Mgr Katarzyna Drozd Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Białoruska

Mgr Katarzyna Drozd Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Białoruska

Mgr Katarzyna Drozd
Autoreferat rozprawy doktorskiej pt.
Białoruska literatura łagrowa (lata30.-90. XX wieku)
promotor: prof. dr hab. Aleksander Barszczewski
1. Przedmiot badań
Podstawą przedstawionej w pracy analizy są książki Franciszka Alachnowicza U kipciuroch
GPU1, Siarhieja Hrachouskiego Zona mauczannia2, Jazepa Hermanowicza Kitaj Sybir
Moskwa3 i Łarysy Heniusz Spowiedź4. Utwory te zostały wybrane do analizy ze względu na
fakt, że czas ich narracji obejmuje niemal 30 lat funkcjonowania Gułagu od rozpoczęcia
represji, poprzez okres szczytowy aż po lata po śmierci Stalina. Wszyscy autorzy, których
wspomnienia są omawiane, byli literatami, co miało wpływ na sposób przedstawienia
przeżytych wydarzeń i ich formę. Świadomość językową szczególnie wyraźnie widać na
poziomie narracji. Omawiane wspomnienia są zróżnicowane pod względem tematycznym (na
przykład Ł. Heniusz prezentuje unikatowy obraz zony kobiecej, J. Hermanowicz - działalność
duchowa i unikatowy obraz księży w łagrach), a zarazem w sposób wyrazisty odzwierciedlają
typowe dla literatury łagrowej problemy (organizacja życia w obozach, dylematy moralne i
intelektualne bohaterów, problemy dehumanizacji itp.).
Zaprezentowana analiza utworów o tematyce łagrowej ma charakter pionierski,
bowiem dotąd nie powstało żadne rzetelne opracowanie zbiorowe utworów białoruskich o
tematyce łagrowej. W opracowaniach dotyczących historii literatury białoruskiej informacje
dotyczące dzieł tego typu umieszczone są przy okazji charakterystyki twórczości
poszczególnych pisarzy, przy czym literatura łagrowa jako gatunek literacki czy choćby
odrębne zjawisko literackie, nie jest omawiana. O literaturze związanej z doświadczeniem
Gułagu wspomina się ogólnie zazwyczaj ograniczając do sylwetek pisarzy ją tworzących
(Энцыклапедыя гісторыі Беларусi у 6 тамахі, рэд. Г. П. Пашкоў, том 4, Мінск 1997;
Беларусь. Энцыклапедычны даведнік, рэд. Б.І Сачанка, Мінск 1995; Рэспуубліка
1
Францішак Aляхновіч, У капцюрох ГПУ, Мінск 1994. Wspomnienia F. Alachnowicza zostały najpierw
wydane przez autora po polsku: Franciszek Alachnowicz, Prawda o Sowietach, Warszawa 1937.
2
Сяргей Грахоўскі, Зона маўчання, Мінск 1990.
3
Язэп Гэрмановіч, Кітай-Сыбір-Масква, Мюнхэн 1962. Wydanie polskie patrz: Józef Hermanowicz, ChinySybir-Moskwa. Wspomnienia misjonarza z łagrów sowieckich, tłum. Jan Józefowicz, Londyn 1966. Wznowienie
Józef Hermanowicz, Przeżyłem sowieckie łagry. Wspomnienia. Chiny-Sybir-Moskwa, tłum. Jan Józefowicz,
Warszawa 2012.
4
Ларыса Геніюш, Споведзь, Мінск 1993. W 2012 roku wydano wspomnienia Ł. Heniusz po polsku w
przekładzie Czesława Seniucha Ptaki bez gniazd. Ł. Geniusz, Ptaki bez gniazd, Białystok 2012.
Беларусь. Энциклопедия, рэд. Г.П. Пашков, Минск 2006. Бельскі А., Сучасная
літаратура Беларусі, Мінск 2000. Максімовіч С., Гісторыя беларускай літаратуры
першай трэці ХХ ст., Мінск 2005.). Literaturę przedmiotu zaprezentowanych w dysertacji
badań stanowiły więc przede wszystkim artykuły monograficzne z zakresu historii literatury
białoruskiej oraz nieliczne artykuły analityczne publikowane w gazetach „Połymja”,
„Spadczyna” i in.
