Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 • 2005
Bogdan Zaworski
Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk
KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYBRANYCH CECH
SOMATYCZNYCH DZIECI KASZUBSKICH NA TLE
WPŁYWU WARUNKÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH
ICH RODZIN
Wzrost i rozwój osobniczy organizmu kontrolują i regulują czynniki, które tradycyjnie klasyfikuje się do dwóch kategorii: endogennych (genetycznych i epigenetycznych) oraz egzogennych (środowiskowych). Niepowtarzalnym rezultatem ich
współdziałania jest określony fenotyp osobnika (Kaczmarek 1995).
Wśród czynników środowiskowych warunkujących proces rozwoju biologicznego wskazuje się ich grupy o różnym zasięgu oddziaływania: 1) globalnym (np. klimat z wszystkimi jego komponentami, ukształtowanie terenu), 2) lokalnym (np.
stopień urbanizacji miejsca zamieszkania: miasto – miasteczko – wieś), 3) najmniejszym (np. warunki życia wyznaczone statusem społeczno-ekonomicznym rodziny).
Status społeczno-ekonomiczny rodziny opisywany jest za pomocą rozmaitych
zmiennych, z których najczęściej wymienia się: wykształcenie, zawód i stanowisko
rodziców, zarobki, liczbę osób i dzieci w rodzinie, warunki mieszkaniowe uzależnione od zagęszczenia izb i wyposażenia mieszkań w wygody (Wolański 1983, Cieślik i in. 1985, Jedlińska 1985, Kaczmarek 1995). Pośredni wpływ wymienionych
zmiennych społecznych na przebieg rozwoju fizycznego, jego różnicowanie oraz
czas osiągania dojrzałości biologicznej przez dzieci jest zjawiskiem niemal oczywistym i niejednokrotnie opisywanym w literaturze, nie tylko przez antropologów (np.
Tanner 1963, Brzeziński 1964, Baran 1976, 1977, Bielicki i in. 1981, Piasecki, Panek 1982, Łaska-Mierzejewska 1983, Jedlińska 1985, Szopa 1985, Hulanicka 1990,
Biologiczne i społeczne… 1993, Malinowski i in. 1993, Kaczmarek 1995, Stolarczyk 1995, Łuczak, Łaska-Mierzejewska 1997).
Zwiększająca się stale w polskim piśmiennictwie auksologicznym liczba opracowań z zakresu środowiskowych uwarunkowań rozwoju dzieci i młodzieży wskazuje na dużą rangę i ważkość tej problematyki. Sugeruje jednocześnie potrzebę rozpoznania pod tym względem tych regionów kraju, w których tego typu badań nie
przeprowadzono bądź zostały rozpoznane w stopniu niezadowalającym. Takim regionem są m.in. Kaszuby, zamieszkiwane przez jednorodną etnicznie populację
Kaszubów.
191
W związku z powyższym celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu wybranych czynników społeczno-środowiskowych na rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z wiejskiego środowiska Kaszub.
MATERIAŁ I METODY
Materiał stanowiący podstawę przygotowania pracy został zebrany w latach
1996-97 przez pracowników i magistrantów Zakładu Biologii Człowieka Wyższej
Szkoły Pedagogicznej w Słupsku (obecnie Zakład Podstaw Nauk Biomedycznych
Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku). Badano dzieci i młodzież wiejską
w wieku od 6 do 15 lat, uczęszczającą do 12 szkół podstawowych w następujących
miejscowościach Kaszub (woj. gdańskie, obecnie woj. pomorskie): Chmielno, Gowidlino, Kolonia, Łyśniewo, Mirachowo, Puzdrowo, Staniszewo, Tuchlino, Wąglikowice, Wielki Klincz, Wielki Podleś i Załakowo.
Zakres przeprowadzonych badań obejmował pomiary somatometryczne (co najmniej 21 cech morfologicznych) i kefalometryczne (10 cech) oraz gromadzenie
danych ankietowych o warunkach, w jakich rozwijały się badane dzieci. Wszystkie
pomiary wykonywane były zgodnie z techniką martinowską, a dzieci podzielono na
grupy wieku według ogólnie przyjętych zasad. Łączna liczebność zbadanych wynosiła 2115 osób, w tym 1091 chłopców i 1024 dziewczęta. Dokładną ich liczbę
w poszczególnych klasach wieku przedstawiono w tabeli 1, natomiast w obrębie
kategorii uwzględnionych czynników – w tabelach 6-9.
