Orchis coriophora L. na Pomorzu Gdańskim

Orchis coriophora L. na Pomorzu Gdañskim
Orchis coriophora L. in the Pomorze Gdañskie region
TOMASZ S. OLSZEWSKI
T. S. Olszewski, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski,
Al. Legionów 9, 80-441 Gdañsk, e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The distribution of Orchis coriophora in the Pomorze Gdañskie region is
described. The only locality in the region has not been confirmed. The species is
regionally extinct (RE).
KEY WORDS: Orchis coriophora, Anacamptis coriophora, regionally extinct species, the
Pomorze Gdañskie region
Storczyk cuchn¹cy Orchis coriophora L. (Orchidaceae) jest bylin¹ wytwarzaj¹c¹ charakterystyczne brunatnoczerwone kwiaty, o bardzo specyficznym, nieprzyjemnym dla cz³owieka zapachu, co znalaz³o odzwierciedlenie w jego naukowej nazwie. Roœlina ta roœnie g³ównie na wilgotnych ³¹kach, a tak¿e w murawach,
w widnych lasach i zaroœlach, na glebach zasadowych, wilgotnych lub suchych
(Raciborski 1919; Szlachetko, Skakuj 1996; Buttler 2000; Kretschmar i in. 2007).
Zasiêg storczyka cuchn¹cego obejmuje Europê (bez czêœci pó³nocnej kontynentu – Wysp Brytyjskich, Skandynawii i pó³nocnej Rosji), Bliski Wschód do
Kaukazu i po³udniowych wybrze¿y Morza Kaspijskiego (Kretschmar i in. 2007).
W Polsce Orchis coriophora notowany by³ na oko³o 100 stanowiskach, z których
zdecydowana wiêkszoœæ ma obecnie charakter historyczny (Bernacki, Adamowski 2001; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Ostatnio stwierdzono go jedynie na 3 stanowiskach – Biedrusko pod Poznaniem, Wizna nad Narwi¹, Kotlina Sandomierska
(Stachnowicz 1997; G³owacki i in. 2004; Krawczyk 2008).
Storczyk cuchn¹cy nale¿y do roœlin wymieraj¹cych (krytycznie zagro¿onych)
(E) w skali Polski (Zarzycki, Szel¹g 2006). Na Pomorzu Zachodnim ma status taksonu wymar³ego (Ex) (¯ukowski, Jackowiak 1995), a na Pomorzu Gdañskim
gatunku regionalnie wymar³ego (RE) (Markowski, Buliñski 2004). Objêty jest on
œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹ (por. Rozporz¹dzenie... 2004).
OLSZEWSKI T. S. 2010. Orchis coriophora L. na Pomorzu Gdañskim. – Acta Bot. Cassub. 7-9: 189-195.
#$%
#$%
Orchis coriophora zosta³ ostatnio przeniesiony do rodzaju Anacamptis (jako
A. coriophora) (por. Bateman i in. 1997; Kretschmar i in. 2007) jednak w wiêkszoœci
publikacji funkcjonuje jako przedstawiciel rodzaju storczyk (por. np. Mirek i in.
2002; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). W zwi¹zku z tym ze wzglêdów informacyjnych w niniejszej pracy wystêpuje on jeszcze jako przedstawiciel rodzaju Orchis.
Celem opracowania by³o poznanie rozmieszczenia i weryfikacja kategorii
zagro¿enia Orchis coriophora na Pomorzu Gdañskim. Zosta³o ono wykonane
w ramach prac nad krytyczn¹ list¹ roœlin naczyniowych Pomorza Gdañskiego
i uaktualnion¹ wersj¹ czerwonej listy regionu.
1. Materia³ i metody
Materia³ do badañ nad rozmieszczeniem na Pomorzu Gdañskim stanowi³y
publikowane i niepublikowane dane literaturowe z lat 1897-2001 oraz wyniki
w³asnych badañ terenowych przeprowadzonych w 2009 r. Granice Pomorza
Gdañskiego przyjêto za Markowskim i Buliñskim (2004).
Na podstawie zebranych informacji sporz¹dzono wykaz stanowisk, z lokalizacj¹ w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978), w postaci uszczegó³owionej,
tj. w kwadratach ni¿szego rzêdu o boku 5 km (por. Markowski, Buliñski 2004).
