zasoby cyfrowe w nauce, kulturze i administracji

Przemysław Kasperkiewicz
Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej
Ul. Krasińskiego 8
40-019 Katowice
Katowice, 26.05.2008
Sprawozdanie z Konferencji Biblioteka 2.0 – zasoby cyfrowe w nauce, kulturze i
administracji, Katowice 15 maja 2008
W dobie kształtowania się i utrwalania społeczeństwa informacyjnego i ekspansji
Internetu w szeroko pojętym obszarze gospodarki, kultury i edukacji coraz częściej dyskutuje
się o problemach związanych z funkcjonowaniem twórców oraz instytucji publicznych w
cyberprzestrzeni. Dzięki Internetowi poszerzają się możliwości w zakresie publikowania i
upowszechniania kultury. Środowisko artystyczne – dotąd hermetyczne i dość precyzyjnie
określone – zaczyna otwierać się na nowych uczestników (zarówno amatorów jak i
profesjonalistów), którym do tej pory nie było dane brać udziału w procesie tworzenia i
publikowania zróżnicowanych formalnie treści. Poszerzeniu uległy też możliwości odbioru –
ponad wszelkimi podziałami o charakterze terytorialnym i kulturowym.
Coraz powszechniejszy dostęp do sieciowych technologii zmienił sposób
prezentowania i udostępniania dokumentów i dzieł artystycznych przez instytucje tym się
zajmujące. Nikogo nie dziwi dziś pojęcie digitalizacja, tworzenie elektronicznych publikacji
oraz bibliotek cyfrowych. To ciągłe procesy, które wzajemnie się przenikają natrafiając na
sporne kwestie chociażby przestrzegania praw autorskich czy licencji.
Te i inne problemy stały się podstawą do interesujących wystąpień i dyskusji, w
ramach zorganizowanej w dniu 15 maja bieżącego roku - wspólnie przez Bibliotekę
Uniwersytetu Śląskiego i Bibliotekę Śląską - Konferencji „Biblioteka 2.0: zasoby cyfrowe w
nauce, kulturze i administracji”. Honorowy patronat nad tym przedsięwzięciem objęło
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, przy współudziale sponsorów: International Publishing
Service Sp. z.o.o, 3M Polska Sp. z o.o., Digital Center, Sun Microsystems Poland, A.B.E.
Marketing, Aleph Polska, Prolib i Info Technology Supply PL Dariusz Kuźmiński.
Uczestników konferencji powitał prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś – Rektor
Uniwersytetu Śląskiego. W kilku słowach wspomniał o znaczeniu realizowanego projektu
Śląskiej Biblioteki Cyfrowej i kwestiach formalno-prawnych dotyczących digitalizacji
dokumentów w aspekcie prawa autorskiego oraz wyjaśnił zakres pojęcia biblioteki 2.0 –
odnosząc je do całokształtu funkcjonowania i organizacji biblioteki jako instytucji
opracowania i upowszechniania dóbr kultury, sygnalizując również kluczową aktywizację
czytelnika, tym razem już nie-biernego odbiorcę informacji. Kilka słów – w podobnym tonie
wypowiedział dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego – prof. UŚ dr hab. Dariusz
Pawelec.
Następnie głos zabrał Jarosław Pawłowski – podsekretarz stanu w Ministerstwie
Rozwoju Regionalnego. Omówił zasady funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy,
wskazując na wzrost wartości handlu i usług w Internecie i olbrzymie możliwości w zakresie
wykorzystania środków unijnych na rozwój kształcenia w ramach programu „Kapitał ludzki”.
W jego ocenie Internet umożliwił łączenie środowisk naukowych, biznesowych i
1
obywatelskich w działaniu na rzecz współpracy w zakresie tworzenia i przesyłania wiedzy i
informacji. Takie zacieśnienie współpracy pozwala ponadto wykreować nowe relacje
pomiędzy różnymi grupami zawodowymi i społecznymi, a w następnie przyśpieszyć rozwój
gospodarczy kraju.