Tabela 1
Liczebność materiału w klasach wieku
Table 1
Number of individuals within age groups
Grupa wiekowa (lata)
Płeć
Razem
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Chłopcy
28
81
146
115
121
119
126
150
122
83
1091
Dziewczęta
17
85
114
93
109
102
133
155
104
112
1024
Razem
45
166
260
208
230
221
259
305
226
195
2115
Do oceny znaczenia elementów środowiskowych w przebiegu rozwoju chłopców
i dziewcząt z analizowanego terytorium przyjęto następujące kryteria: wykształcenie
każdego z rodziców, dzietność rodziny oraz standard mieszkaniowy, określany według koncepcji Wojciechowskiej (1977).
Przy analizie środowiskowych uwarunkowań rozwoju uwzględniono cztery
mierniki auksologiczne, tj. masę i wysokość ciała, wskaźnik Queteleta – informujący o masywności budowy somatycznej oraz długość kończyn dolnych. Obliczeń
192
związanych z badaniem wpływu czynników środowiska społecznego na
kształtowanie się wymienionych cech dokonano na wartościach unormowanych. W
tym celu indywidualne wartości cech i wskaźnika każdego osobnika unormowano
na średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe jego grupy wieku. Następnie w
obrębie każdego wariantu czynnika obliczono dla całości materiału danej płci
przeciętne wartości unormowane.
Ze względu na małą reprezentatywność niektórych kategorii oraz w celu uniknięcia rozdrobnienia materiału zredukowano liczbę wariantów w poszczególnych
czynnikach do trzech. W obrębie wykształcenia każdego z rodziców wyróżniono
zatem następujące poziomy edukacji: średni (wykształcenie wyższe, policealne,
średnie zawodowe, ogólne i techniczne), zasadniczy zawodowy oraz podstawowy
(wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe). Dzietność rodziny została
przedstawiona w kategoriach: 1-2 dzieci, 3-4 oraz 5 i więcej, natomiast standard
mieszkaniowy rozpatrywano w kategoriach: wysoki (bardzo wysoki i wysoki), średni, niski (niski i bardzo niski).
Intensywność oddziaływania czynników środowiskowych na zjawiska rozwojowe oceniano na podstawie metody analizy wariancji jednokierunkowej i testu Duncana (Góralski 1987, Żuk 1989).
WYNIKI
Stratyfikacja społeczna badanych
Z zestawienia liczebności badanych w poszczególnych kategoriach poziomu
edukacji ojca (tab. 2, ryc. 1) wynika ogromna przewaga wykształcenia zasadniczego
zawodowego. Przeszło jedna trzecia ma wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe. Stosunkowo mały jest odsetek ojców legitymujących się wykształceniem
średnim zawodowym, ogólnym lub technicznym, natomiast studia wyższe lub szkoły policealne ukończyło zaledwie po 1,39% ojców.
Wśród matek badanych dzieci (tab. 3, ryc. 1) konfiguracja poszczególnych kategorii wykształcenia jest nieco inna. Wraz z kolejnymi, coraz wyższymi szczeblami
edukacji maleje odsetek matek z danym typem wykształcenia. Powszechne jest wykształcenie podstawowe – prawie połowa matek zakończyła edukację na tym poziomie. W porównaniu z ojcami znacznie mniej jest matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, natomiast ze średnim – przeszło dwukrotnie więcej (19,13%).
Najmniej licznymi kategoriami, podobnie również jak w przypadku ojców, są policealny i wyższy poziom wykształcenia.
Ogólnie poziom wykształcenia rodziców badanych dzieci jest bardzo niski.