W opisie stanowisk przyjêto poni¿sze skróty: jez. – jezioro, k. – ko³o, m. – miejscowoœæ, rez. – rezerwat. W przypadku stanowisk o s³abo sprecyzowanej lokalizacji podano dwa s¹siednie kwadraty ATPOL jako mo¿liwy obszar wystêpowania.
O ile by³o to mo¿liwe, przy opisie stanowisk podano datê odnotowania gatunku
w terenie. Dla stanowisk objêtych ochron¹ rezerwatow¹ podano czas powo³ania
rezerwatu i jego nazwê. Zgromadzone dane pos³u¿y³y do sporz¹dzenia mapy
rozmieszczenia Orchis coriophora na Pomorzu Gdañskim i w jego bezpoœrednim
s¹siedztwie w siatce kwadratów ATPOL.
2. Wyniki
Wykaz stanowisk
DA81d – Mierzeja Messyñska, NW czêœæ Wyspy Sobieszewskiej (Gräbner
1897 za Abromeitem i in. 1940) (ryc. 1); gatunku nie odnotowano w okresie póŸniejszym (por. Lange 1906; Preuss 1906a, b; Kalkreuth 1937; Buliñski 1996c;
Smykowska 2001); prawdopodobnie stanowisko nieistniej¹ce (Preuss 1911); od
1959 r. rez. „Ptasi Raj”; w 2009 r. nie odnaleziono i uznano za historyczne (T. S.
Olszewski 2009, mat. niepubl.); stanowiska brak w ATPOL-u (por. Zaj¹c, Zaj¹c
2001).
Orchis coriophora
#$#
# + & ' (
)&
* # +
+ ' 3. Podsumowanie wyników i dyskusja
W atlasie rozmieszczenia ATPOL (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) brak jest informacji
o wystêpowaniu Orchis coriophora na Pomorzu Gdañskim. Jednak wed³ug badaczy
niemieckich odnotowano jego obecnoœæ w pó³nocno-zachodniej czêœci Wyspy
Sobieszewskiej (por. Gräbner 1897 za Abromeitem i in. 1940). Stanowisko to
razem ze stanowiskiem ko³o Braniewa s¹ najdalej na pó³noc wysuniêtymi miejscami, z których gatunek by³ podawany w Polsce.
Gräbner (1897 za Abromeitem i in. 1940) nie podaje na jakim siedlisku wystêpowa³ storczyk cuchn¹cy na Mierzei Messyñskiej. Prawdopodobnie rós³ on na
wilgotnych ³¹kach nad jeziorem Ptasi Raj. W podobnych uk³adach odnotowano
go na innych polskich stanowiskach (por. Faliñski 1972; Stachnowicz 1997;
G³owacki i in. 2004; Krawczyk 2008). Omawiane stanowisko Orchis coriophora na
Wyspie Sobieszewskiej zanik³o prawdopodobnie krótko po jego odnotowaniu
w 1897 r., o czym œwiadczyæ mo¿e brak doniesieñ o jego wystêpowaniu w okresie póŸniejszym (por. Lange 1906; Preuss 1906a, b, 1911; Kalkreuth 1937). Tak¿e
#$0
#$%
na wiêkszoœci stanowisk s¹siaduj¹cych z Pomorzem Gdañskim ostatnie notowania badanego gatunku pochodz¹ z podobnego czasu tj. z drugiej po³owy lub
koñca XIX wieku (por. Rosenbohm 1878; Grütter 1887, 1889, 1890a, b; Scholz
1896) (tab. 1).
# ,& + -. & )& # + ' /
& – '( )* +,$ -#$ ./$0 +#11$22$ !!3 /$0
!! $$ 453 % 0*$ .6,(7 6,( 53
!! %(%8 )* 9* 8$ .:$ !!;&! $$ 453 !!; .:$ !!.!!!53 % 0*$ .6,(7 6,( 53
+)- $ < => 0$'?7 '($ .0# !;53 $ % .>
;53 7 -$ -%$ "; $ @ 8% $A3 % 0*
$ .6,(7 6,( 53
'( =B >'% .:$ !.!53 % 0*$ .6,(7 6,(
53
! > 1 C'$0% .:$ !!;&! $$ 43 :$ !