Pierwszy z referentów – Alek Tarkowski – członek McLuhan Program Media and
Technology na Uniwersytecie w Toronto oraz krajowy koordynator projektu Creative
Commons – zajął się zjawiskiem tzw. wolnej kultury, która powstała dzięki rozwojowi
nowych technologii kopiowania i rozpowszechniania informacji. Przez długi okres czasu
istniał wyraźny podział pomiędzy twórcami kultury a odbiorcami. Wysokie koszty
publikowania i kopiowania skutecznie ograniczały akt twórczego działania do instytucji
profesjonalnych. Obecnie czynność zwielokrotniania podlega zasadom dozwolonego użytku i
może być podejmowana w sposób niemal nieograniczony, przy ogólnej dostępności środków
technicznych. Budzi to stale kontrowersje – zarówno wśród twórców (autorów treści) jak i
animatorów prawa autorskiego. Prelegent zwrócił uwagę na fakt, iż prawo autorskie w
obecnej formie reguluje przede wszystkim interesy wąskiej grupy zainteresowanych
(autorów, producentów, spadkobierców), zdecydowanie sankcjonując prawa przysługujące
nabywcom i odbiorcom. Powszechnie stosowana zasada tzw. dozwolonego użytku wydaje się
niewystarczająca.
Autor wystąpienia przedstawił istotę funkcjonowania międzynarodowego projektu o
nazwie Creative Commons (wdrażanego w Polsce od 3 lat), którego głównym inspiratorem
był amerykański ruch na rzecz wolnego oprogramowania. Obecnie w projekcie uczestniczy
45 krajów, które stosują i wciąż modyfikują poszczególne wersje opracowanych licencji.
Należy podkreślić, iż Creative Commons nie prowadzi działalności legislacyjnej, nie
kontroluje też faktycznego przestrzegania prawa autorskiego – to raczej wolna inicjatywa
skupiająca ludzi kultury, którzy zgodzili się udostępniać swoje utwory wedle przyjętych,
mniej restrykcyjnych a za to bardziej liberalnych zasad. Udostępnianie zróżnicowanych treści
w oparciu o licencje CC znajduje głównie zastosowanie w Internecie, referent przedstawił
kilka przykładów internetowych serwisów, które korzystają z tego typu licencji: w sferze
filmu – Where are the Joneses (wspólne tworzenie serialu przez profesjonalistów i amatorów,
a następnie udostępnianie odcinków w sieci); Pich (tworzenie filmów animowanych, przy
czym licencja nie obejmuje samych animacji, a jedynie narzędzia programowe wykorzystane
przy ich kształtowaniu); Enthusiasts Archive (udostępnianie rodzimych, amatorskich filmów
krótkometrażowych z lat 60-tych – powstałych w przyfabrycznych klubach filmowych); w
sferze muzyki – Ghosts I-IV (projekt zespołu Nine Inch, udostępniającego w sieci swoje
autorskie nagrania); Jamendo (serwis społeczności owy skupiający twórców oferujących
darmowy dostęp do swoich muzycznych albumów w celach niekomercyjnych); w sferze
książki – Free Culture Lawrence’a Lessing’a; Bookmobile; Public Library of Science
(przykład wydawnictwa, w którym każdy może nieanonimowo umieścić swój tekst oraz
recenzję); w sferze sztuki – Manual CC (udostępnianie dzieł sztuki na licencji CC); w sferze
fotografii – Library of Congress, Flickr; Wiadomości 24.pl; Eyevio Beta; Lingro. W projekcie
uczestniczy także serwis Wikipedia.
Autor zwrócił uwagę na potrzebę objęcia licencjami CC innych inicjatyw,
pozostających w obszarze niezrealizowanych pomysłów takich jak: Filmoteka Narodowa w
Internecie, Polskie Kroniki Filmowe jako audiowizualna część Wikipedii, czy też Wolne
2
Podręczniki – projekt współtworzenia i darmowego udostępniania w sieci szkolnych
podręczników przez nauczycieli.
