Interwencja profilaktyczna - Instytut Psychologii Zdrowia

Interwencja profilaktyczna
Robert Porzak
Rok: 2004
Czasopismo: Remedium
Numer: 11
W pewnym gimnazjum uczniowie szykują się na pierwszą wrześniową dyskotekę, pierwszą i
zwykle ostatnią. Wiedzą, że niemal na pewno ktoś się upije albo naćpa, a może będzie jakaś
bójka. A potem, z powodu niewłaściwego zachowania młodzieży, dyskoteki zostaną
wstrzymane. To taka szkolna tradycja. Niewątpliwie mamy tutaj do czynienia z interwencją.
Tylko z jaką? Czy na pewno profilaktyczną? W innym gimnazjum, odbyły się wybory do
samorządu klasowego. Niewiele było chętnych. Tylko jedna dziewczyna i chłopak. On zaś
obiecał pizzę kolegom, którzy będą na niego głosować. To była jego jedyna obietnica wyborcza.
Wygrał i dotrzymał słowa. Wychowawczyni poinformowana o sytuacji, powiedziała, że skoro
dokonali takiego wyboru, to poniosą również jego konsekwencje. Rodzice na zebraniu
dowiedzieli się z kolei, że klasa przeprowadziła wybory niezwykle sprawnie. Czy miała tu
miejsce jakaś interwencja?
Jednym z zadań szkoły jest przeciwdziałanie występowaniu zaburzeń zachowania uczniów, do
jakich niewątpliwie należy stosowanie środków psychoaktywnych oraz agresja i przestępczość.
Szkoła też ma zapobiegać występującym już, choć jeszcze nie utrwalonym zachowaniom
dysfunkcjonalnym młodzieży. To jedne z najważniejszych celów profilaktyki drugorzędowej.
Właśnie na tym poziomie realizowanych jest najwięcej interwencji, traktowanych jako
interwencje profilaktyczne. Jednak w efekcie popularności objawowego, reaktywnego podejścia
do problemów występujących w szkole, często zapomina się o profilaktyce pierwszorzędowej
oraz działaniach trzeciorzędowych, niesłusznie utożsamianych z resocjalizacją. Jaką więc
podjąć interwencję, aby skutecznie zadbać o gimnazjalnych dyskotekowiczów? Jak reagować
na przekupstwo wyborcze?
Interwencje profilaktyczne w środowisku szkoły
Interwencja profilaktyczna na poziomie pierwszorzędowym zmierza do wykorzystania sytuacji
sprzyjającej w sposób zwiększający odporność na zaburzenia rozwoju. Działania należy podjąć
przed wystąpieniem zaburzenia. Najczęściej działania stanowią reakcję na naturalne dla wieku
potrzeby i zachowania młodych ludzi, które bez właściwego wsparcia mogą łatwo zmierzać w
kierunku dysfunkcji (Porzak 2004a). Można przyjąć, że interwencja profilaktyczna na poziomie
pierwszorzędowym jest naturalnym przedłużeniem wychowania i stanowi umiejętne
"wykorzystanie okazji" związanej z występującym w środowisku ryzykiem
problemów.
W przypadku wspomnianej dyskoteki szkolnej nie mieliśmy do czynienia z interwencją na
poziomie pierwszorzędowym, ponieważ mimo świadomości "tradycji szkolnej" nie
podjęto działań uprzedzających. Przykładem takich działań mogłoby być przećwiczenie we
1/5
Interwencja profilaktyczna
współpracy z samorządem szkolnym oraz rodzicami, umiejętności organizacji zabawy w trakcie
dyskoteki w sposób atrakcyjny i angażujący, eliminujący potrzebę odurzania się. Profilaktyką
byłoby przećwiczenie z uczniami sposobów reagowania, w razie pojawienia się podczas
zabawy agresji lub propozycji wypicia alkoholu czy zażycia narkotyków. Interwencja mogłaby
też objąć wypracowanie w ramach rady pedagogicznej, sposobów przygotowania i
przeprowadzenia imprezy w sposób zmniejszający ryzyko pojawienia się zachowań
problemowych uczniów.
