docAnna Majdzińska, Witold Œmigielski
download 
Reklamacja Transkrypt
Anna Majdzińska, Witold Œmigielski
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 231, 2009 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego studentów Uniwersytetu Łódzkiego Słowa kluczowe: religijność, małżeńskość, prokreacja. 1. Wprowadzenie Sfera sacrum przenika wszystkie dziedziny życia, dlatego wiara zazwyczaj jest odzwierciedlana w zbiorze wartości i priorytetów człowieka. Jest wyznacznikiem sposobu postępowania ludzi, kieruje ich ścieżkami myślenia i postrzegania wielu spraw. Stopień zaangażowania w życie religijne jest jednym z czynników oddziałujących na decyzje ludzi w zakresie życia rodzinnego, często determinuje ich postawę wobec kwestii małżeństwa i prokreacji. Podstawowym celem niniejszego opracowania było przedstawienie wyników z badania wpływu wiary i przekonań religijnych na poglądy studentów w zakresie planowania rodziny oraz pojmowania przez nich kwestii etycznomoralnych życia małżeńskiego i partnerskiego. Ponieważ postawy studentów odnośnie własnej przyszłości mogą mieć wpływ na przyszłość demograficzną Polski, przeprowadzone badanie nawiązuje do tematu konferencji. Źródłem danych służących analizie sygnalizowanego związku były odpowiedzi studentów na pytania ankiety przeprowadzonej na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. 2. Katolicki i laicki model funkcjonowania małżeństwa i rodziny Polska jest krajem, w którym większość wiernych stanowią katolicy. Nauki Kościoła Katolickiego od dawna wpisane są w kanon zasad moralnych znacznej części społeczeństwa polskiego, dlatego przez wiele wieków dominującym modelem funkcjonowania rodziny była koncepcja katolicka. Do czasu rozbiorów w państwie polskim małżeństwa zawierane były tylko w Kościele Katolickim i w innych istniejących obrządkach funkcjonujących w Rzeczpospolitej. 93 94 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski W okresie rozbiorów zasady udzielania ślubów zależały od prawa obowiązującego w danym zaborze. Zróżnicowane zasady zawierania związków małżeńskich na ziemiach polskich utrzymywały się jeszcze w okresie międzywojennym. Zmiany wprowadzające jednolitość w tym względzie nastąpiły dopiero po drugiej wojnie światowej, kiedy to w 1946 r. wszedł w życie Dekret o prawie małżeńskim, ustanawiający ślub cywilny jako obowiązkowy. Dekret ten wprowadzał również instytucję rozwodów. Od 1946 r. małżeństwo było ważne w świetle prawa dopiero po jego zawarciu w urzędzie stanu cywilnego. Sytuacja w tym względzie utrzymywała się do 1998 r., w którym wprowadzono możliwość zawierania ślubów wyznaniowych ze skutkami cywilnoprawnymi1. Ślub zawarty w Kościele Rzymskokatolickim nosi nazwę ślubu konkordatowego2. Można zatem stwierdzić, iż w okresie powojennym wpływ na kształtowanie systemu funkcjonowania rodziny w Polsce mają dwie ideologie: katolicka oraz laicka, przy czym model świecki jest coraz powszechniej akceptowany przez społeczeństwo polskie [por. Gajda, 2000, s. 45-46; Zabłocki, 2000, s. 194-196, 200-201; Duch, 1998, s. 68]. Katolicki model funkcjonowania rodziny przemawia za trwałością i nierozerwalnością małżeństwa jako sakramentu świętego ustanowionego przez Boga. Stanowisko Kościoła opiera się na interpretacji fragmentu Pisma Świętego: „Co więc Bóg złączył, tego człowiek niech nie rozdziela! (…) Kto oddala żonę swoją, a bierze inną, popełnia cudzołóstwo względem niej. I jeśli żona opuści swego męża, a wyjdzie za innego, popełnia cudzołóstwo” [Ewangelia wg św. Marka, 10, 9-12, Pismo Święte Nowego Testamentu]. Dlatego też, Kościół stanowczo sprzeciwia się rozwodom, głosząc, iż małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej miłości i wierności do końca życia. W potocznym języku funkcjonuje pojęcie „rozwodu kościelnego”, chociaż w istocie Kościół nie udziela rozwodów. W szczególnych przypadkach jednak może orzec unieważnienie małżeństwa, co jest jednoznaczne z tym, iż małżeństwo nigdy nie było ważne3. Zgodnie z nauką Kościoła miłość 1 Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. (Dz. U. z 1998 r., nr 117, poz. 757) Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską został podpisany 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r., nr 51, poz. 318) 3 Mowa tu np. o: homoseksualizmie jednego z małżonków, zatajeniu poważnej choroby przed współmałżonkiem przed zawarciem małżeństwa, zawarciu związku pod przymusem, itp. 2 Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 95 i prokreacja to cele równorzędne, dlatego zabronione jest stosowanie środków zapobiegających ciąży oraz przeprowadzanie aborcji. Powyższe zasady pozostają w opozycji z laickim modelem funkcjonowania rodziny. Prawo polskie poprzez rozwód daje możliwość orzeczenia rozwiązania związku małżeńskiego i dopuszcza pełną swobodę korzystania ze środków zapobiegających ciąży, natomiast przeprowadzanie aborcji możliwe jest w kilku prawnie określonych sytuacjach [Duch, 1998, s. 68, 81-82]. Dwa modele małżeństwa i prokreacji – katolicki i laicki – będąc w wielu kwestiach sprzeczne, przenikają się w polskim społeczeństwie. Wiele osób deklarujących wyznawanie wiary katolickiej wyraża poparcie dla niektórych kwestii laickiego podejścia do rodziny. Jednakże, wśród osób niewierzących, bądź