Zasadniczym przesłaniem wystąpienia Alka Tarkowskiego było uzmysłowienie
zebranym, czym jest tzw. wolna kultura oraz na ile prawa autorskie pomagają i przeszkadzają
w upowszechnianiu wiedzy, niezbędnym z punktu widzenia procesu samokształcenia i
wszechobecnej edukacji. Jak pogodzić interesy właścicieli praw do utworów z rzeczywistymi
potrzebami publiczności? Inicjatywa Creative Commons to próba odpowiedzi na to pytanie i
przyczynek do szerszej dyskusji, w której głos powinny zabrać wszystkie zainteresowane
strony.
Kolejny referat wygłosił dr Henryk Hollender – dyrektor Biblioteki Politechniki
Lubelskiej. Rzecz dotyczyła strategii, współpracy i polityki podejmowanej przez biblioteki
cyfrowe. Autor wskazał na pozytywne aspekty digitalizacji zasobów bibliotecznych,
hamowanej m.in. przez restrykcyjne prawo autorskie. Według niego, nie zostały dotąd
wypracowane klarowne schematy i zasady w zakresie tworzenia i współpracy bibliotek
cyfrowych. Większość z nich to projekty oddolne, co powoduje brak spójności, koordynacji i
zgodności stosowanych technologii informatycznych. Następnie prelegent dokonał analizy
typologii dokumentów i kategorii rzeczowych kolekcji cyfrowych – wskazując na stosowanie
zbyt ogólnej i mało precyzyjnej taksonomii. Posłużył się – jako przykładem cyfrowej wersji
książki – publikacją pt. Między rozsądkiem a uczuciem – Twórczość literacka Elżbiety z
Krasińskich Jaraczewskiej (1791-1832) autorstwa Anastazji Śmiechowskiej-Karpińskiej.
Omówił również przykład elektronicznego repozytorium wiedzy: Słownik geograficzny
Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
W opinii Henryka Hollendra biblioteki cyfrowe – poza niekwestionowanymi
pozytywami – częstokroć nie stosują ujednoliconego słownictwa w opisie rzeczowym
dokumentu oraz nie oferują możliwości pełno tekstowego wyszukiwania. Ponadto rozmyciu
ulega pojęcie dokumentu bibliotecznego, następuje również zmiana zasad grupowania i
porządkowania dokumentów nieksiążkowych, funkcjonujących w tradycyjnych systemach
bibliotecznych. Biblioteki cyfrowe – zdaniem referującego – powinny być bardziej wydajne i
szerzej dostępne, ich zakres i struktura organizacyjna bardziej uniwersalne. W projektach
tworzenia cyfrowych kolekcji winny też uczestniczyć biblioteki naukowe – obecnie fachowe
publikacje stanowią zdecydowaną mniejszość wśród udostępnianych elektronicznych źródeł.
Za główną strategię tworzenia cyfrowych skarbnic wiedzy uznać należy ochronę i
upowszechnianie dóbr kultury, dlatego aspekt polityczny powinien dotyczyć wspierania tego
typu inicjatyw a nie stawać się wyłącznie kwestią personalnych ambicji, prestiżu czy też
politycznej poprawności.
Na koniec wystąpienia autor przedstawił propozycję dotowania bibliotek cyfrowych w
ramach Funduszu Misji Publicznej. Problematyka zaprezentowana w tym referacie pozwala
zastanowić się nad kryteriami projektowania bibliotek cyfrowych. W jaki sposób
zagwarantować wysoki poziom techniczny i funkcjonalny elektronicznym kolekcjom oraz
zapewnić kompatybilność różnie rozwiązanych systemów organizacji i zarządzania
informacją w wersji cyfrowej? Modelowanie bibliotek cyfrowych na poziomie regionalnym
powinno stać się okazją do próby stworzenia krajowych procedur w tym zakresie.
Zagadnienie digitalizacji szerzej omówili Maria Śliwińska i Sebastian Michałek z
Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Wymieniono najważniejsze programy europejskie
3
(Phare, Tempus, Culture2000, TEN, eContent), akty prawne i dyskusje (rezolucja z Szengen,
traktat z Mastricht, debata bibliotekarzy europejskich w Strasburgu) oraz programy ramowe.