.!553 % 0*$ .6,(7 6,( 53
! '( )* >'% % .:$ !!;&! $$ 453 '(
)* % >'%7 *7 !!! .:$ !!.!53 % 0*$
.6,(7 6,( 53
! %7 !! .:$ !.!53 % 0*$ .6,(7 6,( 53
% ##%$ % %$ ! -% , )$7 1*D '*
-$ -$ :$ .!!7 !7 53
9!! %$ $% . !4" $$ 453 % 0*
$ .6,(7 6,( 53
9!&9 $1 E$ /$1 >$#$1 .0# ! $$ 453 %
0*$ .6,(7 6,( 53
9 -' '( $ ./$0 !!53 % 0*$ .6,(7 6,(
5
Zanik stanowisk Orchis coriophora w Polsce zwi¹zany jest z przekszta³caniem
i niszczeniem jego siedlisk, takim, jak np. zaniechanie u¿ytkowania, osuszanie
wilgotnych ³¹k lub zarastanie muraw (por. np. Bernacki, Adamowski 2001). Prawdopodobnie przyczyny ust¹pienia badanego gatunku na Mierzei Messyñskiej
mia³y podobny charakter. Obecnie siedlisko wilgotnych ³¹k w pó³nocnozachodniej czêœci Wyspy Sobieszewskiej praktycznie nie istnieje – zanik³o ono
w wyniku ekspansji trzciny. O jego wystêpowaniu w przesz³oœci œwiadczyæ
mog¹ ma³opowierzchniowe zbiorowiska ³¹kowo-szuwarowe wystêpuj¹ce
wœród szuwaru trzcinowego (por. Sulma 1958; Buliñski 1996b).
Wobec nie potwierdzenia obecnoœci Orchis coriophora na terenie Pomorza
Gdañskiego w ci¹gu ponad 100 lat, jego status jako gatunku wymar³ego regionalnie (RE) zostaje podtrzymany. Tym niemniej zaleca siê dalsze wizytacje stanowiska na Wyspie Sobieszewskiej na wypadek jego powtórnego stwierdzenia,
Orchis coriophora
193
a tak¿e zwracanie uwagi na ewentualne wystêpowanie storczyka cuchn¹cego w
innych czêœciach regionu.
Podziêkowania
Autor serdecznie dziêkuje kole¿ance dr Joannie Bloch-Or³owskiej za pomoc
w wykonaniu mapy.
Literatura
ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H. 1940. Flora von Ost- und Westpreussen. 2(5),
s. 877-1248. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg.
BERNACKI L., ADAMOWSKI W. J. 2001. EX + L. Storczyk cuchn¹cy. – W: KAMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s. 558-560.
BULIÑSKI M. 1996a. Projekt dzia³añ w rezerwacie „Ptasi Raj” ko³o Gdañska – przyk³adem
poszukiwania dróg naturalizacji terenów cennych przyrodniczo. – Przegl. Przyr. 7(3-4):
167-174.
BULIÑSKI M. 1996b. Roœlinnoœæ rzeczywista. – W: PRZEWONIAK M. (red.), Materia³y do
monografii przyrodniczej regionu gdañskiego. 1. Nadmorskie rezerwaty przyrody (czêœæ
1). Monografia rezerwatu przyrody „Ptasi Raj". Wyd. Gdañskie, Gdañsk, s. 200-209.
BULIÑSKI M. 1996c. Flora roœlin naczyniowych. – W: PRZEWONIAK M. (red.), Materia³y do
monografii przyrodniczej regionu gdañskiego. 1. Nadmorskie rezerwaty przyrody (czêœæ
1). Monografia rezerwatu przyrody „Ptasi Raj". Wyd. Gdañskie, Gdañsk, s. 210-220.
BUTTLER K. P. 2000. Storczyki. Dziko rosn¹ce gatunki i podgatunki Europy, pó³nocnej
Afryki i Bliskiego Wschodu. Œwiat Ksi¹¿ki, Warszawa, 286 ss.
