Integracja sztuk: literatury i malarstwa.

Integracja sztuk: literatury i malarstwa.
Referat przygotowany przez panią Anetę Blicharz
dla potrzeb zespołu przedmiotowego.
Od bardzo dawna zaznaczono związki między różnymi
rodzajami
sztuk:
literaturą,
malarstwem,
muzyką.
“Powiedzenie starożytnego myśliciela Symonidesa z Keos,
że malarstwo jest milczącą poezją, a poezja milczącym
malarstwem”
sztuce.
przez wieki przywoływano w rozważaniach o
1
Jednak
dopiero
korespondencją
założeń
sztuk,
twórczości
w
XIX
stało
wieku
się
to,
jednym
artystycznej.
co
z
nazwano
ważniejszych
Wspomniane
założenie
miało swe filozoficzne podłoże. Stworzyli je niemieccy
filozofowie
i
pisarze
analogii
wywodzili
ducha
materii,
i
z
z
romantyczni,
idei
którzy
powszechnej
metafizycznej
wizji
uniwersum
odpowiedniości
wszechświata,
spojonego niewidzialnymi siłami “sympatii” pomiędzy tym
co
ogólne,
a
tym
co
szczególne,
pomiędzy
słowem
a
obrazem, dźwiękiem i kolorem. Nadrzędną nad tą ideą była
myśl
o
ponadmaterialnych
celach,
jakim
sztuka
powinna
służyć, o wspólnych, duchowych źródłach twórczości bez
względu na jej artystyczną dziedzinę. “Celem sztuki –
wszelkiej – miało być przekazywanie myśli, tworzywo i
właściwe mu środki wyrazu były temu podporządkowane”.2
“Ideał
“sztuk
nadrzędnych,
siostrzanych”
pozostawał
estetyczno-moralnych
źródeł
pochodną
i
celów
sztuki”.3 Szczególnie widoczne łączenie sztuki słowa i
pędzla było widoczne w XIX wieku. Wówczas naszą rodzimą
kulturę
zajmowali
tworzyli
się
artyści
niezależnie
–
poeci,
od
którzy
pisania
(jak
plastyką
Teofil
1 Zbliżenia: literatura, historia, obraz, mit., red. A.Kowalczykowa, Stentor, Warszawa 1998, s.122
2 Tamże, s.123
3 Tamże, s.123
Lenartowicz,
literaci,
który
którzy
był
zarazem
przy
swej
rzeźbiarzem),
genialności
jak
byli
też
wielcy
zarówno w sztuce słowa jak i plastycznych np. Cyprian
Kamil Norwid. Powiązania wynikające z charakteru życia
artystycznego
związków
to
tylko
malarstwa
i
zewnętrzna
literatury.
strona
ówczesnych
Uderzającą
ich
cechą
jest wspólnota tematyczna. “Nasycone rodzimym kolorytem
rodzajowe
powieści
i
rodzajowe
obrazki
ukazujące
anegdotyczne, codzienne strony życia, warszawskie Powiśle
z
“Lalki”
Bolesława
Gierymskiego,
Prusa
poezja
i
zwanego
z
obrazów
“lirnikiem
Aleksandra
mazowieckim”
Teofila Lenartowicza i “swojskie”, mazowieckie pejzaże,
powstańcze
cykle
rysunkowe
Artura
Grottgera
i
patriotyczno-martyrologiczna poezja Kornela Ujejskiego –
tę listę przykładów można by ciągnąć w nieskończoność”.4
Stanisław
programach
Bortnowski
nauczania
dostrzega,
języka
iż
polskiego,
nawet
w
kształcenie
literackie zostało powiązane z kształceniem kulturalnym.
Przy omawianiu określonych pojęć np. realizm, orientalizm
przywoływane
są
w
kontekstach
malarstwo,
rzeźba.
Nowe
programy języka polskiego zmierzają do jedności sztuk.
Wychowanie literackie, podobnie jak plastyczne, muzyczne,
teatralne czy filmowe jest jednym z elementów szeroko
pojętego wychowania estetycznego. Widoczna jest jak widać
zasada integracji w wychowaniu estetycznym, tendencja do
łączenia działań edukacyjnych realizowanych przy pomocy
różnych
sztuk,
człowieka.
a
Zasada
mających
wpływ
integracji,
na
całą
kierująca
osobowość
działaniami
postulowanymi w zakresie wychowania estetycznego wyznacza
sens
i
treść
kształcenia
człowieka
określonego
jako
humanistyczne.
Przenikanie
plastycznych
4 Tamże, s.126-127
tematyczne
widoczne
jest
literatury
i
również
twórczości
w
sztuk
artystycznej
fascynacja
okresu
romantyzmu.
dzieciństwem
i
Wówczas
dzieckiem.
pojawia
W
się
romantycznej
literaturze pojawił się nowożytny pogląd na dziecko i
dzieciństwo.