deklarujących inną niż katolicka wiarę, są też tacy, którzy wyrażają aprobatę dla części zasad dotyczących życia rodzinnego głoszonych przez Kościół. Kwestię modelu i zasad funkcjonowania rodziny można rozpatrywać również z demograficznego punktu widzenia. Przez wiele stuleci rodzina kształtowana była zgodnie z regułami wyznaczanymi przez stabilny system wartości i norm. Zmiany w sferach małżeńskości i rozrodczości zostały zapoczątkowane w latach 60-tych w krajach Europy Zachodniej i Północnej. Wynikały one nie tylko ze wzrostu wolności osobistej ludzi, ale również z chęci rozwoju osobistego, samorealizacji oraz emancypacji kobiet. W ostatnich dziesięcioleciach na terenie Europy znaczącemu opóźnieniu uległ przeciętny wiek osób wkraczających w związek małżeński przy jednoczesnym wzroście popularności alternatywnych, w stosunku do małżeństwa, form życia partnerskiego. Widoczny stał się gwałtowny wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich (dla krajów EU-25 wzrost ten wynosił 5% w latach 1960., 18% w 1990 r. oraz 33% w 2005 r.), w coraz późniejszym wieku kobiety decydowały się na pierwsze dziecko, wzrósł także współczynnik bezdzietności kobiet [Kurkiewicz, 2008, s. 1; Okólski, 2004, s. 144-146, Sobotka 2008]. Konsekwencją tych przemian był trwały spadek dzietności poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń. Procesy te stały się podstawą do sformułowania w latach 80-tych przez D.Van de Kaa i R. Lesthaeghe teorii drugiego przejścia demograficznego. Do zjawisk demograficznych dotyczących małżeństwa i prokreacji, charakterystycznych w świetle wspomnianej teorii należą: „upowszechnienie przedmałżeńskich stosunków erotycznych, opóźnienie typowego wieku zawarcia małżeństwa, 96 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski zmniejszenie udziału osób pozostających w formalnych związkach małżeńskich, (…), upowszechnienie alternatywnych form związków partnerskich, wzrost nasilenia rozwodów, (…), zmniejszenie średniej liczebności potomstwa w rodzinie, wzrost dobrowolnej bezdzietności, upowszechnienie środków antykoncepcyjnych, opóźnienie wieku prokreacji” [Okólski, 2004, s. 146]. Spadek poziomu dzietności nastąpił w większości krajów europejskich, jednak najgwałtowniejszy miał miejsce w Hiszpanii. W tym kraju współczynnik dzietności spadł z wartości 2,8 w 1975 r. do 1,15 w 1997 r., a obecnie kształtuje się na poziomie 1,2. W Hiszpanii od lat obserwowany jest wzrost bezdzietności kobiet. Odsetek bezdzietnych kobiet będących w wieku 30 lat i urodzonych w latach 1949-1953 wynosił 9,6%, natomiast w generacji kobiet urodzonych w latach 1964-1968 procent ten był już wyższy i wynosił 24,7% [Adsera, 2006, s. 205, Kohler, 2006]. W Polsce wzrost występowania wymienionych wyżej zjawisk demograficznych obserwowany jest od początku okresu transformacji systemowej. 3. Obraz sytuacji w zakresie małżeńskości i rozrodczości w Polsce Podstawowym źródłem danych do analiz w tej części opracowania były informacje dotyczące małżeńskości i rozrodczości publikowane przez Główny Urząd Statystyczny, w tym dane z Rocznika Demograficznego 2008. W Polsce na przestrzeni minionych dwudziestu lat nastąpił spadek częstości zawierania małżeństw (co może wynikać także ze zmian w strukturze wieku) oraz wzrost częstości rozwodów (z poziomu 0,8‰ - 1,2‰ w latach 90-tych ubiegłego stulecia do 1,7‰ w roku 2007). O ile współczynnik małżeństw osiąga podobne wielkości zarówno w mieście jak i na wsi (odpowiednio 6,5‰ i 6,6‰ w 2007 r.), to wyższe wartości współczynnika rozwodów odnotowuje się w miastach, niż na wsi (odpowiednio 2,3‰ i 0,9‰ w roku 2007). Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad uległ opóźnieniu wiek wstępowania w związek małżeński. Największa częstość zawierania małżeństw przez mężczyzn, przypadająca w latach 90-tych XX wieku na wiek 20-24 lat, uległa przesunięciu w pierwszej dekadzie XXI wieku do grupy wieku 25-29 lat. W przypadku kobiet największa częstość zawierania małżeństw nadal przypada na wiek 20-24 lata, ale widoczny jest jej sukcesywny wzrost w kolejnej grupie wiekowej. Ponadto, zjawiskiem powszechnym, zwłaszcza w dużych miastach, stało się trwanie Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 97 w związkach partnerskich. Wiele osób zwleka z podjęciem decyzji o ślubie lub nie zamierza w ogóle wstępować w związek małżeński mimo, iż zostało lub zamierza zostać rodzicami4. Świadczy o tym wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich w ogólnej liczbie urodzeń żywych. W 1990 r. udział ten wynosił 6,2% a w 2007 r. już 19,5%. Zjawiskiem często obserwowanym wśród młodych ludzi jest również wieloletnie trwanie w związkach narzeczeńskich, które można utożsamiać z wymienianymi w literaturze przedmiotu związkami typu LAT (Living Apart Together), czyli długotrwałymi związkami emocjonalnymi dwojga ludzi mieszkających osobno. Wymienione zmiany w zakresie zachowań matrymonialnych mają wpływ na spadek poziomu płodności. W 1990 r. na 1000 kobiet w wieku rozrodczym przypadało 58 urodzeń żywych, w 2007 r. już tylko 40. Na początku lat 90-tych XX wieku największa płodność obserwowana była wśród kobiet w wieku 20-24 lata, natomiast pod koniec wspomnianej dekady uległa ona przesunięciu do grupy wieku 25-29 lat. W latach 1990-2007 