Wśród ojców obserwuje się znaczniejszy niż wśród matek odsetek wykształcenia
zasadniczego zawodowego, natomiast częstością podstawowego, średniego i policealnego poziomu edukacji zdecydowanie ustępują oni matkom. Co 72 dziecko ma
ojca z wykształceniem wyższym, zaś matka z dyplomem ukończenia uczelni wyższej występuje raz na prawie sto badanych.
193
Tabela 2
Poziom wykształcenia ojca
Table 2
Level of father’s education
Płeć
Średnie
Niepełne
Zasadnicze zawodowe,
podstawowe
Policealne
zawodowe
ogólne
i podstawowe
i techniczne
n
Chłopcy
%
n
%
n
%
n
%
Wyższe
Ogółem
n
n
%
%
289
32,92 484 55,12
85
9,68
10
1,14
10 1,14 878 100,00
Dziewczęta 288
33,88 456 53,65
78
9,17
14
1,65
14 1,65 850 100,00
33,39 940 54,40 163
9,43
24
1,39
24 1,39 1728 100,00
Razem
577
60
50
ojciec
matka
Procenty
40
30
20
10
0
podstawowe
zas.
zawodowe
średnie
policealne
wyższe
Kategorie wykształcenia
Ryc. 1. Wykształcenie ojców i matek
Fig. 1. Fathers’ and mothers’ education
Wśród rodzin zamieszkujących wiejskie obszary Kaszub dominują rodziny wielodzietne. Najliczniej w badanym materiale reprezentowane są rodziny trójdzietne,
nieco mniej jest rodzin z czworgiem i dwojgiem dzieci, a następnie z pięciorgiem,
sześciorgiem i siedmiorgiem. Bardzo rzadko na terenie objętym badaniami stwierdzano rodziny wychowujące tylko jedno dziecko. Modelowi rodziny „2 + 1” minimalnie ustępuje ten, w których badane dziecko ma siedmioro rodzeństwa, natomiast
jeszcze większa liczba dzieci w rodzinie występuje w nielicznych przypad-
194
Tabela 3
Poziom wykształcenia matki
Table 3
Level of mother’s education
Średnie
Niepełne
Zasadnicze zawodowe,
podstawowe
Policealne
zawodowe
ogólne
i podstawowe
i techniczne
Płeć
n
%
n
%
n
%
n
Wyższe
Ogółem
%
n
n
%
%
387
43,88 280 31,74 174 19,73 35
3,97
6
Dziewczęta 388
44,91 280 32,41 160 18,52 23
2,66
13 1,50 864 100,00
775
44,39 560 32,07 334 19,13 58
3,32
19 1,09 1746 100,00
Chłopcy
Razem
0,68 882 100,00
30
25
Procenty
20
15
10
5
0
1
2
3
4
5
6
Liczba dzieci
7
8
9i>
Ryc. 2. Liczba dzieci w rodzinie
Fig. 2. Number of children in a family
kach. Łącznie zarejestrowano 1,94% rodzin, w których liczba dzieci była równa lub
większa od dziewięciu, natomiast największa stwierdzona liczba dzieci w rodzinie
wynosiła 14. Zaobserwowaną wielodzietność w rodzinach kaszubskich tłumaczyć
można przede wszystkim przekonaniami religijnymi oraz tradycją. Nadal aktualne
jest powiedzenie, że prawdziwym Kaszubem jest ten, który ma co najmniej czworo
dzieci, w tym przynajmniej jednego syna.
195
196
197
bardzo niski
10,99%
bardzo wysoki
21,37%
niski
18,94%
wysoki
24,52%
średni
24,18%
Ryc. 3. Standard mieszkań (według miernika Wojciechowskiej, 1977)
Fig. 3. Housing standard (according to Wojciechowska’s standard, 1977)
Ostatnim z uwzględnionych w analizie czynnikiem środowiskowym jest standard
mieszkań. Kategoryzacja tego czynnika, oprócz informacji o zagęszczeniu mieszkań, uwzględnia też stopień ich wyposażenia w urządzenia techniczno-sanitarne.
