O stylu i trybie życia młodzieży sportowej

O stylu i trybie życia młodzieży sportowej
S
m
i
i
c
e
t dzi
ży
e
i
z
łod
53
por
Jaki procent młodych zawodników, mających predyspozycje i zadatki na mistrza, nie osiągnie tej klasy z powodu
złego stylu i trybu życia, trudno określić – można przypuszczać, że niemały.
Feliks Rochowicz
O stylu i trybie życia
młodzieży sportowej
Stylem życia określa się indywidualne lub zbiorowe (grupowe), trwale
ukształtowane zachowania1. Mówiąc
wprost to sposób bycia, zachowania
(gesty, czynności, praktyki), który odróżnia daną zbiorowość lub jednostkę
od innych, w dążeniu do określonych
celów.
W naszych rozważaniach zajmiemy się zachowaniami zdrowotnymi,
czyli takimi, które w świetle wiedzy
medycznej wywołują pozytywne
skutki zdrowotne. Należy wymienić
jeszcze jedno pojęcie – tryb życia, to
inaczej reżim, odnosi się do organizaSiciński A., Wprowadzenie, w: Style życia
w miastach polskich, Wrocław 1988, PAN,
s. 11-34
cji dnia, rytmu pracy i wypoczynku,
snu i regularności posiłków, pory budzenia, do podejmowania wysiłków2.
Zarówno styl jak i tryb życia oraz zachowania, mają wpływ na realizację
celu życia jednostki, np. wysokich
osiągnięć sportowych.
O wyborze celu i drogi jego realizacji, a także postawach i hierarchii
wartości decydują wzorce nabyte
w domu rodzinnym i środowisku
społecznym. Niekiedy warunki te nie
sprzyjają wyborowi odpowiedniego celu i właściwej drogi prowadzącej do jego osiągnięcia. Stąd ważna
i trudna rola trenerów-wychowaw-
1
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
Woynarowka B., Edukacja Zdrowotna,
Warszawa 2007, PWN, s. 51
2
54
Feliks Rochowicz
ców, którzy powinni umieć pomóc
młodemu człowiekowi w wyborze
drogi oraz wskazać mu, jakie zachowania i postawy są właściwe i będą
sprzyjały w osiągnięciu celu, którym
ma być uzyskiwanie wysokich wyników i sukcesów sportowych. Wielu
trenerów nie potrafi znaleźć się w takiej roli, dlatego z tego powodu także,
dziesiątki utalentowanej młodzieży
idzie na straty.
Główne elementy zdrowego stylu życia
Do podstawowych wyróżników
zdrowego stylu życia należą: higiena,
racjonalne odżywianie, aktywne
spędzanie wolnego czasu w okresach po treningu, unikanie uniezależnień.
Higiena
Higiena, to nie tylko kwestia czystych rąk i ciała, a wskazanie jak
dbać o zdrowie fizyczne, jak zdrowo
ćwiczyć, by to ćwiczenie przynosiło pozytywne efekty. Rozwój formy
sportowej zawodnika nastąpi wtedy,
kiedy będziemy przestrzegali zasad
cykliczności i systematyczności ćwiczeń. Przerwy w zajęciach wynikają
z różnych powodów: choroby, przeziębienia, do którego doszło z braku
hartowania, nieodpowiedniego ubioru i odżywiania. Stanowią one przeszkody na drodze rozwoju adaptacji
do wysiłków treningowych. Każda
dłuższa przerwa w zajęciach treningowych zakłóca przebieg procesu treningowego. Odrabianie strat wymaga
czasu i zawsze powoduje opóźnienie
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
w nadejściu formy sportowej. Zawodnika wysokiej klasy pozbawia możliwości udziału w ważnym starcie.
U młodych zawodników trzeba
systematycznie kształtować zachowania prozdrowotne. Należy do nich,
bagatelizowana przez młodych, higiena ubioru (nawyk noszenia czapki
i odpowiedniego „na cebulkę” odzieży, lansowany przez młodzież styl „na
kuso” jest szkodliwy). Przydatna jest
wiedza o odczuwaniu ciepła lub zimna: ruchu, temperatury i wilgotności
powietrza na hartowanie organizmu,
czyli zwiększenie jego odporności na
działanie zmian temperatury i wytworzenie odporności na choroby3,4.
