Wymiar sprawiedliwości
Transkrypt
Wymiar sprawiedliwości
Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI I ORGANY OCHRONY PRAWNEJ W POLSCE podstawowa charakterystyka najważniejszych instytucji Autor: Tomasz Matyja Intytucje opisane w niniejszym opracowaniu: Wymiar sprawiedliwości; Krajowa Rada Sądownicza; Trybunał Konstytucyjny; Trybunał Stanu; Najwyższa Izba Kontroli; Rzecznik Praw Obywatelskich; Rzecznik Praw Dziecka; Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji; Prokuratura; Adwokatura; Notariat. Wymiar sprawiedliwości Wymiar sprawiedliwości opiera swe działanie i organizację na kilku konstytucyjnych zasadach. Zasady te to m.in.: 1) zasada jednolitości systemu sądownictwa, zapewniająca jednolite stosowanie prawa przez wszystkie sądy na terenie Polski. 2) zasada niezawisłości sędziów - oznacza zakaz integracji organów państwowych i innych podmiotów w sprawy będące przedmiotem rozstrzygnięć dokonywanych przez sędziego. 3) zasada udziału ławników ludowych - reprezentują oni społeczny punkt widzenia, mogą wypowiadać się w sprawie kary i winy. 4) prawo do obrony - przysługuje skarżonemu w procesie karnym. Prawo to jest jednym z podstawowych praw obywatelskich. Artykuł 175 konstytucji stanowi, że wymiar sprawiedliwości sprawują: - Sąd Najwyższy - sądy powszechne - sądy administracyjne - sądy wojskowe -1- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl Sądy powszechne Na sądownictwo powszechne składają się sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Sądy rejonowe tworzy się dla jednej lub kilku gmin, sądy okręgowe - dla obszaru działania, co najmniej 2 sądów rejonowych, sądy apelacyjne zaś- dla obszarów działania, co najmniej 2 sądów okręgowych. W systemie sądownictwa powszechnego działa w postaci wyodrębnionych jednostek organizacyjnych: sądownictwo rodzinne, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarcze oraz sąd antymonopolowy. Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności. Dzięki temu możliwe jest naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Najniższą instancję stanowią sądy rejonowe, rozpatrujące wszystkie sprawy z wyjątkiem tych, które są przypisane sądom okręgowym (sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancji np. w sprawach o zbrodnię, rozwód, naruszenie dóbr osobistych). Przy nich funkcjonują sądy grodzkie, które przejęły sprawy po zlikwidowanych kolegiach do spraw wykroczeń. Sądy okręgowe rozpoznają odwołania (apelacje) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołania od orzeczeń sadów okręgowych jako pierwszej instancji, rozpatrują sądy apelacyjne. Sądy apelacyjne rozpatrują też kasacje od wyroków sądów rejonowych. Wszystkich sędziów powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądowniczej. Sądami kierują prezesi podlegający ministrowi. Wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych należy do sądów wojskowych. Zgodnie z zasadą instancyjności sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej- sądy okręgu wojskowego. Sąd Najwyższy Sąd Najwyższy sprawuje nadzór na działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to: - rozpoznawanie kasacji (kontrola pod względem zgodności z prawem i prowadzi do utrzymania lub uchylenia orzeczenia oraz przekazania do ponownego rozpatrzenia) wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sądowe • podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce • stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu, senatu, na prezydenta, także prawomocność referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego • jest sądem odwoławczym (drugiej instancji) wobec orzecznictwa wojskowych sądów okręgowych Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną, Wojskową. W skład SN wchodzą; pierwszy prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszego prezesa SN powołuje prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent. -2- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl Naczelny Sąd Administracyjny NSA sprawuje wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Do zadań NSA należy rozstrzyganie spraw spornych między obywatelami a organem administracji, który podjął decyzję odmawiającą mu pewnego uprawnienia lub nakładając nań określony obowiązek prawny. NSA rozpatruje także spory kompetencyjne między organami administracji samorządowej i rządowej. Zatem każda decyzja administracyjna, może być zaskarżona