W badanym materiale najwięcej jest mieszkań o standardzie wysokim i średnim
(tab. 5, ryc. 3) – po prawie jednej czwartej. Częstość występowania mieszkań
o standardzie bardzo wysokim zbliżona jest do mieszkań, których standard został
oceniony jako niski. Jedna dziesiąta badanych dzieci mieszka w domach całkowicie
(lub z wyjątkiem bieżącej wody) pozbawionych urządzeń techniczno-sanitarnych
(różnie zagęszczonych) lub bardzo przegęszczonych (od 3,5 osoby na izbę mieszkalną i o różnym stopniu wygód).
W ostatnich latach na wiejskim obszarze Kaszub daje się jednak zaobserwować
poprawę warunków mieszkaniowych. Przypisać to należy nie zmniejszającej się
liczbie osób w rodzinie (zwłaszcza dzieci), lecz budowie większych, bardziej nowoczesnych domów, nie odbiegających pod względem standardu od mieszkań komunalnych w miastach. Jednakże na stosunkowo duży odsetek dzieci przypadających
na kategorię mieszkań o standardzie bardzo niskim wpływ ma specyficzna lokalizacja ich domostw. Oprócz osad i wsi w krajobrazie regionu występują liczne samotne
zagrody, po kaszubsku – pustki. Do zagród tych nie został doprowadzony jeszcze
wodociąg, stąd brak możliwości zainstalowania w domach centralnego ogrzewania,
wc i kanalizacji.
198
199
200
Stan rozwoju chłopców i dziewcząt jako odbicie różnic społecznych wśród
wiejskiej ludności Kaszub
Rozpatrując wartości wybranych wskaźników rozwojowych chłopców kaszubskich na tle wykształcenia ich ojców zanotowano, że przy co najmniej średnim poziomie edukacji ojca wartości te są najwyższe (tab. 6). Pośrednią pozycję zajmują
chłopcy, których ojcowie mają wykształcenie zasadnicze zawodowe, natomiast zdecydowanie najniższe wartości wszystkich uwzględnionych w analizie cech stwierdzono w grupie chłopców, których ojcowie zakończyli naukę w szkole podstawowej. Duży dystans rozwojowy między chłopcami z dwu skrajnych kategorii tego
czynnika potwierdzają statystycznie istotne różnice występujące we wszystkich
badanych parametrach. U dziewcząt różnicujący wpływ badanego czynnika zaznaczył się w znacznie mniejszym stopniu (tab. 6). Mimo iż w miarę kolejnych, coraz
niższych poziomów edukacji ojca przeciętne wartości unormowane rozpatrywanych
cech maleją, znamiennej statystycznie różnicy nie zanotowano w żadnym przypadku.
Rozwój badanych chłopców i dziewcząt zdecydowanie silniej modyfikowany
jest przez czynnik wykształcenia matki. Również w przypadku tego kryterium najwyższe wartości wszystkich mierników auksologicznych występują wówczas, gdy
matka ma co najmniej wykształcenie średnie (tab. 7). Jednakże – z wyjątkiem masy
ciała i wskaźnika Queteleta – synowie kobiet o wykształceniu podstawowym dominują wartościami pozostałych cech somatycznych nad chłopcami, których matki
mają wykształcenie zasadnicze zawodowe. O silnym oddziaływaniu tego czynnika
środowiskowego na procesy rozwojowe świadczy duża liczba istotnych różnic
w ukształtowaniu cech między chłopcami o średnim i zasadniczym zawodowym
oraz średnim i podstawowym poziomie edukacji ich matek. Rozkład wartości unormowanych u dziewcząt jest odmienny od ukazanego powyżej. Tutaj wielkości analizowanych mierników rozwojowych maleją wraz ze spadkiem jakości wykształcenia
matki. Liczba istotnych różnic międzygrupowych u dziewcząt jest niemal identyczna z liczbą u chłopców, a ich rozkład również bardzo zbliżony do tego, jaki charakteryzował tę płeć.
