podskal B, C, D wynosząca powyżej 24 punktów potwierdza diagnozę PTSD. Maksymalna punktacja możliwa do uzyskania po zsumowaniu wyników z 3 podskal (B, C, D) wynosi 119 punktów. Stopnie nasilenia
PTSD oceniano według liczby punktów sumy podskal: stopień nieznaczny — 24–48, stopień znaczny
— 49–73, bardzo znaczny — 74–98, ekstremalny
— 99–119. Materiał i metody
Ocena poziomu lęku
Ocena obecności i nasilenia objawów PTSD
Diagnozę i nasilenie zespołu stresu pourazowego opierano na skali PTSD Interview (PTSD-I, PostTraumatic Stress Disorder-Interview) autorstwa
146
W badaniach wykorzystano kwestionariusz samooceny — Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI, State
Trait Anxiety Inventory), składający się z 2 części po
20 pytań [18]. Część pierwsza dotyczy oceny lęku
www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Obecność objawów PTSD a poziom lęku u ofiar przemocy domowej
jako stanu odczuwanego w danym momencie,
natomiast druga — lęku jako cechy, czyli odczuwanego zazwyczaj [19]. Kwestionariusz STAI opracował Charles D. Spieleberger (1970), Richard L. Gorsuch i Robert E. Lushene [20]. Test STAI opiera się na
koncepcji rozróżniania między lękiem, rozumianym
jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan
jednostki (lęk — stan), a lękiem rozumianym jako
względnie stała cecha osobowości (lęk — cecha), nabyta dyspozycja behawioralna, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie obiektywnie niegroźnych
sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie stanami lęku nieproporcjonalnie silnymi do wielkości
obiektywnego niebezpieczeństwa. Wysokie wyniki
w wymiarze lęku — stanu mogą świadczyć o stresie
w wyniku trudnej sytuacji życiowej, w jakiej znajdują
się badane osoby. Wysokie wyniki w wymiarze lęku
— cechy mogą natomiast oznaczać stałą dyspozycję
osobowościową do podatności reagowania lękiem
na różne sytuacje życiowe [21]. W badaniu wykonanym za pomocą kwestionariusza STAI uzyskane wyniki surowe zamieniono na wyniki zestandaryzowane dla płci i wieku (steny) [21]. Skala stenowa jest
skalą 10-punktową, na której wyniki 1–4 interpretuje się jako niskie (świadczą o niskim poziomie lęku
jako cechy i stanu), wyniki 5–6 — jako przeciętne
(średni poziom lęku jako cechy i stanu), a wyniki
7–10 — jako wysokie (świadczą o wysokim poziomie lęku jako cechy i stanu). W Polsce niejednokrotnie oceniano poziom lęku w różnych zaburzeniach
za pomocą kwestionariusza STAI [22].
Grupa badana
Badaną grupę stanowiło 39 kobiet w wieku
17–55 lat; średnia wieku wynosiła 35,7 roku, odchylenie standardowe (SD, standard deviation) — 10,5 roku.
Badane osoby były mieszkankami hosteli dla ofiar
przemocy domowej. Doświadczały przemocy zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Stosowana przemoc
obejmowała bicie, bicie przedmiotem, duszenie, wiązanie, ograniczanie finansowe, ograniczanie swobody poruszania się, poniżanie, straszenie, stosowanie
wulgarnych określeń, wymuszanie współżycia seksualnego, wyłudzanie. W badanej grupie wszystkie ofiary doznawały tak nasilonej przemocy, że zostały zmuszone do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania. Prawie wszystkie badane osoby doznały
przemocy ze strony męża lub konkubenta, a dwie
najmłodsze badane — ze strony ojca. Czas trwania
przemocy był różny: od 6 miesięcy do 20 lat. Czas od
ostatniego wydarzenia traumatycznego wynosił
u większości kobiet ponad 6 miesięcy, w sporadycznych przypadkach ponad 1 miesiąc.
Wyniki
Średnie nasilenie lęku jako stanu w badanej
grupie kobiet będących ofiarami przemocy domowej wynosiło 18,2 pkt, przy SD = 8,8. Minimalne
natężenie lęku jako stanu w badanej grupie wynosiło 0, a maksymalne 41 pkt. Średnie nasilenie lęku
jako cechy wśród ocenianych kobiet wynosiło 28,8
pkt, przy SD = 11,13 i rozpiętości wyników od 12 do
53. W badanej grupie nasilenia lęku jako cechy
i stanu pozostawało w niskich przedziałach. Zanotowano istotną korelację między poziomem lęku jako
stanu oraz lęku jako cechy (współczynnik korelacji
Spearmana = 0,698, p = 0,000; istotność na poziomie 0,01).