Patronami
jego
byli
J.J.Rousseau
i
F.Schiller. Postać dziecka łączyła się już z podstawową
dla
preromantyzmu
umieszczana
antynomią
była
po
“natura”
stronie
“tego,
–
“kultura”
co
i
autentyczne”,
“czujące”, “spontaniczne”. Romantyzm na ziemiach polskich
datuje się od 1822 roku – od momentu wydania “Ballad i
romansów”
Adama
romantycznej
Mickiewicza.
postaci
W
dziecięce
polskiej
pojawiają
literaturze
się
często
–
mimo iż niekiedy tylko w migawkowych obrazkach. Badacze
literatury tego okresu mówią nawet o kulturowej kategorii
dziecięctwa, która stanowiła istotny element romantycznej
antropologii.
rozumiane
We
jako
wczesnym
stan
bezrefleksyjnego
romantyzmie
moralności,
szczęścia,
harmonii
funkcjonowało
dziecięctwo
z
bytem,
jako
raj
przeszły i niemożliwy.5 Było to dzieciństwo imaginacyjne,
odzyskiwane
we
Dzieciństwo
wspomnieniu
było
często
przez
dorosłych
wspominane
przez
bohaterów.6
dorosłego,
tragicznie rozdartego i zbuntowanego indywidualistę.
Okres dziecięcy przypomina sobie Gustaw z IV części
“Dziadów” Adama Mickiewicza. Wspomina, iż jako dziecko
był szczęśliwy. Kąpał się w rzeczce, biegał z dziećmi do
lasku,
bawił
się
Wiedniem.
Oprócz
pojawiają
się
wspomnianej
księdza
IV
też
w
walkę
Jana
przywoływanych
kreacje
części
z
Są
Sobieskiego
wspomnień
bohaterów
“Dziadów”
greckokatolickiego.
III
one
dzieci,
dziecięcych.
pojawiają
proste,
pod
się
We
dzieci
niewinne,
kierują się uczuciami. Na początku bezpośrednio jedno z
nich pyta Pustelnika, dlaczego jest dziwacznie ubrany,
nawet śmieje się z niego i porównuje go do stracha. Kiedy
5 Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J.Bachórz, A.Kowalczykowa, Zakład Narodowy
im.Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1994, s.199
6 Tamże, s.199
Pustelnik zaczyna jednak wspominać ukochaną i mówi, iż
już
jej
nie
ma
–
dzieci
interpretują
jego
słowa
jednoznacznie. Uważają, iż jego ukochana umarła. Dziecko
szczerze jej żałuje, słuchając opowieści o niej płacze.
Mówi, że co dzień będzie z innymi dziećmi modliło się za
nią. Widoczna jest tu uczuciowość i wiara dzieci księdza
greckokatolickiego. Postaci dziecięce zostały przywołane
również w II części “Dziadów” Adama Mickiewicza. W czasie
obrzędu dziadów w kaplicy pojawiają się dwa aniołki –
Józio i Rózia, które nie mogą dostać się do nieba, gdyż
za życia nie zaznały goryczy – cierpienia. Jako dzieci –
Józio
i
Rózia
“pieszczoty,
–
były
łaskotki,
rozpieszczane,
swawole”.
poznały
Spędzały
7
tylko
one
czas
śpiewając, skacząc, rwąc kwiatki, bawiąc się. Nie poznały
cierpienia – proszą więc jako aniołki zgromadzonych w
kaplicy o dwa ziarnka gorczycy – kiedy ich prośba zostaje
spełniona,
znikają.
Dzieci
przedstawione
są
jako
niewinne, kierujące się uczuciami i wiarą. Bohaterowie
dziecięcy tęskniący i modlący się o bezpieczny powrót
ojca
–
kupca
do
domu
występują
w
balladzie
Adama
Mickiewicza pt. “Powrót taty”. Dzieci idą pod słup na
wzgórzu
i
modlą
się
do
Boga,
mówią
litanię
do
Matki
Boskiej w intencji szczęśliwego powrotu taty do domu.
Dzięki
postawie
wierzących
w
dzieci
opiekę
kochających
boską
herszt
głęboko
zbójców
rodzica
nie
i
pozwala
skrzywdzić ich taty.
Po powstaniu listopadowym pojawia się w literaturze
polskiej inne rozumienie postaci dziecka.