do sądu administracyjnego w razie jej niezgodności z prawem. Taka sprawa przysługuje każdemu zainteresowanemu, także prokuratorowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich, organizacjom społecznym. NSA kontroluje decyzje wyłącznie pod względem zgodności z prawem, a nie ich celowości czy słuszności. NSA jest dwuinstancyjny: sądy wojewódzkie i sąd naczelny. Nie podlega nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego. Na czele Sądu stoi prezes powoływany przez prezydenta. Sąd Lustracyjny Został utworzony na podstawie ustawy z 11 kwietnia 1997 roku o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa, bądź też współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (tzw. Ustawa lustracyjna). Sąd ten stanowi organ Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Obowiązek złożenia oświadczenia dotyczący pracy lub lun współpracy ze służbami bezpieczeństwa mają osoby urodzone przed 1972 rokiem, kandydujące na prezydenta, posłów, senatorów, osoby desygnowane na stanowisko premiera, kandydaci na kierownicze stanowiska państwowe. Lustracje bada prawdziwość złożonych oświadczeń, Anie fakt współpracy z organami bezpieczeństwa. W Procesie tym szczególną role odgrywa Rzecznik Interesu Publicznego. Do zadań rzecznika należy analiza oświadczeń wpływających do sądu lustracyjnego, zbieranie informacji niezbędnych do sprawdzenia oświadczeń, składanie wniosków do tego sądu o wszczęcie postępowania w razie wątpliwości, co do prawdziwości oświadczenia. Postępowanie lustracyjne wszczyna się na wniosek rzecznika lub jego zastępcy. Sąd podejmuje również postępowanie na wniosek osoby, która przyznała się do współpracy, ale domaga się ustalenia, że była do tego zmuszona pod groźba utarty życia czy zdrowia własnego lub kogoś bliskiego. W postępowaniu bierze udział lustracyjnym bierze udział 3 sędziów. Sąd wydaje pisemne orzeczenie stwierdzające prawdziwość lub nieprawdziwość oświadczenia osoby lustrowanej. W razie braku dostatecznych dowodów pozwalających na ocenę prawdziwości oświadczenia sąd orzeka o umorzeniu postępowania. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające fakt złożenia przez osobę lustrowaną niezgodnego z prawdą oświadczenia powoduje utratę zajmowanego stanowiska lub funkcji. Od orzeczenia sądu można się odwołać. W Polsce istnieją też specjalistyczne organy orzekające państwowe jak np. Izby morskie oraz społeczne jak np. sądy polubowne na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. -3- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl Trybunały Zgodnie z polską tradycją ustrojową nazwy „trybunał” używa się do oznaczenia sądów o szczególnych kompetencjach i znaczeniu w systemie ochrony prawnej. Oba Trybunały cechuje niezawisłość ich członków i niezależność od innych organów. W swoim orzecznictwie są one niezależne od Sądu Najwyższego. Trybunał Konstytucyjny W skład Trybunału wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na 9-letnią kadencje (obowiązuje zakaz reelekcji) spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent. Podstawową funkcją Trybunału jest orzekanie o zgodności z konstytucją ustaw, umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych centralnych organów państwowych, a ponadto rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Każdy, kto uznał, że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne ma prawo wnieść skargę do Trybunału. Jest to skarga konstytucyjna. Wymaga ona rozstrzygnięcia przez Trybunał zgodności z konstytucją ustawy, na podstawie, której orzeczono w sprawie pokrzywdzonego. Z taką skargę może wystąpić do Trybunału dopiero po wyczerpaniu postępowania we wszystkich instancjach. Można to uczynić w ciągu 2 miesięcy od zapadnięcia prawomocnego wyroku. Skargę można sformułować jedynie adwokat lub radca prawny. Z wnioskiem o kontrolę zgodności kwestionowanych aktów prawnych z aktami wyższego rzędu mogą występować także: Prezydent, Marszałek Sejmu. Marszałek Senatu, minimum 50 posłów bądź 30 senatorów, 1-wszy Prezes Sądu Najwyższego, prezes NSA, prokurator generalny, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne. Jeżeli orzeknie o wadliwości zakwestionowanego aktu prawnego, to akt ten przestaje obowiązywać Trybunał Stanu Jest to instytucja sądownicza powołana do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Jako oskarżeni mogą przed nim stanąć: Prezydent, osoby wchodzące w skład Rady