2. Cel badań
Do tej pory w analizie i opisie literackiego dyskursu łagrowego nie był nigdy
uwzględniany dorobek pisarzy białoruskich. Celem niniejszej pracy jest charakterystyka
białoruskich utworów opisujących życie w łagrach i dowiedzenie, iż uzupełniają one
wschodnioeuropejski dyskurs łagrowy o nowe, nieznane dotąd elementy.
Odmienność
uwarunkowanym
białoruskiej
zarówno
literatury
czasem,
w
łagrowej
którym
tkwi
powstały
w
jej
zróżnicowaniu,
poszczególne
utwory,
indywidualnymi doświadczeniami autorów, jak i ich poglądami, w tym świadomością
polityczno-społeczną. Ze względu na wymienione wyżej czynniki, analiza białoruskiego
dyskursu łagrowego wydaje się zadaniem koniecznym dla uzupełnienia dorobku kulturowego
Europy Środkowej oraz poszerzenia wiedzy dotyczącej tych drastycznych wydarzeń
historycznych.
3. Przebieg pracy badawczej
W pracy zdecydowano się na tradycyjną prezentację dorobku białoruskich pisarzy w
tym: rekonstruowanie obrazu łagrów w oparciu o dominujące motywy i wątki, z
podkreśleniem strukturalno-stylistycznej specyfiki poszczególnych książek.
W rozdziale I zatytułowanym Komunizm na Białorusi przedstawiono ogólny kontekst
historyczny oraz bardziej szczegółowy opis represji, którym poddawane było społeczeństwo
białoruskie, szczególnie zaś inteligencja w latach 30.-50. XX wieku.
W rozdziale II zatytułowanym Specyfika białoruskich utworów o tematyce łagrowej
przedstawiono te elementy świata przedstawionego i stylistyki, które różnicują poszczególne
utwory białoruskie i wpływają na ich charakter. Na pierwszy plan wysuwa się tu organizacja
tekstu, która nierzadko uwarunkowana jest czasem spisania wspomnień i deklarowanym
(bądź nie) celem stworzenia zapisków. Czynniki te wpływają także na kreację podmiotu
literackiego, narratora, który w tym przypadku (ze względu na wspomnieniowy charakter
omawianych utworów) może być utożsamiany z autorem. Analizowane w tym rozdziale
elementy utworów przesądzają o ich ogólnym charakterze i kreują strukturalne dominanty
poszczególnych książek: encyklopedyczność utworu F. Alachnowicza, walkę z syndromem
ocalałego S. Hrachouskiego, umacnianie wiary J. Hermanowicza i w końcu idealizację własną
Ł. Heniusz. Zróżnicowanie celów, intencji, podejścia do wspomnień i sposobu ich spisania po
raz kolejny dowodzi bogactwa białoruskiej prozy łagrowej i gwarantuje jej wieloaspektowość.
W rozdziale III (Rzeczywistość polityczna w białoruskiej prozie łagrowej) uwaga
skoncentrowana
jest
na
jednym
z
ciekawszych
aspektów
białoruskiej
literatury
wspomnieniowej, a mianowicie świadomości politycznej autorów, ich stosunku do władzy i
poziomie rozumienia zaistniałych wydarzeń. Dzięki rozpiętości czasowej w zakresie
powstania poszczególnych utworów, każdy z pisarzy miał inne doświadczenia związane z
władzą sowiecką, inną świadomość mechanizmów, które ona wykorzystywała i inne
możliwości ich upublicznienia. Wszystkie te informacje – w takiej czy innej formie – znalazły
swoje odzwierciedlenie na kartach spisywanych przez nich wspomnień, dzięki czemu
stworzony został swoisty obraz procesu dojrzewania politycznego białoruskiej inteligencji.
Dzięki analizie porównawczej wszystkich utworów, możliwe jest odtworzenie tego obrazu i
jego obserwacja, czego próba zawarta została w tej części pracy.