Trenerzy zbyt mało przejawiają
troski o kręgosłup trenującej młodzieży. Przekonanie, że ćwiczenia
fizyczne same w sobie zabezpieczają kręgosłup przed deformacją – jest
złudne. Przeciążenia kręgosłupa są
utrapieniem sportowców, nie tylko tych o szczupłej budowie ciała.
Przy doborze obciążeń trener winien
uwzględniać wiele czynników, m.in.:
wielkość ciężaru, technikę wykonania ćwiczenia, metodę (ilość powtórzeń, serii, czas odpoczynku). Podatność urazowa kręgosłupa często
bierze początek z zaniedbań okresu
dzieciństwa, złych nawyków gdy
chodzi o utrzymywanie głównej osi
ciała.
Celejowa I., Co to znaczy żyć higienicznie
i zdrowo, red: dr hab. Irena Celejowa, w:
Warszawska Szkoła Zdrowia część II, W-wa
1998, Polskie Towarzystwo Higieniczne, nr
49, s. 22
4
Łoboziewicz T., Hartować czy chorować?,
W-wa 1985, Sport i Turystyka.
3
O stylu i trybie życia młodzieży sportowej
Spośród młodzieży, która trafia
na salę sportową, znaczna jej część
przychodzi z nabytymi wadami
kręgosłupa, będącymi skutkami
złych nawyków. Niezwykle ważne
znaczenie ma wyrobienie nawyku
poprawnego „trzymania kręgosłupa”
podczas noszenia torby, dźwigania
ciężaru, wykonywania prac domowych (zmywania naczyń, sprzątania),
podczas nauki przy stole, siedzenia
przy komputerze, a także podczas leżenia w łóżku5.
Choć wielu tego nie dostrzega dbałość o higienę kręgosłupa jest
równoznaczna z troską o wyniki
sportowe.
Racjonalne żywienie
Żywienie i nawyki dietetyczne stanowią oddzielny dział higieny. Zagadnienia dotyczące żywienia
sportowców są dostępne na stronach
wielu książek i czasopism. „Sport
Wyczynowy” tej tematyce poświęca
również wiele miejsca. Tu pragnę jedynie zgłosić kilka uwag dotyczących
nawyków racjonalnego żywienia.
Wprawdzie już w okresie prenatalnym6 tryb życia i sposób żywienia
matki wpływają na zdrowie dziecka, ale kształtowanie się nawyków
żywieniowych najsilniej uwarunkowane jest czynnikami środowiskowymi. Należy je rozpocząć jak
Celnik S., [w:] Celejowa I., Co to znaczy
żyć op. cit. s. 18-21
6
Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 1984, wyd. piąte, PWN,
s. 190-194
5
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
55
najwcześniej, już w 3-4 roku życia
dziecka, kiedy zdobywa ono zdolność odczuwania smaku, zapachu,
wyglądu pożywienia: mleka, twarogu, masła, mięsa, wędlin, chleba,
soku, warzyw czy zupy rosołowej.
Olbrzymie znaczenie ma oczywiście rodzaj i jakość produktów żywieniowych; mleko matki jest zawsze
bogatsze i zdrowsze od mleka z kartonika. Podobnie szkodliwa jest moda
na chipsy, chrupki, frytki zapiekanki
zapijane słodkimi sztucznymi sokami
i wszelkiego rodzaju „fast foody”.
Złe nawyki żywieniowe utrwalają się na lata, skutkują osłabieniem tempa biologicznego rozwoju organizmu i chorobami. Te
złe nawyki młodzież kultywuje
w okresie intensywnego uprawiania sportu, widać to wyraźnie
podczas zgrupowań i na obozach
sportowych.
Nienauczona w okresie wczesnego dzieciństwa, młodzież w wieku
szkolnym nie spożywa mleka i jego
przetworów, jak twarogów i serów.
Podobnie jest z warzywami i surówkami, naturalnym rezerwuarem
witamin i soli mineralnych. Dieta
zastępcza w postaci tabletek, nie
jest dobrym rozwiązaniem. Dziwna sprawa z chlebem, np. chleba
razowego (rezerwuar błonnika, witamin z grupy B i minerałów), młodzież po prostu nie lubi. Z badań
własnych, jakie przeprowadziłem
wśród iławskich 16-latków wynika,
że codzienne spożywało warzywa
44–71 % dziewcząt i 59% chłopców. Napoje słodkie typu Coca-cola (wypłukuje wapń) każdego dnia
56
spożywało średnio aż 54-75 % młodzieży szkolnej7. Według ogólnopolskich badań B. Woynarowskiej
z 2002 roku w grupie uczniów 1115-letnich - owoców i warzyw nie
spożywano codziennie odpowiednio: 54% i 64% młodzieży8.