Zapobieganie patologii samorządności na poziomie pierwszorzędowym, wiązałoby się z
przygotowaniem uczniów do przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Dyskusja na temat
istoty samorządności, demokracji oraz mechanizmu wyborów i "przekrętów"
pojawiających się w wielkiej polityce, mogłaby zwiększyć odporność uczniów na przekupstwo.
Takie działanie wymaga jednak zwiększenia, poprzez pogłębione szkolenie, dojrzałości i
odpowiedzialności wychowawczyni i grona pedagogicznego szkoły oraz wypracowania w szkole
rzeczywistego miejsca dla samorządu uczniowskiego. Zróżnicowanie poziomu materialnego
rodziców w tej klasie jest bardzo duże. Dlatego dostarczenie rodzicom przed wyborami
samorządowymi, krótkiej informacji na temat wzorów etycznych obowiązujących w szkole oraz
ryzyka dysfunkcjonalności wiążącego się z konsumpcjonizmem, byłoby w pełni uzasadnione.
Mogłoby to wpłynąć na właściwsze przygotowanie zamożniejszych pociech do sensownego
dysponowania posiadanymi zasobami oraz zmniejszenie gotowości mniej zamożnych do
korzystania z "pizzy wyborczej".
Powyższe opisy przykładowych działań akcentują, że ważnym czynnikiem zwiększającym
szanse powodzenia interwencji na poziomie pierwszorzędowym jest jej środowiskowy
charakter. Skuteczne wykorzystywanie pojawiających się sytuacji rozwojowych jest możliwe,
gdy występuje żywa współpraca i szeroki przepływ informacji między uczniami, rodzicami,
nauczycielami i innymi pracownikami oraz środowiskiem społecznym szkoły.
Interwencja na poziomie drugorzędowym stanowi reakcję na podjęte przez uczniów
zachowania naruszające normy społeczne, prawne lub pierwsze próby zastosowania środków
odurzających. Reakcja pojawia się w momencie występowania problemu i zmierza do
stworzenia możliwości powrotu do zdrowych zachowań. Zwykle interwencja na poziomie
drugorzędowym jest podejmowana wtedy, kiedy objawy zaburzeń rozwoju są już bardzo
uciążliwe i niepokoją środowisko, jak w przypadku upijania się, agresji i przemocy, czy też
stosowania narkotyków (Gaś 1998). Z powodu wyrazistości objawów uruchamiających
interwencję drugorzędową, osoby podejmujące ją, mają skłonność do skupiania się na
najważniejszych ich zdaniem objawach i kończenia działań z chwilą zmniejszenia lub
wyeliminowania najbardziej uciążliwych. Należy jednak pamiętać, że interwencja na poziomie
drugorzędowym powinna umożliwiać wytworzenie trwałej motywacji do zmiany swojego
zachowania oraz dawać możliwość trwałego powrotu do zdrowia. Jednym z ważnych
mechanizmów skutecznego prowadzenia interwencji na tym poziomie jest pogłębiona refleksja
młodych ludzi dotycząca przyczyn podejmowanych przez nich zachowań. Silna motywacja do
zmiany swojego położenia umożliwia opanowanie umiejętności zaspokajania potrzeb
prowadzących dotychczas do dysfunkcji w konstruktywny sposób. Taka interwencja nie polega
na blokowaniu i eliminowaniu niewłaściwych zachowań, pozwala natomiast opanować nowe,
pomocne w rozwoju zdrowia formy działania.