Po przyporządkowaniu w kolejnych przedziałach wiekowych surowych wyników uzyskanych
w Inwentarzu STAI — skali stenowej — nasilenie lęku
jako stanu u zdecydowanej większości kobiet było
niskie. U 93,9% badanych stwierdzono niskie nasilenie lęku, a u 6,1% kobiet — średnie nasilenie lęku
jako stanu; u żadnej badanej osoby nie odnotowano wysokiego natężenia lęku jako aktualnego stanu. Kobiety były fizycznie oddzielone od prześladowcy, przebywając w hostelu dla ofiar przemocy. Wysokim poziomem lęku jako cechy charakteryzowało
się 3% kobiet, średnim — 12,5%, a niskim większość
kobiet — (84,4%).
Średnia punktacja w skali PTSD-I wynosiła 67,11
pkt, SD — 23,57. U ponad 3/4 (77,1%) kobiet ofiar
przemocy interpersonalnej stwierdzono znaczne,
bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie objawów
PTSD. Jedynie u 1 spośród badanych kobiet punktacja w skali PTSD-I wskazywała na brak podstawy do
rozpoznania PTSD. Nasilenie objawów PTSD było bardzo znaczne i ekstremalne u 51,4% badanych kobiet, znaczne — u 25,7%.
Nasilenie objawów PTSD korelowało z nasileniem lęku jako stanu (współczynnik korelacji Spearmana = 0,419, p = 0,017; korelacja istotna na poziomie 0,05) i jako cechy (współczynnik korelacji
Spearmana = 0,404, p = 0,024; korelacja istotna na
poziomie 0,05). Wyraźniejszą korelację między nasileniem objawów PTSD a poziomem lęku wyrażonego w skali stenowej zaobserwowano w przypadku
lęku jako cechy (współczynnik korelacji Spearmana
= 0,412, p = 0,021; korelacja istotna na poziomie
0,05), a nie lęku jako stanu (p = 0,053). Średnie nasilenie objawów PTSD u kobiet ze średnim i wysokim poziomem lęku jako stanu (sten ≥ 5) było istotnie wyższe (96 pkt) niż u osób z niską punktacją stenową i wynosiło 65,2 pkt (t = 5,185, df = 4,632, p =
= 0,004; t-test dla niezależnych zmiennych). Średnie
nasilenie objawów PTSD było wyższe u osób ze średnim
www.psychiatria.med.pl
147
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3
i wysokim poziomem lęku (≥ 5 stenów) jako cechy
(wynosiło 86,2 pkt) niż w grupie z niskim poziomem
lęku jako cechy (< 5 stena) (62,5 pkt) (t-test dla zmiennych niezależnych, p = 0,03, t = 3,54, df =
= 14,81). Zaobserwowano istotną różnicę w nasileniu objawów PTSD między grupą o niskim poziomie
lęku jako stanu a grupą z wysokim stanem lęku (test
Manna-Whitneya; p = 0,043, z = = –2,026, u =
= 4,00). Nie było takiej różnicy w nasileniu objawów
PTSD między osobami z niskim i wysokim poziomem
lęku jako cechy (test Manna-Whitneya, p = 0,055).
Dyskusja
W grupie badanych ofiar przemocy nasilenie
lęku pozostało na niskim poziomie. Prawdopodobnie na niski poziom lęku jako stanu w grupie kobiet,
które doświadczały przemocy ze strony bliskiej osoby, wpływał upływ czasu, oddzielenie od sprawcy,
niski poziom lęku jako cechy i dająca wsparcie pomoc społeczna. Zanotowano istotną korelację między poziomem lęku jako stanu oraz lęku jako cechy.
Lęk jako cecha determinuje odbiór sytuacji jako mniej
lub bardziej zagrażającej [23]. W wielu pracach opisuje się istotną rolę wsparcia społecznego dla ofiar
przemocy [24, 25]. W badanej grupie ofiary korzystały z opieki społecznej, w tym terapeutycznej
i prawnej.
U ponad 3/4 (77,1%) badanych kobiet ofiar
przemocy interpersonalnej stwierdzono znaczne,
bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie objawów
PTSD. Obecność objawów PTSD u prawie wszystkich badanych kobiet świadczy, że traumatyczne doświadczenia w bardziej trwały sposób wpływają na
utrzymywanie się objawów PTSD, pomimo zmiany
sytuacji, jak na przykład oddzielenie od sprawcy.