Ostatni, IV rozdział zatytułowany Białoruski obraz łagrów obejmuje analizę tych
elementów świata przedstawionego, które są wspólne dla wszystkich utworów o tematyce
łagrowej (nie tylko białoruskich) czyli elementów składających się na ogólny obraz
sowieckich obozów pracy. Szczególna uwaga skoncentrowana jest na najczęściej
pojawiających się aspektach życia łagrowego, dotyczących pracy, dnia powszedniego,
bezpośredniego otoczenia więźnia oraz relacji między zniewolonymi – hierarchii łagrowej,
współpracy i rywalizacji. Rozdział ten dopełnia informacje zawarte w białoruskiej prozie
łagrowej podkreślając to, co łączy utwory tego kraju z utworami rosyjskimi czy polskimi.
Pracę wieńczy podsumowanie zawierające wnioski płynące z zaprezentowanych
analiz oraz tematy i zagadnienia, wymagające głębszego przebadania. Ze względu na
inicjalny charakter zawartych w niniejszej pracy badań nie wszystkie wątki zostały
przebadane dokładnie. Część z nich została jedynie zasygnalizowana, inne – pominięte.
Zawarte tu jednak analizy miały na celu realizację zadania bardziej ogólnego – ukazania
specyfiki, bogactwa i ważkości białoruskiej literatury łagrowej.
4. Wnioski
- Białoruska literatura łagrowa zmienia utrwalony dotąd sposób porządkowania literatury
łagrowej - tematykę łagrową w literaturze białoruskiej rozpoczyna książka F. Alachnowicza
U kipciuroch GPU napisana i wydana po raz pierwszy w roku 1934. Utwór ten można zatem
traktować jako dzieło inicjujące prozę łagrową w Europie Wschodniej. F. Alachnowicz
opisywał zjawisko nowe, dotąd czytelnikowi nieznane.
- Z białoruskiej literatury łagrowej wyłania się pełny obraz łagrów - tworzący ją pisarze
przebywali w Gułagu w różnych okresach jego istnienia i opisywali różne etapy jego
funkcjonowania (czas narracji wspomnień F. Alachnowicza obejmuje lata 1926-1933, S.
Hrachouskiego – lata 1936-1946, Ł. Heniusz – 1948-1956. Ten ostatni pokrywa się z czasem
narracji w utworze księdza J. Hermanowicza obejmującym lata 1948-1955).
- Literatura białoruska wzbogaca panoramę łagrów poprzez różne doświadczenia autorów w
władzami komunistycznymi - autorzy oscylują między naiwną wiarą w sprawiedliwość (J.
Hermanowicz), zupełną nieświadomością (F. Alachnowicz) i pełnym zrozumieniem
odbywających się wokół procesów (Ł. Heniusz). Rozbieżności w ich doświadczeniach
(obejmujące także represje wobec rodzin) pozwalają na stworzenie szerokiego białoruskiego
dyskursu łagrowego, który ukazuje obraz obozów rozbudowany nie tylko pod względem
chronologicznym, lecz także emocjonalnym.
- Białoruska literatura łagrowa zawiera charakterystyczne dla gatunku motywy; podobnie jak
polscy i rosyjscy twórcy literatury wspomnieniowej dotyczącej Gułagu, Białorusini
prezentują obraz człowieka w ekstremalnej sytuacji (jego fizyczną i duchową walkę),
specyficzną konstrukcję czasu i przestrzeni uwarunkowaną rzeczywistością obozową.
Białoruska literatura łagrowa zawiera także typowe dla gatunku próby tłumaczenia
prezentowanej rzeczywistości w różnych jej wymiarach, od języka jakim posługują się
więźniowie (szczególnie widoczne we wspomnieniach F. Alachnowicza) poprzez absurdalne
przepisy kodeksu karnego, wyroki za niepopełnione przestępstwa, po strukturę łagrów.