W przypadku problemu wspomnianych dyskotek nie wykorzystano możliwości podjęcia
interwencji drugorzędowej. Uczniowie podejmujący zachowania ryzykowne byli indywidualnie
2/5
Interwencja profilaktyczna
"rozliczani" za naruszenie dyscypliny szkolnej. Nie umożliwiano im jednak
pogłębionej refleksji ani ćwiczenia nowych zachowań, a jedynie karano w regulaminowy
sposób. Zmiana zachowania jest procesem długotrwałym, który mógłby zostać zainicjowany w
trakcie interwencji podczas dyskoteki lub bezpośrednio po niej. Brak dyskusji na forum
klasowym i szkolnym na temat przyczyn powstania zachowań problemowych uczniów oraz
zaniechanie kontynuacji dyskotek, nie umożliwiają ćwiczenia zdrowych zachowań. Można by
raczej stworzyć możliwości organizowania kolejnej dyskoteki przy aktywnym udziale uczniów,
którzy poprzednio "nabroili". Formą interwencji mogącej skutecznie spełnić
powyższe postulaty w odniesieniu do uczniów eksperymentujących z alkoholem i środkami
odurzającymi jest Metoda Szkolnej Interwencji Profilaktycznej (Borucka, Okulicz-Kozaryn,
Pisarska, 2002).
Interwencją należałoby też objąć nauczycieli i rodziców. Wskazane byłoby umożliwienie gronu
pedagogicznemu szkoły refleksji nad przyczynami oraz skutkami mechanicznego
wprowadzania przez nich ograniczeń na sytuacje prowadzące do ujawnienia kłopotów oraz
przećwiczenie sposobów postępowania z uczniami, którzy przejawiają dysfunkcjonalne
zachowania. Rodzice powinni uzyskać wiedzę na temat prawdopodobnych przyczyn zachowań
ryzykownych podejmowanych przez swoje dzieci oraz uzyskać możliwość refleksji nad
własnymi postawami i zachowaniami, dotyczącymi stosowania w domu alkoholu oraz relacji
opartych na przemocy. Użyteczne byłoby też zwiększenie umiejętności budowy zaufania i
partnerstwa w relacjach z dorastającymi dziećmi.
Wybory samorządowe również stanowiły doskonałą, choć niewykorzystaną okazję do podjęcia
interwencji na poziomie drugorzędowym. Adresatem interwencji, w co najmniej równej mierze,
co uczniowie, powinni być wychowawcy. Interwencja mogłaby obejmować publiczną, szkolną
analizę ważności przeprowadzenia wyborów samorządowych. Analiza powinna dotyczyć także
obecnie działających w szkole mechanizmów, które umożliwiają sięganie po przekupstwo jako
formę zdobywania pozycji. Dalszym skutkiem interwencji mógłby być program profilaktyczny
wzmacniający przestrzeganie procedur demokratycznych w szkole. Pomocą dla jego
skonstruowania są np. zajęcia zmierzające do przećwiczenia z kandydatami do samorządów
oraz z wychowawcami, umiejętności wrażliwej i refleksyjnej oceny potrzeb uczniów, rozwijanie
umiejętności porozumiewania się, rozpoznawania manipulacji, działania asertywnego
przeciwstawiającego się nadużyciom i wykorzystaniu, negocjowania i animowania
konstruktywnych działań prospołecznych. Przykładem zajęć obejmujących powyższe treści jest
PASU (Program Aktywizacji Samorządów Uczniowskich) autorstwa Zbigniewa Gasia (1995).
Niezbędne dla skuteczności działań prowadzonych w szkole byłoby wsparcie rodziców. Powinni
oni uzyskać informacje o sposobach wspomagania rozwoju moralnego dorastających dzieci.
Bardzo ważne jest zachęcenie rodziców do rzeczywistego włączenia się w sprawnie
funkcjonujące działania autentycznej, nie zajmującej się jedynie zbieraniem składek, rady
rodziców.