W populacji izraelskiej u ponad połowy kobiet doznających znęcania się ze strony partnera zdiagnozowano PTSD [26]. Powstało kilka opierających się
na modelach poznawczych koncepcji utrzymywania
się objawów PTSD po traumatycznych przeżyciach
(model faz reakcji na stres Mardiego J. Horowitza,
model emocjonalnego przetwarzania traumy Edny
B. Foa oraz model rozwoju i utrzymywania się objawów PTSD Anke Ehlers i Davida M. Ciarka) [27]. Współcześnie uważa się, że zaburzenia poznawcze biorą
udział w mechanizmie powstawania PTSD, a nie jako
intensyfikacja reakcji o podłożu lękowym [28]. Długofalowe skutki traumatycznych wydarzeń mają podłoże w zmianach neuroanatomicznych niektórych
okolic mózgu, na przykład w hipokampie [29–31].
Mimo obserwowanego niskiego poziomu lęku
w badanej grupie nasilenie objawów PTSD korelo-
148
wało z nasileniem lęku jako stanu i jako cechy. Wyraźniejszą korelację między nasileniem objawów
PTSD a poziomem lęku wyrażonego w skali stenowej obserwowano w przypadku lęku jako cechy.
Średnie nasilenie objawów PTSD było wyższe w grupie kobiet z większym poziomem lęku jako stanu
i lęku jako cechy. Obserwowano istotną różnicę
w nasileniu objawów PTSD między grupą o niskim
poziomie lęku jako stanu a grupą z wysokim stanem
lęku. Osoby, które charakteryzują się lękiem, są skłonne do trwania w nieprawidłowych relacjach, jak na
przykład ofiary przemocy intymnej ze sprawcą przemocy [32, 33]. Badana grupa kobiet składała się
z osób, które potrafiły zmienić swoją sytuację osobistą i odejść od prześladowcy. Być może było to
uwarunkowane niskim poziomem lęku jako cechy
wśród badanych kobiet.
Wnioski
1. Objawy PTSD występowały u prawie wszystkich
badanych ofiar przemocy domowej.
2. U większości ofiar nasilenie zaburzenia stresowego pourazowego było co najmniej znaczne.
3. Badane kobiety charakteryzowały się niskim poziomem lęku jako cechy i stanu.
4. Większe nasilenie objawów PTSD wiązało się
z wyższym poziomem lęku.
PIŚMIENNICTWO
1. McCauley J., Kern D.E., Kolodner K. i wsp. The „battering syndrome”: prevalence and clinical characteristics of domestic violence in primary care internal medicine practices. Ann. Intern.
Med. 1995; 15: 737–746.
2. Mazza D., Dennerstein L., Ryan V. Physical, sexual and emotional violence against women: a general practice-based prevalence study. Med. J. Aust. 1996; 164: 14–17.
3. Coid J., Petruckevitch A., Chung W.S. i wsp. Sexual violence
against adult women primary care attenders in east London.
Br. J. Gen. Pract. 2003; 53: 858–862.
4. Raya Ortega L., Ruiz Perez I., Plazaola Castano J. i wsp. Domestic violence as a factor associated to women’s health problems. Aten. Primaria. 2004; 34: 117–124.
5. Pico-Alfonso M.A., Garcia-Linares M.I., Celda-Navarro N.,
Herbert J., Martinez M. Changes in cortisol and dehydroepiandrosterone in women victims of physical and psychological intimate partner violence. Biol. Psychiatry 2004; 56:
233–240.
6. American Psychiatric Association. DSM-III: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 3rd ed. Washington, DC:
The Association 1980.
7. Pico-Alfonso M.A. Psychological intimate partner violence: the
major predictor of posttraumatic stress disorder in abused
women. Neurosci. Biobehav. Rev. 2005; 29: 181–193.
8. Ruiz-Perez I., Plazaola-Castano J. Intimate partner violence and mental health consequences in women attending
family practice in Spain. Psychosom. Med. 2005; 67: 791–
–797.
www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Obecność objawów PTSD a poziom lęku u ofiar przemocy domowej
9. Laffaye C., Kennedy C., Stein M.B. Post-traumatic stress disorder and health-related quality of life in female victims of intimate. Violence Vict. 2003; 18: 227–238.
10. Bonomi A.E., Thompson R.S., Anderson M. i wsp. Intimate partner violence and women’s physical, mental, and social functioning. Am. J. Prev. Med. 2006; 30: 458–466.
11. Inslicht S.S., Marmar C.R., Neylan T.C. i wsp. Increased cortisol in women with intimate partner violence-related posttraumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinol. 2006; 31:
825–838.