Przedstawione w tabeli 8 zróżnicowanie cech chłopców i dziewcząt w zależności
od dzietności rodziny ukazuje znany z piśmiennictwa obraz. Wartości badanych
parametrów maleją wraz ze zwiększaniem się liczby dzieci w rodzinie. U chłopców
wszystkie różnice międzygrupowe są istotne statystycznie. Wpływ liczby rodzeństwa na wymiary i proporcje badanych dziewcząt jest znacznie słabszy. Wyrazem
tego jest trzykrotnie mniejsza niż u chłopców liczba istotnych różnic, które zanotowano tylko między niektórymi kategoriami analizowanego kryterium i tylko w odniesieniu do wysokości ciała i długości kończyn dolnych. Natomiast masa ciała
i wskaźnik Queteleta u tej płci praktycznie nie wykazują zróżnicowania w zależności od zastosowanej kategoryzacji tego czynnika.
Jak można zauważyć w tabeli 9, najlepsze warunki do rozwoju wszystkich badanych cech występują przy wysokim standardzie mieszkania. Standardem takim
określono mieszkania, w których: 1) zagęszczenie nie przekracza 1,0 osoby na izbę
i są wszystkie wygody, 2) zagęszczenie wynosi od 1,2 do 1,5 osoby na izbę, są również wszystkie urządzenia techniczno-sanitarne, 3) liczba osób przypadających na
izbę jest nie większa od 1,2, a z wymaganych urządzeń techniczno-sanitarnych bra201
kuje najwyżej centralnego ogrzewania. Druga kategoria tego czynnika (standard
średni) sprzyja uzyskiwaniu pośrednich wartości analizowanych parametrów, tj.
nieco niższych od układu odniesienia u chłopców i nieco wyższych u dziewcząt.
Ujemnie natomiast na procesy rozwojowe poznawanych dzieci oddziałuje przebywanie w mieszkaniu o standardzie niskim, tzn. przegęszczonym i/lub pozbawionym
większości wygód. Zróżnicowanie wszystkich cech między grupą dzieci mieszkających w najmniej korzystnych warunkach a przedstawicielami dwu pozostałych kategorii oceniono jako istotne statystycznie.
Podsumowując powyższą część analizy należy stwierdzić, iż każdy z uwzględnionych w pracy czynników społeczno-środowiskowych w mniejszym lub większym stopniu różnicuje procesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej. W każdym przypadku przeciętne wartości unormowane badanych cech są najwyższe
w kategoriach czynników uznawanych za „najlepsze”. W miarę przesuwania się
w kierunku wariantów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu, osiągając ostatecznie wartości ujemne.
Oceniając siłę oddziaływania poszczególnych zmiennych społecznych liczbą
istotnych różnic międzygrupowych (dla wszystkich czterech cech łącznie) stwierdzamy, że największy wpływ na rozwój chłopców ma liczba dzieci w rodzinie (12
różnic), a następnie: standard mieszkaniowy (9 różnic), wykształcenie matki (6 różnic) i wykształcenie ojca (5 różnic). Łącznie u chłopców zarejestrowano 32 istotne
różnice międzygrupowe (66,7% wszystkich możliwych różnic). U dziewcząt z wiejskiego środowiska Kaszub zależności między osiąganymi wymiarami ciała a badanymi czynnikami egzogennymi przedstawiają się zgoła inaczej i są zasadniczo słabsze. Świadczy o tym znacznie mniejsza, w porównaniu z chłopcami, liczba istotnych
różnic między kategoriami czynników (17-35,4%). Ich rozwój najsilniej modyfikowany jest przez standard zajmowanego mieszkania (8 różnic). Słabszy wpływ wywiera na nie wykształcenie matki (5 różnic) i dzietność rodziny (4 różnice). Najsłabsze interakcje, podobnie z resztą jak u chłopców, wystąpiły w przypadku wykształcenia ojca – brak istotnych różnic.
W zbliżonym stopniu procesy rozwojowe obu płci różnicują więc wykształcenie
matki i standard mieszkania. Liczba i rozkład istotnych różnic międzygrupowych
wywołanych działaniem tych modyfikatorów są u chłopców i dziewcząt niemal
identyczne.
Uzyskane wyniki pozwalają ponadto stwierdzić niejednakową wrażliwość wziętych pod uwagę cech somatycznych na wpływy środowiskowe. Cechami najbardziej
czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników okazały się w grupie
chłopców wysokość ciała (10 istotnych różnic na 12 możliwych) i długość nóg
(8 różnic), a w dalszej kolejności masa ciała i wskaźnik Queteleta (po 7 różnic).