Interwencja profilaktyczna na poziomie trzeciorzędowym odbywa się wtedy, kiedy możliwe jest
wykorzystanie sytuacji ograniczających uboczne skutki dysfunkcji lub zwiększających szanse
na trwały powrót do zdrowego funkcjonowania. Celem tej interwencji jest minimalizacja szkód i
przyspieszenie powrotu do zdrowego funkcjonowania. Interwencję na poziomie
trzeciorzędowym podejmujemy wobec osób, które systematycznie i długotrwale przejawiają
zachowania dysfunkcjonalne. Zwykle interwencja na poziomie trzeciorzędowym jest punktem
wyjścia do systematycznych działań profilaktycznych lub rozszerzeniem form profilaktyki
3/5
Interwencja profilaktyczna
adresowanej do osób potrzebujących takiej pomocy (Porzak 2004b). Często treści interwencji
profilaktycznej realizowanej na poziomie trzeciorzędowym nie dotyczą podstawowego
problemu, są raczej związane z dodatkowymi negatywnymi skutkami podstawowej przyczyny
dysfunkcjonalności. Formy interwencji prowadzonej na poziomie trzeciorzędowym nie różnią się
od stosowanych w pozostałych typach interwencji profilaktycznej.
Omawiane przykłady kwalifikowałby się do interwencji trzeciorzędowej wtedy, kiedy
przedstawione w nich zachowania towarzyszyłyby innym, podlegającym terapii lub powtarzały
się i stanowiły utrwalony mechanizm dysfunkcjonalności. Należałoby wówczas przeprowadzić
we współpracy ze sprawcami zachowań dysfunkcjonalnych, działania zmierzające do
zorganizowania imprez alternatywnych dla dyskotek, obejmujących koncerty popularnych
zespołów lub aktywność sportową. Warto też pomyśleć o zorganizowaniu dyskotek klasowych
zamiast szkolnych. Można by też umożliwić uczniom uznającym pieniądze za centralną
wartość, podjęcie bezpłatnej pracy na rzecz osób będących w złym położeniu finansowym, np.
przez udzielanie pomocy w nauce młodszym dzieciom w domach dziecka. Podejmowane
działania powinny zmierzać do zwiększenia kontroli i samokontroli zachowań uczniów przez
redukowanie okazji do stosowania środków psychoaktywnych lub przemocy wśród osób
podlegających terapii lub objętych nadzorem kuratorskim.
Podstawową formą interwencji jest interwencja kryzysowa. Jej opis nie jest jednak przedmiotem
tego cyklu. Przekrojowa literatura dotycząca interwencji kryzysowej jest w Polsce coraz łatwiej
dostępna (patrz np. Greenstone, Leviton, 2004).
Celem cyklu artykułów dotyczących interwencji w wychowaniu i profilaktyce było
uporządkowanie terminologii oraz ukazanie różnic między poszczególnymi rodzajami
interwencji. Należy jednak podkreślić, że formy interwencji opisane powyżej oraz w poprzednich
częściach cyklu nie są odrębnymi procedurami postępowania. Granice między jedną a drugą
formą interwencji nie są mocno zarysowane. Interwencje stanowią jedynie fragment ogólnego
sposobu pracy wychowawczej i profilaktycznej, z podkreśleniem ich doraźnego, reaktywnego
charakteru.
Bibliografia:
Borucka A., Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A.: Pierwsze doświadczenia związane z
wprowadzaniem szkolnej interwencji wobec uczniów używających substancji psychoaktywnych.
Alkoholizm i Narkomania. 2002, nr 15 (2), s. 241-251.
Gaś Z.B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP. Warszawa 1995.
Gaś Z.B.: Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji.
UMCS. Lublin 1998.
Greenstone J., Leviton S.: Interwencja kryzysowa. GWP. Gdańsk 2004.
Porzak R.: Wymiary interwencji psychologiczo-pedagogicznej. Remedium. 2004 (a), nr 4 (134),
s. 1-3.
Porzak R.: Typy interwencji - interwencja wychowawcza. Remedium. 2004 (b), nr 7-8 (137-138),
s. 6-7.
Autor jest doktorem psychologii w Zakładzie Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki
Instytutu Psychologii UMCS w Lublinie
4/5
Interwencja profilaktyczna
5/5