Następnie przedstawiono projekty dotyczące właściwej digitalizacji (MINERVA, EURIDICE,
MICHAEL).
Niezwykle interesującą problematykę nt. semantycznego Internetu podjął Adam
Dudczak z Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. W obliczu stale
powiększających się cyfrowych repozytoriów wiedzy i ogólnie zasobów informacji brakuje
skutecznego narzędzia umożliwiającego bardziej efektywne wyszukiwanie informacji.
Dotychczasowe meta-języki służące do opisu zawartości dokumentu nie zawsze pozwalają na
stworzenie dokładnej charakterystyki wyszukiwawczej, a wyszukiwarki posługują się
mechanizmami, które nie stanowią skutecznych filtrów podnoszących stopień relewancji
wytypowanych dokumentów wynikowych. Autor przedstawił założenia nowego języka RDF
(Resource Description Framework), który powstał w celu poprawy opisywania dokumentów.
Co więcej, funkcjonują już ulepszone wersje wyszukiwarek semantycznych (Hakia, Spock,
MicroSearch, Tagaroo). Problem adaptacji omówionego języka i narzędzi wynika z wysokich
kosztów przy nie od razu widocznych korzyściach oraz braku prostych edytorów
pozwalających na tworzenie stron WWW z zaimplementowanym skryptem opisu
dokumentów RDF. Istnieje również problem z konwersją meta danych na język RDF –
wyjątek stanowi oprogramowanie DLibra, które wspiera eksport danych dla wspomnianego
formatu. Poruszona tematyka stanowi wstęp do szerszej dyskusji nad opracowaniem bardziej
efektywnych sposobów wyszukiwania i filtrowania informacji publikowanej w Internecie, w
obliczu ciągłego jej przyrostu.
Kolejny z prelegentów – Grzegorz Gmiterek (UMCS) – przedstawił referat dotyczący
funkcjonowania nowych mediów w środowisku bibliotecznym. Autor omówił funkcjonujące
serwisy społecznościowe, do których zaliczyć należy: biblioteki webowe (np. Vademecum
Bibliotekarza), spersonalizowane strony startowe (np. startowy.pl, pingle.pl, popurls.com,
eufeeds.eu), serwisy diggo-podobne (wykop.pl, trendomierz.pl, on media.pl, tuts.pl), serwisy
WIKI (np. Wikipedia, Library Success, Librarian Chics, Book Lust), wspólne projekty
tworzenia książek (np. weebook.com, mixbook.com), podcasty czyli audycje dźwiękowe (np.
Glosa o nowych książkach).
Grzegorz Gmiterek zwrócił uwagę na ekspansję innych nowych mediów w Internecie
takich jak: videoblogi czy telewizja internetowa (np. telewizja internetowa Biblioteki
Śląskiej) – wszystkie wymienione tutaj narzędzia charakteryzują zjawisko WEB 2.0 i
zaadoptowane przez biblioteki tworzą specyficzne środowisko elektronicznej informacji i
komunikacji pod nazwą Biblioteka 2.0. Referat został wzbogacony ciekawą prezentacją
omawianych narzędzi i serwisów, dostępnych w Internecie.
Jako następny zabrał głos Remigiusz Lis z Biblioteki Śląskiej, współtworzącej Śląską
Bibliotekę Cyfrową. Przedstawił założenia projektu o tejże nazwie, uściślając jej główny cel
tj. utrwalanie i upowszechnianie kulturowego dziedzictwa Śląska, publikowanie naukowego i
historycznego dorobku regionu, wspieranie regionalnej działalności naukowo-dydaktycznej.
Podkreślił, iż uczestnictwo w strukturach ŚBC jest nieodpłatne, dlatego większość bibliotek i
instytucji kulturalnych ma możliwość włączyć się w jej budowę i rozwój (obecnie w projekcie
uczestniczy 35 instytucji, w tym wiele bibliotek o różnych profilach). Cechą ŚBC jest jej
interoperacyjność, czyli systemowa zgodność z Wielkopolską, Podlaską, Małopolską i
4
Kujawsko-Pomorską Biblioteką Cyfrową. Raz na dobę biblioteki te wymieniają się danymi.