Niebezpieczne dla zdrowia nastolatków, szczególnie wyczynowo
uprawiających sport, jest unikanie
pierwszego śniadania, które dostarczać powinno 25-30% całodziennej
energii. W biegu spożyte, byle jakie
pierwsze śniadanie, powoduje, że
obniża się poziom glukozy we krwi,
a to, z kolei, skutkuje brakiem koncentracji, niższą kondycją i wysoką
nerwowością. Dietetycy zalecają,
by w składzie śniadania znalazły się
produkty mleczne; z węglowodanów
- dżemy, miód; z białek - wędliny,
sery; a także warzywa i owoce9. Tymczasem według obserwacji i badań
w środowisku iławskich 16-latków,
pierwszego śniadania nie spożywało
52-45% dziewcząt i 23% chłopców10.
Ważna dla zdrowia fizycznego
dzieci i młodzieży jest także częstotliwość spożywanych posiłków.
Rochowicz F., Prozdrowotne zachowania
młodzieży szkolnej, Zdrowie – Kultura zdrowotna – Edukacja, Gdańsk 2008, AWFiS
w Gdańsku, s. 35
8
Woynarowska B., Zachowania żywieniowe
u młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i ich
niektóre skutki zdrowotne i społeczne. Standardy Medyczne, (2004), nr 1, s 87-94.
9
Sińska B., Czerwonogrodzka A., Głąbska
D., Prawidłowe żywienie dzieci podstawą
zdrowia, w: Roczniki Warszawskiej Szkoły
Zdrowia, red, Celejowa I., Warszawa 2007,
s.77-82.
10
Rochowicz F., Prozdrowotne zachowania… op., cit., s. 35-36
7
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
Feliks Rochowicz
U młodzieży uprawiającej sport
wskazane jest spożywanie 4 do 5 posiłków, z drugim śniadaniem i lekkim
podwieczorkiem (może składać się
z owoców i naturalnego soku)11.
Jakże często zdarza się, ze zawodnik-uczeń, po lekcjach, bez
należytego obiadu, po spożytej kanapce i „kubku sztucznego rosołu”
rozpoczyna trening. Zakładając, że
był bez pierwszego śniadania, jego
pierwszym prawdziwym posiłkiem
daniem jest kolacja. Czy z tej maki
będzie chleb ?
Aktywny czas wolny
Trenujący zawodnik-uczeń nie
może narzekać na dostatek wolnego czasu. Bywają jednak dni wolne
od treningu, dni dłuższych świąt czy
okres roztrenowania. Z punktu widzenia higieny zdrowotnej czas wolny od
treningu – wypoczynek – nie może
być czasem biernym. Brak ruchu
powoduje „uśpienie” fizjologicznych
czynności organizmu, ich komponenty metabolicznej i krążeniowo-oddechowej. Jeśli przyjmiemy, że dni wysiłku stanowią normę fizjologiczną, to
nie należy od niej odstępować. Już po
kilku dniach wolnych od podstawowych zajęć treningowych organizm
ma kłopoty z wejściem na wysokie fizjologiczne obroty. Naturalnym jego
stanem jest bowiem aktywność, a nie
pozostawanie w spoczynku12. W cza11
Celejowa I., Żywienie w treningu i walce
sportowej, W-wa 2001, COS, s. 152-154
12
Kozłowski S., Granice przystosowania,
W-wa 1986, Wiedza Powszechna, s. 121
O stylu i trybie życia młodzieży sportowej
57
sie wolnym należy trwać w stanie pobudzenia fizjologicznego, podejmując odmienne od treningowych, formy
aktywności, np. rower, nartorolki, czy
narty. Tymczasem gros młodzieży, nie
wyłączając młodzieży sportowej, najchętniej spędza czas wolny przykuta
do telewizora lub komputera.
Dowodem choćby obserwacje
szkolnej młodzieży iławskiej: dziewczęta - 25% (TV) i 16% (komputer)
chłopcy – 14%-28% (TV) i 28-47%
(komputer) poświęcają dziennie 4
godziny i więcej czasu na media13.