8
Łączy się ono
z rewizją skrajnej postaci indywidualizmu romantycznego i
tragicznej
które
czyli:
antropologii.9
kojarzono
z
niewinność,
Wartości
dzieckiem
na
prostota,
moralno-poznawcze,
początku
romantyzmu,
uczuciowość
zostały
7 Adam Mickiewicz, Dziady, wyd. Zielona Sowa, s.12
8 Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J.Bachórz, A.Kowalczykowa, Zakład Narodowy
im.Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1994, s.199
9 Tamże, s.199
zreinterpretowane
w
duchu
chrześcijańskim:
pokory,
miłości, wiary, świętej niewinności i stały się ważne w
nowym
wzorze
człowieka
epoki,
przede
wszystkim
wzorze
mistycznym człowieka duchowego i wzorze martyrologicznomesjanistycznym.
Umieszczono teraz postaci dzieci w
10
kręgu problematyki dorastania moralnego do świętości oraz
do ofiary i posłannictwa w historii. Przydano dzieciom
szczególnego
charyzmatu,
kreując
je
na
wybrańców
w
cierpieniu, jakie niosła historia. Wierzono, iż z bólu i
śmierci
niewinnych
Mesjanistycznej
mistycznych
dzieci
koncepcji
lirykach
zrodzi
się
dziecka
Juliusza
zbawienie.
towarzyszą
Słowackiego
w
symboliczne
obrazy dziecka o oczach pełnych błękitu. Owo dziecko jest
wzorem
boskości,
ma
pełnić
funkcję
mistycznego
nauczyciela, który może wieść innych. Wspomniana kreacja
liryczna
pojawia
mistycznych
“Do
się
Juliusza
Ludwiki
m.in.
w
Słowackiego
Bobrówny”.
W
następujących
:
“Patrz
ostatnim
lirykach
nad
wymienionym
grotą”,
liryku
kreowana jest dziecięca bohaterka liryczna “Lolka” - ma
oczy przepojone złotem i tęczowymi barwami, niekiedy z
nich spadają łzy. Dobrzy ludzie patrzący w te niezwykłe
oczy będą mogli dojrzeć niebo.
Nie można jednak zapominać, iż w czasach romantyzmu
w
literaturze
dziecięcej
polskiej
kreacji.
pojawił
Trzeba
się
jeszcze
wymienić
inny
dzieci,
typ
które
doświadczyły choroby wieku. Pojawiają się więc na kartach
utworów
dzieci
natchnione,
smutne,
cierpiące,
melancholijne i naznaczone stygmatem śmierci. Przykładem
może być Beniamin z “Poganki” N.Żmichowskiej. Był on w
rodzinie
najmłodszym
dziewiątym
dzieckiem,
miał
świadomość, iż każdy go kochał. Zauważył, iż każdy w
rodzinie ma swe fascynacje np. Julcia uwielbiała dumki
ukraińskie, Józef kochał ziemię, Ludwina zachwycała się
10 Tamże, s.199
wodą, Bronisia oczarowana była gwiazdami i niebem. Bliscy
starali się by najukochańszy Beniamin pokochał to co i
oni. Józef zabrał ze sobą braciszka na żniwa, posadził na
wóz ze snopkami, pokazywał mu żyto nazywając srebrem oraz
pszenicę
nazywając
ją
złotem.
Beniamin
zachwycał
się
wówczas naturą. Sam również kochał bliskich i okazywał im
uczucia
np.
podarował
kwiaty
Ludwince.
Jednakże
przez
cały czas chłopiec przeczuwał, iż kiedyś będzie samotny i
opuści to wspaniałe rodzinne miejsce. Przeczuwał smutek i
daleką
wędrówkę.
Zapragnął
pewnego
dnia
sprawdzić,
co
oznacza wyraz – daleko, poszedł sam polną dróżką aż do
miejsca,
z
którego
zobaczył
ciemny,
nieznany
las
i
nigdzie nie dostrzegł rodzinnego domu. Wówczas uświadamił
sobie
znaczenie
słowa
“daleko”.
Beniamin
to
dziecko
natury - mimo otaczającej go miłości bliskich - dotknięte
ledwie widocznymi: smutkiem i melancholią.
Bohaterowie
dziecięcy
w
polskiej
literaturze
romantycznej niekiedy doświadczają niezwykłych przeżyć,
poznają prawdy i tajemnice nieosiągalne dla innych. Orcio
–
mały
bohater
“Nie-Boskiej
komedii”
Zygmunta
Krasińskiego naznaczony postępującą chorobą, ślepotą –
widzi wiele “oczami duszy” np. zmarłą matkę. Orcio zwraca
uwagę również swym wyglądem, chociaż ma “oczy gasnące,
śniade
lica,
zgięte
pięści”
11
każdy
uważa,
iż
jest
śliczny. Chłopiec naznaczony jest piętnem śmierci – na
nim kończy się ród hr. Henryka. Świadomość dziecka jest
zdeterminowana
również
poetą.
jest
Orcio
przez
duchowym
zaklęcie
matki,
wizjonerem,
by
był
wcieleniem
poetyckiego geniuszu. Uosabia ideał poety. On kontaktuje
się swobodnie z niebem, jego postać staje się łącznikiem
między zaświatami a ziemią. Orcio ginie trafiony kulą w
czasie ataku rewolucjonistów na zamek Św.Trójcy.