Poczyniona analiza wspomnień udowodniła, że białoruscy autorzy w sposób typowy
dla literatury łagrowej opisują dzień powszedni, pracę w łagrze (z podkreśleniem jej
wyniszczającego wpływu na kondycję zniewolonych), warunki bytowe w tym wyżywienie
(ciągle odczuwany głód), higienę (w zasadzie brak), ubiór, miejsca przebywania więźniów (z
zaznaczeniem wszechobecnych pasożytów dręczących więźniów równie skutecznie co
władze obozowe i więzienne), warunki zewnętrzne z uwzględnieniem przyrody i innych ludzi
spotkanych podczas odbywania kary. We wspomnieniach autorzy starają się poprzez opis
przywrócić więźniom indywidualność, godność i szacunek, a więc te przymioty, których
pozbawiała władza.
- Białoruska literatura łagrowa charakteryzuje się wyraźną wieloaspektowością - Autorzy
tworzący tę literaturę posiadają różne doświadczenia związane z pobytem w więzieniach i
łagrach. Różnią się także cele, którymi kierują się spisując wspomnienia. . Wpływa to w
znacznym stopniu na organizację tekstu i na treści merytoryczne. Różnice w tym zakresie
uwarunkowane są także czasem, jaki upłynął od opuszczenia łagrów do spisania przeżytych
doświadczeń - F. Alachnowicz i J. Hermanowicz przystąpili do spisania relacji niedługo po
wyjściu na wolność. Niewielki odstęp czasowy z jednej strony pozwala na dokładne
odzwierciedlenie przeżytych wydarzeń. Z drugiej zaś uniemożliwia zdystansowanie się.
Natomiast S. Hrachouski i Ł. Heniusz spisując wspomnienia wiele lat po opuszczeniu łagrów
opatrzyli je komentarzami poczynionymi z perspektywy czasu. Właśnie dlatego Ł. Heniusz
stawia znak równości pomiędzy działaniami Stalina i Hitlera
- Białoruska literatura łagrowa ma duże znaczenie dla rekonstrukcji narodowego procesu
historycznoliterackiego - białoruski dorobek piśmienniczy okresu międzywojennego i
powojennego poddawany był ostrym działaniom cenzury. Podlegało im także w dużej mierze
białoruskie literaturoznawstwo. Jest to jedna z przyczyn warunkująca fakt, że ujmowana w
znaczeniu
gatunkowym
literatura
łagrowa
jest
nieobecna
we
współczesnym
literaturoznawstwie białoruskim. Jednakże jej analiza zmienia sposób oglądu procesu tak
zwanej europeizacji literatury białoruskiej, ponieważ podkreśla, iż gatunek ten rozwijał się na
Białorusi w tym samym czasie, co w pozostałej części Europy (a może nawet wcześniej).
Ponadto utwory wspomnieniowe poświęcone tematyce łagrowej pokazują, że literatura
białoruska powstająca w okresie istnienia ZSRR nie była wyłącznie pro systemowa.
- Białoruska literatura łagrowa omawiana jako odrębne zjawisko kulturowe, wprowadza nową
perspektywę oceny świadomości białoruskich intelektualistów: odzwierciedlając wieloletnią
panoramę poglądów ofiar represji stalinowskich, literatura łagrowa w specyficzny sposób
ukazuje ewolucję świadomości politycznej i tym samym uzasadnia oportunizm i bierność
białoruskich intelektualistów w początkowej fazie komunizmu oraz zaangażowanie w walkę
narodowowyzwoleńczą – w fazie finalnej. Ten niezwykle interesujący aspekt białoruskiej
literatury łagrowej nie został należycie omówiony w dysertacji. Związane jest to przede
wszystkim z faktem, że zaprezentowane tu badania nad białoruską literaturą łagrową jako
odrębnym zjawiskiem literackim mają charakter pionierski. Wydawało się zatem, że daleko
ważniejsze od szczegółowej analizy poszczególnych aspektów tej literatury, jest
udowodnienie, iż mówienie o białoruskim dyskursie łagrowym jest z jednej strony zasadne,
zaś z drugiej – potrzebne i to nie tylko ze względu na białoruski proces historycznoliteracki,
lecz także ze względu na proces europejski.