FALIÑSKI J. B. 1972. Antropogeniczne zagro¿enia i program ochrony muraw kserotermicznych na kemach w pó³nocnej czêœci Równiny Bielskiej. – W: F ALIÑSKI J. B. (red.),
Synantropizacja szaty roœlinnej IV. Synantropizacja szaty roœlinnej w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Materia³y Sympozjum w Bia³owie¿y, 16-19.VI.1971. –
Phytocoenosis 1(4): 287-305.
G£OWACKI Z., GRU¯EWSKA T., GRU¯EWSKI M., RACZUK J. 2004. Nowe stanowisko + (Orchidaceae) w dolinie Narwi pod Wizn¹ (pó³nocno-wschodnia Polska). –
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(2): 287-292.
GRÜTTER M. 1887(1888). Bericht des Herrn Lehrer Max Grütter über seine botanischen
Exkursionen von 1886. – W: Bericht über die 25. Versammlung des preussischen botanischen Vereins zu Insterburg am 5. October 1886. – Schrift. Physik-Ökon. Ges.
Königsberg 28: 62-66.
GRÜTTER M. 1889(1890). Bericht des Lehrers Max Grütter in Luschkowo über seine Exkursionen in Jahre 1888. – W: Bericht über die 27. Gesamtsitzung des Preussischen Botanischen Vereins zu Graudenz am 2. October 1888. – Schrift. Physik.-Ökon. Ges. Königsberg 30: 55-72.
GRÜTTER M. 1890(1891)a. Bericht des Lehrers Max Grütter in Luschkowo über seine Exkursionen in Jahre 1889. – W: ABROMEIT J., Bericht über die 28. Jahresversammlung des
Preussischen Botanischen Vereins zu Braunsberg am 8. October 1889. – Schrift. Physik.-Ökon. Ges. Königsberg 31: 9-13.
#$5
#$%
G #9$%#9$# = - A 3 1" = O
09 16/
= N =
9 7
#99$ A
, /P !>
J# 09
! #$J: + N G
P/2; A =
3 =/B N 8$ ##%/##$
! 4 #99# N * 6 3/
A , 2 +" 2* 8#/0 90/0J0
! 0%%9 2& & ) + ? & !/
,' A Q 7' F5J 8:/F0
! 4" 3" + 4 0%%: +
" "
,
" " " " " /
G" =O" 855 ? #$%F R
,& G" = A = 3 =/B N 09
$:/$$
G " = G 0%%5 ) . ( & /
6 A = Q
" G # #/:8
4 #$%F N
* * 2 A = 3
=/B N 09 #J/0#
4 #$%F
+ N6; * 2 &S
3 !" +" 6 T 89 4 #$## + N6; &S 7O A =
3 =/B N JJ #/##$ T G #$#$ ) " C-& 7" ,/
& A 3 G" , 3 " * ( & ( D " '( ) 5# 2- ' <'C(" !E&" JF8/J$9
#9:9 = 4 O
/
A 3 = O
N N 2 3 # 7
#9:: A , /P !>
#$# :F/9#
) G M& $ 0%%5 & & E& &C') ( 'C ) A + < #F9" #:F5 ##9%%/##9#J
, 1 = #9$F N6; 3; A G
Q N 3 ! ## #/0%F
, , 2 0%%# * & 3 ,
&' / E.& E.( ' & &
! ( 7 <& " , 3 #$$: 7
&( &'& H=I
- A = *' B , = A = 5F #FJ/#:5
, #$89 B G 3(' A 7 08
:%/$8
, + ?" , G #$$F , 3 ," " 059 3
#$0F 7 (' A 7 F
J8/8%
B #$:9 B-. H ( & & /
I A 3 = 00J #58/#88
Orchis coriophora
#$8
B " B G 0%%# ( & & 2-
Q !&' D = <1" !E&" T :#F B !" , B 0%%F 6 Q& /
( & & A 3 G B" B !" 3
3" , B
" Q& ( E& 3 , D =" ," !E&" $/0%
U 3" 1 = #$$8 ? ( & ) . B & 3 A 3 U 3" 1 = "
) . ( & B 3 A B- ( < G & J $/$F
Summary
& 6 $
+ ? 7 &
& G' G 23 ,
& D" 7?
V + 9# " & " 6 G& = 0%%5 "