współczynnik dzietności, wyrażający liczbę dzieci przypadającą na jedną kobietę w wieku rozrodczym, obniżył się z poziomu 2,04 do 1,31. W tym okresie nastąpił również wzrost odsetka urodzeń pierwszych (z 39,5% w 1990 r. do 50,8% w 2007 r.) i znaczny spadek urodzeń trzecich i dalszych. Odkładanie w czasie decyzji związanych z rozpoczęciem życia rodzinnego często wynika z chęci samorealizacji i spełnienia zawodowego przez młode osoby. Wybory te są konsekwencją wielu czynników, m.in. wzrostu ambicji zawodowych, często będących wynikiem coraz wyższych wymagań stawianych młodym ludziom przez rynek pracy, a także zmian w normach społecznych dotyczących sfery matrymonialnej. Wzrost akceptacji społecznej dla związków partnerskich oraz dla osób samotnych jest czynnikiem sprzyjającym skupieniu uwagi na karierze zawodowej przez młode osoby, gdyż nie odczuwają one nacisku otoczenia w zakresie realizacji celów matrymonialnych i rodzinnych. Warto wspomnieć, że zaobserwowano znaczący wpływ wiary na kształtowanie się modelu rodziny. Przykładem jest Hiszpania, w której religijność kobiet okazała się być czynnikiem determinującym kwestię 4 Analiza materiału ankietowego pokazuje, że studenci, którzy nie są zdecydowani czy chcą wstąpić w związek małżeński nierzadko deklarują chęć posiadania dzieci. 98 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski płodności. Praktykujące katoliczki odznaczały się większą liczbą potomstwa niż kobiety niewierzące [Adsera, 2006, s. 212-214]. Z kolei w Stanach Zjednoczonych katolicki model rodziny utożsamiany był z wysoką płodnością do lat 70-tych ubiegłego stulecia. W późniejszym okresie coraz słabsze respektowanie nauk Kościoła kształtowało zmiany wielkości rodziny w kierunku spadku liczby potomstwa [por. Lehrer, 2004, s. 7]. 4. Obraz sytuacji w zakresie religijności Polaków Jak już wcześniej wspomniano, większość osób wierzących w Polsce stanowią katolicy, jednakże w ostatnich latach obserwuje się spadek liczby wiernych w Kościele Rzymskokatolickim. W 1991 r. liczba ochrzczonych wynosiła 35,9 mln osób (94,1% ogółu ludności), natomiast w 2007 r. już 33,7 mln osób, czyli 88,4% ogółu ludności [Rocznik Statystyczny 1992, 2008]. Warto podkreślić, że w ostatnich latach obserwowany jest spadek liczby wiernych uczestniczących regularnie w niedzielnych mszach św., ale jednocześnie wzrasta odsetek wiernych przystępujących do komunii. Według danych z Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego w 2008 r. niewiele ponad 40% wiernych systematycznie uczęszczało na niedzielną mszę św. (w 1992 r. odsetek ten wynosił 47%), natomiast ponad 15% wiernych w każdą niedzielę przystępowało do sakramentu eucharystii. Stopień religijności Polaków (bez względu na wyznanie) został również zbadany i opublikowany w ramach Diagnozy Społecznej 2007. Według tych danych, w 2007 r. systematyczny udział w nabożeństwach lub innych uroczystościach religijnych (co najmniej raz w tygodniu) deklarowało 46% respondentów (w 1992 r. odsetek ten wynosił 55,7%), natomiast 29% w ogóle nie uczestniczyło w żadnych ceremoniach religijnych. Systematyczna praktyka religijna częściej deklarowana była wśród kobiet (52%), niż wśród mężczyzn (39%). Udział w uroczystościach religijnych co najmniej raz w tygodniu deklarowało 43% ankietowanych uczniów i studentów. W przekroju terytorialnym najmniej religijnymi województwami okazały się zachodniopomorskie i łódzkie, najbardziej zaś podkarpackie, opolskie i małopolskie. Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 99 5. Prezentacja wyników badania ankietowego Zarysowane pokrótce w poprzednich dwóch punktach obrazy sytuacji w zakresie małżeńskości i rozrodczości, a także religijności Polaków, stanowią punkt odniesienia do badania ankietowego przeprowadzonego wśród studentów Uniwersytetu Łódzkiego. Badania w zakresie religijności młodzieży i problematyki światopoglądowej podejmowane były w wielu opracowaniach [m.in. Blewiński, 2001; Wysocka, 2000]. W dalszej części tekstu przywołano kilkakrotnie pierwszą z wymienionych pozycji. Prezentowane są w niej wyniki badania w zakresie religijności i światopoglądu młodych ludzi przeprowadzonego w 1998 r. wśród studentów pierwszego i piątego roku na trzech łódzkich uczelniach. W niniejszym opracowaniu, w celu porównawczym, przytoczone zostały niektóre deklaracje osób studiujących wówczas na piątym roku na Uniwersytecie Łódzkim. 5.1. Metodologia badania Podstawowym celem przeprowadzenia ankiety było zbadanie wpływu wiary na poglądy studentów w zakresie planowania rodziny oraz pojmowania przez nich wybranych kwestii etyczno-moralnych życia małżeńskiego i partnerskiego. Badanie to zostało przeprowadzone przez autorów niniejszego opracowania na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego wśród studentów dwóch ostatnich lat różnych kierunków stacjonarnych studiów magisterskich. Badanie celowo zostało skierowane do studentów wyższych roczników z tego względu, iż końcowemu okresowi studiów towarzyszy zazwyczaj głębsza refleksja na temat wizji własnej drogi życiowej i rodzinnej. Badanie zostało przeprowadzone w maju 2009 r. wśród 150 studentów. Sposób doboru jednostek do próby był następujący: z istniejących na wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym różnych kierunków studiów magisterskich5 w pierwszej kolejności wylosowany został kierunek, a na wylosowanym kierunku rok studiów (4 albo 5 na studiach jednolitych magisterskich lub 1 albo 2 na studiach drugiego stopnia). Następnie, w obrębie wylosowanego roku losowana była grupa studencka. Procedurę tę zastosowano siedmiokrotnie 5 Ekonomia jako studia jednolite magisterskie i ekonomia jako studia drugiego stopnia potraktowane zostały jako dwa różne kierunki. 