Ministrów, Prezesi NIK i NBP, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych osoby, którym Prezes RM, powierzył kierowanie ministerstwem, członkowie KRRiTV, posłowie i senatorowie Trybunał składa się z przewodniczącego, 2 zastępców 16 członków wybieranych przez Sejm na czas jego kadencji. Co najmniej połowa członków Trybunału powinna mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Przewodniczącym TS jest 1-szy Prezes Sądu Najwyższego Za czyn naruszający konstytucję w związku z zajmowanym stanowiskiem tzw. delikt konstytucyjny, Trybunał może orzec: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na okres do 10 lat, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach państwowych i społecznych, utratę orderów i odznaczeń. -4- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl Prokuratura W Polsce zasadnicze przepisy odnoszące się do Prokuratury znajdują się w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 roku o Prokuraturze. Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje funkcję Prokuratora Generalnego. Zadania prokuratury realizowane maja być min. przez prowadzenie śledztwa, prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego, koordynowanie działań w zakresie ścigania przestępstw prowadzonych przez inne organy, sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami. W sprawach z oskarżenia publicznego udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy. W polskim systemie prawa karnego prokurator pełni kilka ról. Jest on organem postępowania przygotowawczego, które albo prowadzi sam albo nadzoruje. W dalszym etapie postępowania tj. w procesie sądowym działa już jako strona postępowania gdzie występuje w roli oskarżyciela publicznego. Prokurator w swym działaniu powinien kierować się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli. Adwokatura Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz kształtowania i stosowania prawa. Adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Zawód adwokata polega na świadczeniu pomocy, w szczególności w udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Może go jedynie wykonywać osoba, która po złożeniu egzaminu adwokackiego została wpisana na listę adwokatów. Organami adwokatury są: - Krajowy Zjazd Adwokatury - Naczelna Rada Adwokacka - Wyższy Sąd Dyscyplinarny - Wyższa Komisja Rewizyjna Są to organy wyższego stopnia. W Polsce istnieją 24 izby adwokackie. Do izby adwokackiej należą adwokaci i aplikanci adwokaccy, którzy mają siedzibę na jej terenie. Zasięg terytorialny izby określa Naczelna Rada Adwokacka. Do zakresu działania okręgowej rady adwokackiej należą wszystkie sprawy adwokatury, których załatwienia ustawa nie zastrzega innym organom adwokatury oraz innym organom izb adwokackich lub organom państwowym. W procesie karnym może być jedynie adwokat. Wyklucza się z tego radców prawnych. Podobna sytuacja ma miejsce w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. W związku z zasadą, iż podstawowym prawem oskarżonego jest prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy w Polsce stworzono prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy. Mają do tego prawo osoby nieletnie, niezaradne życiowo, upośledzone w sposób uniemożliwiający -5- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl samodzielna obronę, osoby nie znające języka polskiego i osoby co do których zachodzi wątpliwość co do ich poczytalności. Oskarżony musi mieć obrońcę również w sytuacji, gdy zarzucono mu zbrodnię lub pozbawiono go wolności. We wszystkich przypadkach, gdy posiadanie obrońcy jest obowiązkowe, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy ustanowi mu obrońcę z urzędu - adwokata. Obrońcę z urzędu można też wyznaczyć przy obronie dobrowolnej, pod warunkiem, że osoba ta wykaże, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Istnieje również tzw. przymus adwokacki, który jest formą instytucji obrońcy z urzędu. Polega na tym, że pewne czynności dokonane mogą być tylko przez adwokata. Są to sytuacje określone przez ustawodawcę niezależne od tego, czy oskarżony chce mieć obrońcę czy nie. Obecnie przymus adwokacki dotyczy składania apelacji od wyroku sądu okręgowego, kasacji kierowanej do Sądy Najwyższego, zażalenia na odmowę przyjęcia kasacji, aktu oskarżenia wnoszonego samodzielnie przez oskarżyciela posiłkowego i wniosku o wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu. We wszystkich tych przypadkach wymaga się, aby pismo procesowe było "sporządzone i podpisane przez adwokata". Niekiedy dopuszcza się uczynienie tego przez radcę prawnego. Rzecznik Praw Obywatelskich Instytucja powołana do stania na straży praw i wolności człowieka i obywatela, określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa, bada czy w skutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik nie rozstrzyga, a jedynie zwraca się do właściwych organów państwa. Rzecznikiem Praw Obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Rzecznika Praw Obywatelskich powołuje Sejm za zgodą Senatu na wniosek marszałka Sejmu albo grupę 35 posłów. Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich trwa pięć lat licząc od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sam osoba może zostać ponownie wybrana tylko raz. Najwyższa Izba Kontroli Instytucja powołana do kontroli działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno administracyjnej organów administracji rządowej. Narodowego Banku Polskiego i państwowych jednostek organizacyjnych pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Szczególną rolę odgrywa NIK w zakresie kontroli wykonania budżetu państwa i centralnych planów finansowych. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - do jej zadań należy: projektowanie kierunków polityki państwa w tej dziedzinie, przyznawanie koncesji na rozpowszechnienie programów radiowych i telewizyjnych, określenie opłat abonamentowych, określanie zasad działalności reklamowej w -6- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl radiu i telewizji. Krajowa Rada stoi na straży wolności słowa, interesu publicznego oraz prawa obywateli do informacji w radiu i telewizji. Rzecznik Praw Dziecka Instytucja mająca bronić praw dziecka, m.in. do życia i ochrony zdrowia, wychowania w rodzinie i do nauki. Ma je chronić przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją i zaniedbaniem. Dzieckiem - według ustawy - jest każda istota ludzka od poczęcia do osiemnastego roku życia. Krajowa Rada Sądownicza Krajowej Radzie Sądownictwa została uchwalona w dniu 20 grudnia 1989 r. (Dz.U. Nr 73, poz. 435 ze zm.). Jako podstawowe zadania Rady, powołanej do strzeżenia niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów, przewidziano rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów i przedstawianie ich Prezydentowi z wnioskiem o powołanie, rozpatrywanie i rozstrzyganie wniosków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska sędziego, wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska przez sędziego, który ukończył 65 rok życia, wypowiadanie się w sprawie zasad etyki zawodowej sędziów, wyrażanie stanowiska co do propozycji zmian ustroju sądów oraz w innych sprawach dotyczących warunków ich funkcjonowania, zapoznawanie się z projektami aktów normatywnych dotyczących sądownictwa, a także wyrażanie opinii w sprawach dotyczących sędziów i sądów, wniesionych pod obrady przez Prezydenta, inne organy państwowe oraz przez zgromadzenia ogólne sędziów. Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym. W jej skład weszli - jako wiryliści Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracami Izby Wojskowej Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Minister Sprawiedliwości, a także - jako członkowie pochodzący z wyboru lub wskazania - dwóch sędziów Sądu Najwyższego, sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, jedenastu (początkowo, do czasu utworzenia sądów apelacyjnych - dziewięciu) sędziów sądów powszechnych, sędzia sądu wojskowego, czterech posłów, dwóch senatorów oraz osoba wskazana przez Prezydenta. Notariat Jest to instytucja strzegąca bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. Reprezentantem notariatu jest notariusz. Notariusz to osoba zaufana publicznego powołana do dokonywania czynności, którym strony powinny lub pragną nadać formę notarialną. W Polsce notariusza powołuje i odwołuje minister sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii właściwej izby notarialnej. Do podstawowych czynności notarialnych zalicza się: sporządzanie aktów notarialnych i protokołów, uwierzytelnianie i poświadczanie, sporządzanie protestów weksli i czeków, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub zrzeczeniu się spadku, przyjmowanie różnego rodzaju depozytów. Szczegółowo zadania notariusza określone są w Prawie o notariacie. -7-