12. Pico-Alfonso M.A., Garcia-Linares M.I., Celda-Navarro N.,
Blasco-Ros C., Echeburua E., Martinez M. The impact of physical, psychological, and sexual intimate male partner violence
on women’s mental health: depressive symptoms, posttraumatic stress disorder, state anxiety, and suicide. J. Womens
Health. 2006; 15: 599–611.
13. Kimerling R., Alvarez J., Pavao J., Kaminski A., Baumrind N.
Epidemiology and consequences of women’s revictimization.
Women Health Iss. 2007; 17: 101–106.
14. Gil S., Caspi Y. Personality traits, coping style, and perceived
threat as predictors of Posttraumatic Stress Disorder after exposure to a terrorist attack: a prospective study. Psychosom. Med.
2006; 68: 1–6.
15. Watson C.G., Juba M.P., Manifold V., Kucala T., Anderson P.E.
The PTSD interview: rationale, description, reliability, and concurrent validity of a DSM-III-based technique. J. Clin. Psychol.
1991; 47: 179–188.
16. Koniarek J., Dudek B., Szymczak M. Kwestionariusz do pomiaru zespołu zaburzeń po stresie urazowym (K-PTSD) — zastosowanie PTSD-Interview Ch. Watsona i innych w badaniach
grupowych. Przegl. Psychol. 2000; 43: 205–216.
17. Heitzman J. Stres w etiologii przestępstw agresywnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.
18. Sosnowski T., Wrześniewski K. Polska adaptacja inwentarza STAI
do badania stanu i cechy lęku. Przegl. Psychol. 1983; 26: 393–412.
19. Sosnowski T. Lęk jako stan i jako cecha w ujęciu C.D. Spielbergera. Przegl. Psychol. 1977; 2: 349–360.
20. Spielberger C.D., Gorsuch R.L., Lushene R.E. Manual for the
State-Trait Anxiety Inventory. Consulting Psychologists Press,
Palo Alto, Calif. 1970.
21. Wrześniewski K., Sosnowski T., Matusik D. Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Podręcznik. PTP, Warszawa 2002.
22. Wrześniewski K. Wykorzystanie kwestionariusza Spielbergera
w określeniu efektów rehabilitacji po zawale serca. W: Ratajczak E. (red.) Psychologia w służbie człowieka. PWN, Warszawa 1980.
23. Spielberger C.D. Theory and research on anxiety. W: Spielberger C.D. (red.) Anxiety and Behavior, Academic Press, New York
1966.
24. Lauterbach D., Bak C., Reiland S., Mason S., Lute M.R., Earls L.
Quality of parental relationships among persons with a lifetime history of posttraumatic stress disorder. J. Trauma Stress
2007; 20: 161–172.
25. Masho S.W., Ahmed G. Age at sexual assault and posttraumatic
stress disorder among women: prevalence, correlates, and implications for prevention. J. Womens Health 2007; 16: 262–271.
26. Sharhabani-Arzy R., Amir M., Kotler M., Liran R. The toll of
domestic violence PTSD among battered women in an Israeli
sample. J. Interpers. Violence 2003; 18: 1335–1346.
27. Dragan M. Wybrane poznawcze modele rozwoju i utrzymywania się objawów zaburzenia po stresie traumatycznym. Nowiny Psychologiczne 2005; 3: 5–18.
28. Horner M.D., Hamner M.B. Neurocognitive functioning in posttraumatic stress disorder. Neuropsychol. Rev. 2002; 12: 15–30.
29. Bremner J., Randall R., Scott T. i wsp. MRI-based measurement
of hippocampal volume in patients with combat-related posttraumatic stress disorder. Am. J. Psychiat. 1995; 152: 973–981.
30. Bremner J.D., Vythilingam M., Vermetten E. i wsp. MRI and
PET study of deficits in hippocampal structure and function in
women with childhood sexual abuse and Posttraumatic Stress
Disorder. Am. J. Psychiat. 2003; 160: 924–932.
31. Bonne O., Brandes D., Gilboa A. i wsp. Longitudinal MRI study
of hippocampal volume in trauma survivors with PTSD. Am.
J. Psychiat. 2001; 158: 1248–1251.
32. Shea M. Personality disorders, history of trauma, and PTSD in
subjects with anxiety disorders. Compr. Psychiat. 2000; 41: 315–325.
33. Shea M.T., Zlotnick C., Weisberg R. Commonality and specificity of personality disorder profiles in subjects with trauma
histories. J. Pers. Disord. 1999; 13: 199–210.
www.psychiatria.med.pl
149