100 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski i w rezultacie uzyskano siedem różnych grup studenckich. Dzięki uprzejmości wykładowców ankieta została przeprowadzona podczas zajęć ćwiczeniowych. Reasumując, grupą docelową była zbiorowość studentów końcowych lat stacjonarnych studiów magisterskich, uczęszczających na zajęcia. Zebrane dane zostały poddane analizie z wykorzystaniem pakietu Statistica6. W dalszej części opracowania przedstawione zostały wyniki przeprowadzonego badania. 5.2. Charakterystyka badanej próby Wśród respondentów znalazły się 103 kobiety (69%) i 47 mężczyzn (31%). Dokładnie połowa badanych osób była w wieku 23 ukończonych lat, co trzeci z nich miał 24 lata, zaś prawie co siódmy 25 lat. Jedynie 4 osoby były w innym wieku, natomiast 2 osoby nie podały swojego roku urodzenia. Co trzeci badany przed podjęciem studiów mieszkał w Łodzi, niespełna 6% respondentów mieszkało w jej okolicach7, zaś blisko 60% ankietowanych nie pochodziło ani z Łodzi, ani z jej najbliższych okolic. Spośród studentów spoza Łodzi, najliczniejszą grupę stanowiły osoby mieszkające na wsi (41,84%), co trzeci ankietowany pochodził ze średniego miasta (20-100 tys. mieszkańców), a niespełna 15% z małego miasta. W dużym lub wielkim mieście, innym niż Łódź, mieszkało przed podjęciem studiów około 10% respondentów. Blisko 92% studentów zadeklarowało wyznanie rzymskokatolickie, jedna osoba utożsamiała się z agnostycyzmem (deklaracja ta została uznana za obserwację nietypową i nie była uwzględniana w analizie), a 7,5% respondentów określiło siebie jako osobę bezwyznaniową lub niewierzącą. Badaniu przekonań religijnych i wynikającej z nich praktyki służyły dwa pytania. W pierwszym z nich należało wskazać stwierdzenie najlepiej określające wiarę w Boga. Ponad 55% respondentów odpowiedziało, że nie 6 Zbadano, czy istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy płcią oraz religijnością respondentów a udzielonymi przez nich odpowiedziami. W tym celu zastosowano test niezależności χ2 (Pearsona i Największej Wiarygodności), a także obliczono współczynnik V Cramera. W przypadku, gdy badany związek okazał się istotny statystycznie, w tekście przywoływano jedynie wartość obliczonej statystyki χ2 Pearsona. 7 Za najbliższe okolice Łodzi zostały uznane miejscowości położone nie dalej niż 15 km od granic miasta. Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 101 mając żadnych wątpliwości, wierzy w istnienie Boga. Niespełna co piąty ankietowany, mimo pewnych wątpliwości, wierzy w istnienie Boga, co dziesiąty – wierzy w Boga „na swój własny sposób”, a 6% badanych odpowiedziało, że „czasami wierzy w Boga, a czasami sądzi, że Bóg nie istnieje”. Ponad 5% respondentów nie wierzy w Boga, ani w żadne siły nadprzyrodzone, zaś dla ponad 2% ankietowanych problem ten pozostaje nierozstrzygnięty. W drugim ze wspomnianych pytań należało wskazać częstość stosowania praktyk religijnych. Największy odsetek respondentów stanowili studenci chodzący do kościoła co najmniej raz w tygodniu (34,5%), co czwarty badany uczęszcza do kościoła kilka razy w roku, co piąty raz lub dwa razy w miesiącu i także co piąty – tylko z okazji uroczystości rodzinnych lub wcale. Odpowiedzi udzielone na wspomniane pytania pozwoliły podzielić badanych studentów na trzy grupy pod względem stopnia religijności. Do pierwszej z nich zostali zaliczeni studenci głęboko wierzący i chodzący w każdą niedzielę do kościoła. Osoby te stanowiły 27,3% respondentów i zostały umownie nazwane osobami o „wysokiej religijności”. Studenci, którzy deklarowali uczęszczanie do kościoła co najwyżej w święta lub wcale oraz o niezbyt silnych przekonaniach religijnych zostali zaliczeni do grupy osób o „niskiej religijności”. Osób takich było 45 i stanowiły 30% całej próby. Pozostałe 64 osoby (42,7%) zostały zaliczone do grupy osób o „umiarkowanej religijności”. 5.3. Poglądy studentów na temat własnej przyszłości rodzinnej Poglądy studentów na temat planowania życia rodzinnego zostały zbadane w oparciu o odpowiedzi na pytania dotyczące kwestii matrymonialnych i prokreacyjnych. Pytania te odnosiły się głównie do kwestii wstąpienia w związek małżeński i posiadania potomstwa. W kwestii sytuacji uczuciowo-partnerskiej, w momencie przeprowadzania badania najwięcej ankietowanych, tj. ponad połowa, zadeklarowała związek emocjonalny z drugą osobą bez wspólnego zamieszkiwania. Co trzeci ankietowany był osobą samotną, zaś co dziesiąty wspólnie zamieszkiwał z osobą, z którą pozostawał w związku emocjonalnym, dającym się utożsamić z narzeczeństwem lub partnerstwem. Jedynie pięcioro ankietowanych wstąpiło już w związek małżeński. 