Widać,
iż
niekiedy
pojawiają
się
w
utworach
11 Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia ,Zakład Narodowy im.Ossolińskich - Wydawnictwo,
Wrocław 1989, s.69
romantycznych wyraziście zarysowane postaci dziecięce. Wg
Marty Piwińskiej dzieci romantyczne “to jakby liryczne
uwertury do wielkiego romantycznego teatru. Wszystko w
nich właściwie już jest.”12
Różnorodne
postrzeganie
postaci
dziecięcych
uwidacznia się również w malarstwie polskim romantyzmu. W
tym
czasie
dzieci
uwiecznia
Piotr
Michałowski.
Geneza
jego sztuki jest złożona. Tadeusz Dobrowolski wywodzi ją
z
polskiego
barokowego
malarstwa
czasów
sarmatyzmu,
twórczości Orłowskiego, Velazqueza, van Dycka, Gericoulta
i Delacroix.13 Często jednak rezygnował z podniosłych,
patriotycznych wątków fabularnych i starał się zbliżyć do
powszedniej prawdy. Odtwarzał więc np. na koniach nie
tylko
wodzów
ale
i
swoje
dzieci.
Około
1843
roku
opracował znakomite płótno "Dzieci artysty na koniu i
ośle". Malował je gęstą, grubo nakładaną farbą, modelował
światłocieniem i ruchami pędzla, które
formę.
Syn
siedzi
na
jasnym
koniu,
zawsze określały
który
wydaje
się
kłusować, córka zaś na spokojnym ośle. W innym dziele
"Syn artysty na koniu" z 1840 roku dominują brązy. Barwa
zwierzęcia
wydaje
się
zlewać
z
ciemnym
tłem.
Mały
chłopiec siedzący na koniu ma oświetloną przez padające
światło twarz. W "Portrecie syna na kucu" z 1842 roku
starszy chłopiec przyjął pozę wytrawnego jeźdźca. Uśmiech
zadowolenia rozjaśnia jego twarz. Artysta w portretach
najbliższej
rodziny
psychologicznej
Ciekawym
dziełem
chłopiec"
postaci
np.
zawarł
w
Piotra
(1853-1855).
chłopca
opanowane,
zaś
i
"Portrecie
ładunek
córki
na
prawdy
koniu".
Michałowskiego
jest
Kontrastująco
zestawione
konia.
zwierzę
potężny
wydaje
Dziecko
się
jest
"Błękitny
są
spokojne,
narowiste,
stające
dęba. Chłopiec ubrany jest w niebieski strój, na głowie
12 Marta Piwińska, Złe wychowanie, Warszawa 1981, s.10
13 Tadeusz Dobrowolski, Malarstwo polskie ostatnich lat, Zakład narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1989, s.80
ma czerwoną czapeczkę. Tło dzieła jest jasne.
W przedstawionych portretach dzieci widoczna jest
swoboda malowania. Michałowski malował szerokimi, pełnymi
dynamizmu
pociągnięciami
opierając
się
na
pędzla,
komponował
bezpośredniości
i
postaci
prostocie,
podkreślonych kolorytem o silnie zróżnicowanych walorach.
Piotr
Michałowski
swych
dzieł
nie
wykańczał
na
modłę
romantyków francuskich, ale “zapowiadał raczej młodszego
od siebie Daumiera, z którym dzielił szeroki, jak gdyby
impresjonistyczny
namalowane
przez
sposób
artystę
malowania”.14
portrety
Patrząc
dzieci,
widać
pociąga go wyrazista plama.
Bibliografia
Teksty
1. Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia, Zakład Narodowy
im.Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1989.
2. Adam Mickiewicz, Dziady, wyd. Zielona Sowa.
Opracowania
1. Dzieje sztuki polskiej, red. B.Kowalska, WSiP, Warzsawa 1984.
2. Maria Janion, Zygmunt Krasiński – debiut i dojrzałość, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1962.
3. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T.1-2, PWN,
Warszawa 1984.
4. Jan K. Ostrowski, Mistrzowie malarstwa polskiego, Wydawnictwo
Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996.
5. Jan K. Ostrowski, Piotr Michałowski, KAW, Warszawa 1985.
6. Marta Piwińska, Złe wychowanie, Warszawa 1981.
7. Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J.Bachórz,
A.Kowalczykowa, Zakład Narodowy im.Ossolińskich - Wydawnictwo,
Wrocław 1994.
14 Tamże, s.80
na
iż
8. Zbliżenia: literatura, historia, obraz, mit., red.
A.Kowalczykowa, Stentor, Warszawa 1998.