Ponadto biblioteki te charakteryzuje koordynacja w zakresie rozproszonego wyszukiwania i
scalania wirtualnych kolekcji. ŚBC oferuje swoim użytkownikom wewnętrzne forum oraz
przygotowuje się do wdrożenia wirtualnego muzeum w technologii 3D (na razie projekt w
fazie eksperymentalnej). ŚBC rejestruje 74 typy dokumentów. Szczególnie interesujące są
zasoby zewnętrzne, udostępniane przez samych czytelników, którzy ofiarują ŚBC prywatne
zbiory często o bezcennej wartości historycznej – można tutaj odnaleźć liczne fotografie,
pocztówki i szkolne kroniki.
Jako kolejna wystąpiła Agnieszka Koszowska z Pracowni Digitalizacji Zbiorów ŚBC
działającej przy Bibliotece Śląskiej (powstałej w ramach Funduszu MECENAT 2007).
Dokonała omówienia działalności pracowni pod kątem organizacyjnym i technicznym,
wskazując na istotny udział w jej funkcjonowaniu wolontariatu i studentów-praktykantów.
Pracownia – poza oczywistą działalnością digitalizacyjną – pełni także rolę ośrodka edukacji
medialnej, oferując szkolenia z zakresu obsługi komputera i urządzeń peryferyjnych. Autorka
omówiła również wykorzystywane narzędzia komunikacji (forum, blog), wzbogacając część
informacyjną bogatą prezentacją graficzną.
Ostatnim prelegentem uczestniczącym w konferencji była Małgorzata Waga – v-ce
dyrektor biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, która przedstawiła ramy organizacyjne ŚBC –
wymieniając procedury przygotowania dokumentów do digitalizacji oraz przedstawiając
strukturę decyzyjną instytucji (Kolegium Naukowe i Zespół Koordynacyjny). Dziękując
wszystkim za uwagę dokonała również podsumowania Konferencji – zwracając uwagę na
rewolucyjne zmiany jakie zachodzą w tradycyjnym modelu biblioteki – w obliczu rozwoju
społeczeństwa informacyjnego i ekspansji Internetu, jako narzędzia informacji, edukacji i
komunikacji. Problematyka konferencji, choć nie wyczerpała do końca złożoności zagadnień,
w zupełności ukazała skalę zjawiska pod (być może) dość tajemniczą nazwą Biblioteka 2.0 i
rozwikłała ów skrót podczas obrad.
Podczas trwania konferencji można było odwiedzić stoiska przygotowane przez
sponsorów i zapoznać się z nowoczesnym technologiami digitalizacji (np. wielkoformatowe
jednostki skanujące) i zabezpieczenia zbiorów (znakowanie w technice chipowej).
Podsumowując, w trakcie konferencji, w której miałem możliwość uczestniczyć,
poruszono wiele interesujących kwestii z zakresu wolnej kultury, prawa autorskiego i
digitalizacji zbiorów. Wystąpienia i prezentacje cechowała przejrzystość formy i treści. W
dobie nieograniczonego dostępu do Internetu i ogromnych możliwości realizacji twórczych
zamierzeń słowo kultura nabiera zupełnie nowego wymiaru. Biblioteka jest szczególnym
rodzajem instytucji wspierającej gromadzenie, opracowanie i upowszechnianie materialnych
świadectw kultury. Ich umieszczenie w Internecie to długotrwały i kosztowny proces – być
może kontrowersyjny z punktu widzenia ochrony własności autorskiej i intelektualnej - ale
wspomagający nawyk samokształcenia i promujący kulturę bez barier natury terytorialnej i
formalno-prawnej. Inicjatywy takie jak choćby Creative Commons są dobrym prognostykiem
na przyszłość, potrzeba jednak pewnych mentalnych zmian, co może oznaczać
wielopokoleniowe przeobrażenia. Pora, by tak ważne dyskusje zamienić na konkretne
działania i rozwiązania, co będzie jednak wymagało świadomej integracji ludzi kultury, nauki
i bibliotek.
Przemysław Kasperkiewicz
5