102 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski W związek małżeński w przyszłości chciałoby wstąpić 86% respondentów stanu wolnego8 (90% studentek i niewiele ponad 80% studentów), podczas gdy tylko 2% jest przeciwnego zdania (wyłącznie studentki), a blisko 12% ankietowanych nie potrafiło jeszcze jednoznacznie udzielić odpowiedzi na to pytanie (8% studentek i 20% studentów). Spośród osób, które chciałyby w przyszłości wstąpić w związek małżeński, blisko 83% zamierza wziąć ślub wyznaniowy. Niecałe 8% respondentów uzależnia swoją decyzję o ślubie kościelnym od woli partnera lub partnerki, niespełna 2,5% zamierza wziąć jedynie ślub cywilny, natomiast 7% ankietowanych jeszcze nie ma w tej kwestii zdania. Spośród osób, które wyraziły chęć wzięcia ślubu kościelnego, 83% swoją deklarację argumentuje własnymi przekonaniami9, natomiast pozostałe 17% – presją ze strony najbliższego otoczenia lub innymi przesłankami niż pobudki religijne. Zdecydowana większość respondentów (89%) chciałaby zawrzeć związek małżeński przed 30 rokiem życia, z czego 56% chciałoby wziąć ślub w wieku 27-30 lat, a 33% w wieku do 26 lat. Analiza odpowiedzi ankietowanych pokazuje, że studentki chciałyby wstąpić w związek małżeński wcześniej niż studenci. Co trzecia kobieta ankietowana chciałaby wziąć ślub przed ukończeniem 26 roku życia, podczas gdy taką samą odpowiedź zaznaczył co czwarty student. Ponad połowa kobiet wskazała wiek 27-30 lat jako najlepszy okres na zawarcie związku małżeńskiego, zatem ponad 90% studentek, deklarujących chęć zamążpójścia, chciałaby już być po ślubie w wieku 30 lat. Zdecydowana większość badanych (89%) zadeklarowała chęć posiadania w przyszłości dzieci. Podział planowanej liczby potomstwa w zależności od stopnia religijności przedstawia rysunek 1. 8 W tym ponad 91% studentów cechujących się wysoką bądź umiarkowana religijnością i blisko 75% studentów o niskim stopniu religijności. 9 Blisko 92% studentów o wysokiej lub umiarkowanej religijności i 50% studentów o niskim stopniu religijności. Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 103 Rys. 1. Struktura odpowiedzi na pytanie ankiety: „Ile chciałbyś mieć w przyszłości dzieci?” w zależności od stopnia religijności osób ankietowanych. udział w% 66,10% 68,42% 70,0% 56,76% 60,0% 50,0% 40,0% 32,43% 30,0% 20,34% 21,05% 20,0% 10,81% 10,0% 0,00% 1,69% 11,86% 5,26% 5,26% 0,0% 0 Bardzo religijni 1 Umiarkowanie religijni 2 3+ liczba dzieci Słabo religijni lub niereligijni Źródło: Opracowanie własne. Z wykresu tego można odczytać, iż żadna osoba z grupy „bardzo religijnych” nie zaznaczyła, że nie chce mieć dzieci. Może to wynikać z faktu, iż chęć posiadania potomstwa jest warunkiem koniecznym do otrzymania ślubu w Kościele Rzymskokatolickim. Co trzecia osoba z tej grupy chciałaby tworzyć rodzinę wielodzietną, podczas gdy trójkę lub więcej dzieci zamierza posiadać co piąta osoba cechująca się religijnością „umiarkowaną” lub „niską”. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że propagowanie przez Kościół Katolicki modelu rodziny wielodzietnej znajduje odzwierciedlenie w deklaracjach dzietności studentów religijnych. Większość respondentów (63%) wyrażająca chęć posiadania potomstwa uznało wiek 27-30 lat za najbardziej odpowiedni na planowanie pierwszego dziecka. Ponadto, analiza danych ankietowych pokazuje, że kobiety deklarują wcześniejszą gotowość do macierzyństwa niż mężczyźni do ojcostwa. Prawie 87% kobiet chciałoby urodzić swoje pierwsze dziecko przed trzydziestym rokiem życia, podczas gdy ojcem w tym wieku chciałoby być niespełna 60% studentów. Co trzeci student chciałby zostać ojcem dopiero w wieku 31-34 lata. Zależność pomiędzy płcią a wiekiem deklarowanym jako najbardziej odpowiedni na posiadanie pierwszego dziecka jest istotna statystycznie (χ2=15,96; p<0,05). 104 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski 5.4. Kwestie etyczno-religijne związane z życiem rodzinnym i partnerskim Jak już wcześniej zostało wspomniane, religijność studentów może mieć znaczący wpływ na postrzeganie kwestii etyczno-religijnych związanych z życiem rodzinnym i partnerskim. W uzyskaniu wniosków na ten temat istotne były odpowiedzi respondentów na pytania dotyczące wspólnego mieszkania przed ślubem, stosowania środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych, aborcji oraz rozwodów. W Polsce, w ciągu ostatnich kilkunastu lat dosyć powszechnym zjawiskiem stało się tzw. mieszkanie „na próbę”, określane również „ małżeństwem na próbę” [Blewiński, 2001, s. 122], czyli wspólne zamieszkanie partnerów przed podjęciem decyzji o ślubie. Niespełna połowa respondentów (49%) wypowiedziała się na ten temat pozytywnie, 7% wyraziło sprzeciw dla takiej praktyki, natomiast co czwarty ankietowany wyraził aprobatę dla „pomieszkiwania” u siebie partnerów nie na stałe. W 1998 r. aprobatę dla wspomnianych „małżeństw na próbę” wyraziło 55,2% studentów V roku Uniwersytetu Łódzkiego (52,1% mężczyzn i 61% kobiet), natomiast sprzeciw dla takiej praktyki wyraziło 26,4% badanych [Blewiński, 2001, s. 122-123]. Poglądy ankietowanych w kwestii „mieszkania na próbę” różniły się w sposób istotny od ich stopnia religijności (rys. 2). Zależność ta jest istotna statystycznie (χ2=28,39; p<0,05). Aż 80% respondentów o niskiej religijności wyraziło pozytywny stosunek do kwestii mieszkania „na próbę”, podczas gdy tego samego zdania było tylko niespełna 24% osób