U dziewcząt również dużo większą plastycznością środowiskową cechują się wysokość ciała i długość kończyn dolnych (po 6 różnic) niż masa ciała i wskaźnik Queteleta (odpowiednio 3 i 2 różnice).
202
203
DYSKUSJA WYNIKÓW
Uzyskane rezultaty nie potwierdziły, podkreślanej w wielu publikacjach, dominującej roli poziomu wykształcenia rodziców w rozwoju dziecka (Chrząstek-Spruch
i in. 1984, Jedlińska 1985, Hulanicka i in. 1990, Siniarska 1991a, b, Siniarska,
Chrząstek-Spruch 1991 i inni). W badanym materiale, jak już wspomniano, czynnikiem najbardziej różnicującym zjawiska rozwojowe okazała się w przypadku chłopców liczba dzieci w rodzinie, u dziewcząt zaś – standard mieszkaniowy. Taką samą
zależność dotyczącą chłopców odnotowali również na materiale włocławskim Malinowski i in. (1993). Analizując natomiast związek badanych cech z poziomem edukacji rodziców, stwierdzić należy jego większy wpływ ze strony matek niż ojców.
Wynik ten pokrywa się niemal całkowicie z danymi literaturowymi (Piasecki, Panek
1982, Charzewski 1984, Chrząstek-Spruch i in. 1984, Charzewski, Bielicki 1990,
Chrzanowska i in. 1992, Malinowski i in. 1993 oraz inni).
WNIOSKI
Realizacja zamierzonego celu badań oraz analiza materiału pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków i uogólnień:
1. Uwzględnione w pracy zmienne społeczne oddziałują w różnym stopniu na procesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej.
2. W kategoriach czynników uznawanych za „najlepsze” wartości wszystkich badanych parametrów są najwyższe. W miarę przesuwania się w kierunku wariantów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu.
3. Kształtowanie się wybranych cech chłopców najsilniej w badanym środowisku
modyfikowane jest przez liczbę dzieci w rodzinie i standard mieszkania. Największy wpływ na rozwój dziewcząt ma natomiast standard zajmowanego
mieszkania i wykształcenie matki.
4. Najsłabiej zjawiska rozwojowe poznawanych dzieci różnicuje czynnik wykształcenia ojca.
5. Cechami najbardziej czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników
okazały się wysokość ciała i długość nóg.
6. Rozbieżność niektórych uzyskanych wyników z danymi literaturowymi powinna
implikować do regionalnego rozpoznawania środowiskowych uwarunkowań
rozwoju dzieci i młodzieży.
PIŚMIENNICTWO
Baran C., 1976, Wysokość i ciężar ciała dzieci wiejskich w zależności od zróżnicowania zawodowego rodziców. Ann. Acad. Med. Gedan., 6, 211-222
Baran C., 1977, Wpływ warunków środowiskowych na wzrastanie dzieci w zależności od ich
płci. Ann. Acad. Med. Gedan., 7, 199-206
204
Bielicki T., Szczotka H., Górny S., Charzewski J, 1981 (1982), Rozwarstwienie społeczne
współczesnej ludności Polski: analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w 1957 r.
Prz. Antr., 47, 2, 237-261
Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmienności przebiegu rozwoju fizycznego dzieci
i młodzieży z Nowej Huty (wyniki badań ciągłych), 1993, red. S. Gołąb. Wyd. Monogr.
AWF, 53, Kraków
Brzeziński Z. J., 1964, Warunki społeczno-bytowe a rozwój somatyczny chłopców. Mat.
i Prace Antr., 68, 7-62
Charzewski J., 1984, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich.