Musimy zdawać sobie sprawę z tego,
że sposób spędzania czasu wolnego
należy do ważnych elementów stylu
i trybu życia. Od sposobu wykorzystania czasu zależy jakość: nauki,
procesu treningowego, samopoczucia i zdrowia, czyli jakość życia.
cząt (50%) i chłopców (55%), jest po
pierwszej próbie picia alkoholu. Średni wiek inicjacji alkoholowej u młodzieży iławskiej wynosił u chłopców
13,8 lat, natomiast u dziewcząt 14,1
lat15.
Ten niechlubny „wzorzec zachowań” zawdzięczamy dziedzictwu kulturowemu, kultywowanemu wciąż przez
większość rodzin, których członkami
są młodzi sportowcy i trenerzy.
O zdrowiu psychicznym jednostki świadczy stałość w myśleniu, działaniu i motywacji, poczucie własnej
wartości, niezmienność postaw i odporność na stres. Zdrowy psychicznie sportowiec eksploduje radością
życia, przez co zwiększa możliwość
osiągnięcia sukcesu16.
Uzależnienia
W planie życiowym zawodnika
można wyróżnić trzy etapy: wszechstronny, ukierunkowany i specjalistyczny. Na ten ostatni zwykle przypada zakończenie edukacji w szkole
średniej, wybór studiów i, jeśli sytuacja tego wymaga, zmiana klubu
sportowego. Kontynuowanie treningów i studia na uczelni wyższej, to
trudny etap w życiu młodego sportowca. W wielu przypadkach wymaga on przewartościowania stylu
i trybu życia, by obydwa cele – nauka i sport mogły być skutecznie realizowane.
Zwyczaj palenia papierosów, picia alkoholu i korzystania z narkotyków wśród młodzieży jest nader
rozpowszechniony. Odsetek polskiej
młodzieży, codziennie palącej papierosy rośnie: 6% pali w wieku 13 lat,
16% w wieku 15 lat i 25% wśród 18latków14. Zjawiska te nie omijają
środowisk młodzieży sportowej.
Badania z 2006 roku wskazują,
że ponad połowa 11-latków, dziew13
Rochowicz F., Czas wolny uczniów w świetle aktywności ruchowej i zajęć sedenteryjnych, Wychowanie Fizyczne i Zdrowie
2008, Nr 3, s. 16-20
14
Mazur J., Woynarowska B., Kołoło H.,
Zdrowie subiektywne, styl życia i środowiska
psychospołeczne w Polsce, Warszawa 2007,
Instytut matki i Dziecka.
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
Słowo finalne
15
Mazur J., Woynarowska B., Kołoło
H., Zdrowie subiektywne…, op. cit.
16
Encyklopedia Pedagogiczna XXI, Warszawa 2008, Wydawnictwo Akademickie
„Żak”, Tom VII, s. 873
58
Wydaje się oczywiste, że młody,
ale dojrzały zawodnik, np. kadrowicz
powinien dobrze rozumieć, co oznacza styl i tryb życia i dbać o higienę
wysiłku i odpoczynku, kierować się
zasadami racjonalnego żywienia,
spędzania wolnego czasu. Ale życie
dostarcza wielu przykładów mówiących, że tak nie jest. Dlaczego tak
się dzieje? Bo złe nawyki, utrwalony wcześnie tryb życia – trudno jest
zmienić. Nie każdy rodzi się i wychowuje jak Justyna Kowalczyk, która
tak mówi o sobie: „nie znam niechęci
do rannego wstawania, zimna, śniegu,
ciężkich podjazdów i bólu mięśni; bo
mieszkając u podnóża góry i pomagając rodzicom przy pracach w polu wyrobiłam sobie specyficzną mieszankę
„Sport Wyczynowy” 2011, nr 1/537
Feliks Rochowicz
wiejsko-góralskiego charakteru. To
dzięki niemu jest dziś na szczycie”17.
Młody człowiek pragnący na serio
poświęcić się uprawianiu sportu wyczynowego – musi swój plan życiowy
zracjonalizować. Inaczej zmarnuje
swoje szanse.
Człowiek, w obliczu poważnych
wyzwań, potrafi zdziałać wiele;
zmiana trybu życia, choć trudna,
jest również możliwa.
Dr Feliks Rochowicz - trener lekkoatletyki, konsultant-metodyk MUKL
„Brodnica”.
Sosnowski A., Stanowski A., Bieg życia
Justyny, Kraków 2010, Biały Kruk, s. 107110
17