o wysokim stopniu religijności. Większość osób umiarkowanie religijnych także w pełni aprobowało wspólne mieszkanie przed ślubem. Ponad 40% respondentów o wysokiej religijności uważało, że partnerzy mogą „pomieszkiwać” u siebie co jakiś czas, jednak nie w sposób ciągły. Co piąta osoba cechująca się wysoką religijnością nie potrafiła udzielić odpowiedzi na to pytanie. Istotne różnice w podejściu ankietowanych do zagadnienia wspólnego zamieszkiwania „na próbę” mogły być spowodowane inną kwestią etyczno-moralną towarzyszącą wspólnemu zamieszkiwaniu, a mianowicie współżyciem przedmałżeńskim, do którego Kościół Katolicki ma negatywny stosunek. Według nauk Kościoła „wstrzemięźliwość przedmałżeńska (...) rozwija postawę miłości. (...) Nie bez Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 105 znaczenia także pozostaje dla decyzji o wspólnym życiu zajście w ciążę. Ona to staje się wtedy przyczyną sprawczą małżeństwa, ograniczając wolną decyzję ludzi” [Troska, 1998, s. 26]. Pozytywne stanowisko wobec stosowania środków antykoncepcyjnych wyraziło 90% respondentów, co umacnia przekonanie, iż praktyka ta jest wśród młodych ludzi powszechnie akceptowana (rys. 3). Nawet wśród osób cechujących się wysoką religijnością aż 78% nie wyraziło sprzeciwu wobec stosowania antykoncepcji. Jednocześnie, największy odsetek przeciwników środków antykoncepcyjnych zawiera właśnie grupa osób o najwyższej religijności, gdzie niemal co ósma osoba wypowiedziała się w tej kwestii z dezaprobatą. Pomiędzy religijnością ankietowanych a deklarowanym przez nich stanowiskiem wobec stosowania środków antykoncepcyjnych istnieje istotna statystycznie zależność (χ2=10,47; p<0,05). Stosowaniu środków antykoncepcyjnych sprzeciwiały się częściej kobiety niż mężczyźni (6% studentek i nieco ponad 2% studentów). Może to być spowodowane tym, że objęte badaniem studentki cechowały się wyższym od studentów stopniem religijności. Wśród osób samotnych (w momencie przeprowadzania badania), przeciwnych stosowaniu środków zapobiegających ciąży było 8% ankietowanych, zaś wśród studentów będących w związkach swój sprzeciw wyraziło tylko 3% badanych. Rys. 2. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy uważasz, że przed podjęciem decyzji o ślubie partnerzy powinni ze sobą zamieszkać „na próbę”? w zależności od stopnia religijności osób ankietowanych. 90,00% 80,00% 80,00% 70,00% 60,00% 60,00% 50,00% 42,11% 40,00% 30,00% 26,67% 23,68% 21,05% 17,14% 13,16% 20,00% 8,33% 5,00% 10,00% 2,86% 0,00% 0,00% Tak Bardzo religijni Czasowo Umiarkowanie religijni Źródło: Opracowanie własne. Nie Nie wiem Słabo religijni lub niereligijni 106 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Rys. 3. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Twoje stanowisko wobec stosowania środków antykoncepcyjnych? w zależności od stopnia religijności osób ankietowanych. 93,75% 100,00% 95,56% 90,00% 78,05% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 12,20% 9,76% 3,13% 3,13% 4,44% 0,00% 0,00% Jestem przeciwny wysoko religijni Nie jestem przeciwny umiarkowanie religijni Nie mam zdania słabo religijni lub niereligijni Źródło: Opracowanie własne. Większość ankietowanych stosowanie środków wczesnoporonnych dopuszcza tylko w niektórych sytuacjach takich chociażby, jak gwałt. Co czwarta osoba głęboko religijna uznała stosowanie środków wczesnoporonnych jako moralnie naganną praktykę bez względu na okoliczności. Tego samego zdania był co piąty ankietowany o umiarkowanej religijności i co dwudziesty o niskiej religijności. Osoby o niskiej religijności najczęściej uznawały stosowanie środków wczesnoporonnych za moralnie dopuszczalną praktykę, natomiast tego samego zdania było tylko niecałe 7,5% głęboko wierzących ankietowanych. Dopuszczalność stosowania środków wczesnoporonnych deklarowali częściej mężczyźni (32,6%) niż kobiety (17,7%)10. Istnieje istotna zależność statystyczna zarówno pomiędzy deklarowanym stanowiskiem wobec stosowania środków wczesnoporonnych a religijnością respondentów (χ2=15,96; p<0,05), jak i pomiędzy deklarowanym stanowiskiem w kwestii stosowania środków wczesnoporonnych a płcią ankietowanych (χ2=9,9; p<0,05). 10 Tak, jak przy wcześniej omawianych deklaracjach, może to być wynikiem różnicy w stopniu religijności zaobserwowanej wśród obu płci. Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 107 Większość studentów (61%) dopuszcza możliwość aborcji tylko w przypadkach dozwolonych przez prawo polskie, 17% respondentów jest całkowicie przeciwna aborcji, natomiast brak sprzeciwu wyraził co piąty student. Brak sprzeciwu wobec aborcji częściej wyrażali studenci (36,2%) niż studentki (18,4%)11. Co trzeci głęboko wierzący student całkowicie sprzeciwił się aborcji, podobnie jak ponad 17% studentów o umiarkowanej religijności i niewiele ponad 2% studentów o niskiej religijności (por. rys. 4). Brak sprzeciwu dla przeprowadzania aborcji najczęściej wyrażały osoby słabo wierzące lub niewierzące. Blisko 5% osób głęboko wierzących podchodzi do kwestii aborcji w sposób bardziej liberalny, niż polskie prawo. Istnieje statystycznie istotna zależność zarówno pomiędzy deklarowanym stanowiskiem wobec aborcji a religijnością respondentów (χ2=22,5; p<0,05), jak i pomiędzy deklarowanym stanowiskiem wobec