Stud. i Monogr. AWF, Warszawa
Charzewski J., Bielicki T., 1990, Uwarstwienie społeczne ludności Warszawy. Analiza wysokości ciała i tempa dojrzewania chłopców 13-14-letnich. Wych. Fiz. i Sport, 1, 3-20
Chrzanowska M., Gołąb S., Bocheńska Z., Panek S., 1992, Dziecko krakowskie. Poziom
rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wyd. Monogr. AWF, 34, Kraków
Chrząstek-Spruch H., Wolański N., Wrębiakowski H., 1984, Socio-economic and endogenous
factors in growth of 11-year-old children from Lublin. Coll. Anthr., 8 (1), 57-66
Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., 1985, Zjawiska rozwoju biologicznego człowieka.
W: Antropologia, red. A. Malinowski, J. Strzałko. Warszawa-Poznań, 436-459
Góralski A., 1987, Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii i pedagogice.
Warszawa
Hulanicka B., 1990, Stan rozwoju chłopców w okresie pokwitania jako odbicie różnic społecznych wśród ludności Wrocławia. Mat. i Prace Antr., 111, 21-45
Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A., 1990, Duże miasto –
małe miasto – wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. Wrocław
Jedlińska W., 1985 (1987), Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała dzieci szkolnych w Polsce. Prz. Antr., 51, 1-2, 15-37
Kaczmarek M., 1995, Wpływ warunków życia na wzrastanie i rozwój człowieka. Seria Antropologia, 20, Poznań
Łaska-Mierzejewska T., 1983, Wpływ społecznego zróżnicowania ludności wiejskiej na wiek
menarchy i jego trend sekularny. Mat. i Prace Antr., 103, 21-46
Łuczak E., Łaska-Mierzejewska T., 1997, Wysokość ciała dziewcząt jako miernik sytuacji
społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w latach 1966-1989. Wieś i Rolnictwo, 2 (95),
129-143
Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H., 1993, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży
szkolnej Włocławka – standardy, warunki bytowe i uwarunkowania środowiskowe. Acta
Univ. Lodz., Fol. Anthr., 1, 19-46
Piasecki E., Panek S., 1982, Czynniki różnicujące rozwój fizyczny młodzieży nowohuckiej.
Mat. i Prace Antr., 102, 115-182
Siniarska A., 1991a, Biological status of Polish families in different socio-economic conditions. J. Human Ecol., 2 (1), 2, 143-156
Siniarska A., 1991b, Charakterystyka biologiczna rodzin polskich na tle warunków społeczno-bytowych, [w:] Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku, red. A. Malinowski. Seria Antropologia, Poznań, 13, 65-92
Siniarska A., Chrząstek-Spruch H., 1991, Socio-economic status of families as a background
of biological development. Stud. Human Ecol., 9, 11-20
Stolarczyk H., 1995, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej Łodzi. Łódź
205
Szopa J., 1985, Zmienność ontogenetyczna, zróżnicowanie środowiskowe oraz genetyczne
uwarunkowania rozwoju komponentów ciała w populacji wielkomiejskiej w wieku 7-62
lat. Wyd. Monogr. AWF, 22, Kraków
Tanner J. M., 1963, Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa
Wojciechowska A., 1977, Położenie materialne i uczestnictwo w kulturze a struktura społeczna. Wrocław
Wolański N., 1983, Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa
Żuk B., 1989, Biometria stosowana. Warszawa
Summary
SELECTED SOMATIC FEATURES FORMATION OF KASHUBIAN
CHILDREN ON THE BACKGROUND OF THEIR FAMILIES’
SOCIO-ECONOMIC STATUS
The purpose of present study is to estimate of influence of selected socio-environmental
factors on biological development of children and youths from the rural area of Kashubia.
The material comprises results of studies on 1091 boys and 1024 girls collected in 1996-97. One way variable analysis and Duncan’s test were applied in this study.
Three metric traits were examined: body mass, body height, length of lower extremities
and Quetelet index. Among the factors representing environment in which the subjects develop: education of both parents, number of children in a family, and housing standard were
taken into account.
It was estimated that average standardized values of studied traits are the highest among
category of factors considered “the best”. The biggest influence on the level of boy development has number of children in a family and housing standard. Traits and proportions formation among girls is modified by housing standard and education of mother in the strongest
way. Education of father has the slightest impact on the growth processes of both girls and
boys. What’s more, body height and length of lower extremities turned out to be the most
susceptible to the change of particular category factor.
206