kwestii aborcji a płcią ankietowanych (χ2=11,38; p<0,05). Nawiązując do wcześniej przeprowadzonych badań [Blewiński, 2001, s. 130], w 1998 r. większość studentów wyraziła aprobatę dla legalizacji aborcji. Wśród powodów tego stanowiska najczęściej wymieniane były: zagrożenie życia matki (81,2% studentów i 87,8% studentek), gwałt (75% studentów i 78% studentek) oraz obawa przed urodzeniem chorego dziecka (60,4% studentów i 68,3% studentek). Wymienione powody stanowią prawną podstawę przeprowadzenia aborcji. W odniesieniu do kwestii dopuszczalności rozwodów, połowa zbadanych respondentów uważa, że rozwód jest zawsze dopuszczalny, co trzeci badany dopuszcza rozwód jedynie w szczególnych sytuacjach, natomiast sprzeciw temu rozwiązaniu wyraził co dziesiąty ankietowany. Dla porównania warto wspomnieć, iż w badaniach z roku 1998 aprobatę dla rozwodów wyraziło 82,7% studentów Uniwersytetu Łódzkiego (77,1% mężczyzn i 30,2% kobiet), sprzeciw natomiast 7% (8,4% mężczyzn i 4,9% kobiet) [Blewiński, 2001, s. 126]. 11 j.w. 108 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Rys. 4. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Twoje stanowisko wobec aborcji? w zależności od stopnia religijności osób ankietowanych. 70,00% 62,50% 60,98% 60,00% 60,00% 50,00% 35,56% 40,00% 31,71% 30,00% 20,31% 17,19% 20,00% 10,00% 4,88% 2,22% 2,44% 0,00% 2,22% 0,00% Jestem całkowicie przeciwny Zgodnie z przepisami prawa wysoko religijni Nie jestem przeciwny umiarkowanie religijni Nie mam zdania słabo religijni lub niereligijni Źródło: Opracowanie własne. Pomiędzy deklarowanym stanowiskiem wobec kwestii rozwodu a religijnością ankietowanych istnieje statystycznie istotna zależność (χ2=35,2; p<0,05). Blisko 80% osób o niskiej religijności nie sprzeciwia się rozwodom (rys. 5). Podobne zdanie wyraziło mniej niż połowa osób o umiarkowanej religijności i blisko co czwarta osoba głęboko wierząca. Rys. 5. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy Twoim zdaniem rozwód jest dopuszczalny? w zależności od stopnia religijności osób ankietowanych. 77,78% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 46,03% 39,02% 42,86% 40,00% 30,00% 26,83% 26,83% 15,56% 20,00% 3,17% 4,44% 10,00% 7,32% 7,94% 2,22% 0,00% Tak, zawsze Tak, ale tylko w niektórych sytuacjach wysoko religijni umiarkowanie religijni Źródło: Opracowanie własne. Nie, w żadnym wypadku Nie mam zdania słabo religijni lub niereligijni Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... 109 Także co czwarta osoba głęboko wierząca zadeklarowała swój jednoznaczny sprzeciw w kwestii dopuszczalności rozwodów, podczas gdy zdanie to podziela mniej niż 5% osób o niższym stopniu zaangażowania w życie religijne. W szczególnych sytuacjach rozwód dopuszcza także blisko 40% osób o wysokiej lub umiarkowanej religijności i 15% nie zaangażowanych w życie religijne. Do wspomnianych, „szczególnych sytuacji” ankietowani najczęściej zaliczali: przemoc w rodzinie, alkoholizm jednego z małżonków, długotrwały kryzys w małżeństwie lub zdradę współmałżonka. Rozwód w opinii osób głęboko religijnych wskazuje na silny kryzys w rodzinie. Osoby bardzo religijne, które doświadczyły rozpadu małżeństwa, postrzegają tę sytuację jako duchową porażkę i walczą, aby pogodzić to wydarzenie z ich systemem wartości [Paloutzian, Park, 2005, s. 184]. 6. Podsumowanie i wnioski końcowe Przeprowadzone badanie ankietowe pozwoliło ocenić wpływ wiary na poglądy studentów w zakresie planowania rodziny oraz pojmowania przez nich kwestii etyczno-moralnych życia małżeńskiego i partnerskiego. Ponieważ badanie to zostało przeprowadzone na reprezentatywnej próbie 150 osób, uzyskanie wnioski można uogólnić na całą zbiorowość studentów ostatnich dwóch lat stacjonarnych studiów magisterskich na Wydziale EkonomicznoSocjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Badana populacja studentów pod względem religijności nie była jednorodna. Największą część stanowiły osoby o umiarkowanym stopniu religijności (43%), natomiast udziały osób głęboko wierzących i niewierzących lub o niskim stopniu religijności były porównywalne (odpowiednio 27% i 30%). Zdecydowana większość studentów stanu wolnego chciałaby w przyszłości wstąpić w związek małżeński, z czego większość osób deklarowała chęć wzięcia ślubu wyznaniowego. W opinii ankietowanych najbardziej odpowiednim wiekiem na zawarcie małżeństwa jest wiek 27-30 lat. Zdecydowana większość ankietowanych chciałaby w przyszłości posiadać dwoje dzieci. Zaangażowanie w życie religijne jest istotnym czynnikiem determinującym podejście studentów do kwestii etyczno-moralnych dotyczących życia małżeńskiego lub partnerskiego. Mieszkanie „na próbę” i stosowanie środków antykoncepcyjnych jest niemal powszechnie akceptowane w społeczeństwie, 110 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski także w społeczności akademickiej. Praktyce tej częściej sprzeciwiały się osoby bardzo religijne. Osoby głęboko religijne w sposób bardziej restrykcyjny podchodzą do kwestii aborcji, środków wczesnoporonnych i rozwodów. Warto także podkreślić, że osoby te częściej deklarowały także chęć utworzenia w przyszłości rodziny wielodzietnej. Literatura: Adsera A., 2006, Marital fertility and religion in Spain, 1985 and 1999, Population Studies, Vol. 60, No. 2, Routledge, s. 205-221. Blewiński A., 2001, Młodzi, jacy jesteście?, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie. Dz. U. 1945 nr 48 poz. 270. Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków. Raport. Rada Monitoringu Społecznego, 2007, Warszawa. Duch-Krzystoszek D., 1998, Małżeństwo, seks, prokreacja: analiza socjologiczna, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa. Gajda P. M., 2000, Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, 2008, dostępne www.iskk.ecclesia.org.pl/praktyki-niedzielne.htm w dniu 07.06.2009 r. na stronie Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U. z 1998 r., nr 51, poz. 318. Kohler H. P., Billari F. C., Ortega J. A., 2006, Low fertility in Europe. [w:] Harris F. R. (red.), 2006, The baby bust. Who will do the work? Who will pay the taxes? Rowman & Littlefield, dostępne na stronie internetowej http://csyue.nccu.edu.tw/ch/Low%20fertility%20in%20Europe(NN).pdf 24.06.2009. w dniu Kurkiewicz J., 2008, Zasoby pracy krakowskiego obszaru metropolitalnego na tle demograficznych przemian w środowisku wielkomiejskim, referat prezentowany na konferencji „Statystyka społeczna. Dokonania, szanse, perspektywy” 28-30.01.2008r., Kraków, dostępne na stronie internetowej http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4193_PLK_HTML.htm w dniu 10.06.2009. Lehrer E. L., 2004, Religion as a Determinant of Economic and Demographic Behavior in the United States, IZA Discussion Paper no. 1390, dostępne na stronie internetowej ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp1390.pdf w dniu 10.06.2009. Wpływ religijności na decyzje dotyczące planowania życia rodzinnego... Okólski M., 2004, Demografia. Podstawowe pojęcia, w encyklopedycznym zarysie, Wyd. „Scholar”, Warszawa. procesy i 111 teorie Paloutzian R. F., Park C. L., 2005, Handbook of the psychology of religion and spirituality, Guilford Press, Nowy Jork. Pismo Święte Nowego Testamentu, 1992, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn. Rocznik Statystyczny 1992, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2008, GUS, Warszawa. Sobotka T., 2008, The Diverse Faces of the Second Demographic Transition in Europe, dostępne na stronie internetowej http://www.oeaw.ac.at/vid/download/sobotka/ w dniu 24.06.2009. Troska J., 1998, Moralność życia płciowego, małżeńskiego i rodzinnego, Biblioteka Pomocy Naukowych, nr 5, Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu, Poznań. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r., Dz. U. z 1998 r., nr 117, poz. 757. Wysocka E., 2000, Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Zabłocki J., 2000, Małżeństwo konkordatowe, Studia Iuridica. Miscellanea, t. 37, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 191-206. Streszczenie Niniejsze opracowanie prezentuje wyniki z badania wpływu wiary i przekonań religijnych na poglądy studentów w zakresie planowania rodziny oraz pojmowania przez nich kwestii etyczno-moralnych życia małżeńskiego i partnerskiego. Badanie to zostało przeprowadzone wśród studentów ostatnich dwóch lat różnych kierunków stacjonarnych studiów magisterskich na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Udzielone przez studentów odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu pozwoliły poznać ich stosunek do kwestii związanych z życiem rodzinnym w zależności od deklarowanych przekonań religijnych. Pytania te składały się z dwóch części. Pierwsza z nich dotyczyła poglądów studentów na temat własnej przyszłości rodzinnej, takich jak zawarcie w przyszłości związku małżeńskiego i posiadanie potomstwa. Natomiast druga część odnosiła się do kwestii etyczno-religijnych związanych z życiem rodzinnym i partnerskim, takich jak: wspólne zamieszkiwanie partnerów przed ślubem, rozwód, stosowanie środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych, przeprowadzanie aborcji. 112 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Summary The article presents the outcomes of the research regarding the influence of faith and religious beliefs on students’ views concerning family and marital life. The research was conducted among the students of the fourth and the fifth year at the University of Łódź. The results obtained in the survey present students’ attitudes towards family and marital issues. The questionnaire consisted of two parts. The first one dealt with students’ views on the future family life, marriage and children. The second part conveyed ethical and religious matters involving pre-marital living together, divorce, contraception, abortion. Informacje o autorach: mgr Anna Majdzińska – doktorantka w Zakładzie Demografii i Gerontologii Społecznej na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ, a także asystent w Zakładzie Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ. Zainteresowania badawcze: proces starzenia się ludności, demografia regionalna, regionalizacja demograficzna. Adres e-mail: [email protected] . mgr Witold Śmigielski – doktorant w Zakładzie Demografii i Gerontologii Społecznej na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ. Zainteresowania badawcze: wpływ religii na model życia rodzinnego, małżeńskość, dzietność, związki kohabitacyjne. Adres e-mail: [email protected].
