Agnieszka Szpakowska, S awomir Smolik, Ludmi a W glarz

Agnieszka Szpakowska, S awomir Smolik, Ludmi a W glarz

&ARM0RZEGL.AUK †
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
+ONTROWERSYJNEASPEKTYTERAPIICHELATACYJNEJ
ZZASTOSOWANIEM%$4!
#ONTROVERSIALASPECTSOFCHELATIONTHERAPYWITH%$4!
!GNIESZKA3ZPAKOWSKA3ŒAWOMIR3MOLIK,UDMIŒA7ÃGLARZ
+ATEDRAI:AKŒAD"IOCHEMII7YDZIAŒ&ARMACEUTYCZNYZ/DDZIAŒEM-EDYCYNY,ABORATORYJNEJW3OSNOWCU
gL’SKI5NIWERSYTET-EDYCZNYW+ATOWICACH
Streszczenie
Terapia chelatacyjna to niekonwencjonalna, bezinwazyjna
metoda leczenia zatruć metalami ciężkimi i chorób układu krążenia. Polega ona na dożylnych wlewach wersenianu disodowego, który poprzez wiązanie jonów metali
toksycznych umożliwia ich usuwanie z organizmu wraz
z moczem. Zastosowanie chelatacji może mieć znaczenie
w „oczyszczaniu” naczyń krwionośnych ze złogów miażdżycowych u osób z niedokrwienną chorobą serca i przebytym udarem mózgu. Metoda ta pomimo wielu korzyści wzbudza jednak kontrowersje wynikające z efektów
ubocznych szczególnie związanych hipokalcemią, która
może być przyczyną tężyczki i prowadzić do zatrzymania
akcji serca. EDTA może być również składnikiem maści
ochronnych w celu wiązania jonów metali alergizujących
i zmniejszania ryzyka alergicznego wyprysku kontaktowego.
Abstract
Chelation therapy is a non-conventional, non-invassive
method of heavy metal intoxication and cardiovascular
diseases treatment. It is based upon intravenous administration of disodium versenate which binds toxic metal
ions for the removal from the body with the urine. The application of chelation can have a meaning in clearance of
blood vessels from atherosclerotic plaques in patients with
coronary heart disease and stroke. This method, however,
in spite of many benefits, rises some controversies resulting from side effects of hypocalcemic tetany and cardiac
arrest. EDTA can also be used as a chelating agent of protective ointments for prevention of metal-induced contact
allergy dermatitis.
Key words: chelation therapy, disodium versanate, heavy
metals, cardiovascular diseases, contact allergy dermatitis
Słowa kluczowe: terapia chelatacyjna, wersenian disodowy, metale ciężkie, choroby układu krążenia, alergiczny
wyprysk kontaktowy
Obserwowany w ostatnich latach postęp w dziedzinie rozwoju przemysłu elektronicznego i nowoczesnych
technologii stwarza konieczność zastosowania metali
w formie monet, narzędzi dentystycznych, endoprotez ortopedycznych, baterii, przyborów codziennego użytku, barwników do ozdób i biżuterii, itp. Wzrost ilości antygenów
w otaczającym środowisku jest przyczyną coraz liczniej występujących alergii, podrażnień i dermatoz skórnych. Wśród
czynników odpowiedzialnych za wywołanie stanów alergicznych szczególne miejsce zajmują metale. Znaczące dla
procesów technologicznych użycie chromu, niklu czy kobaltu istotnie zwiększyło odsetek osób z wypryskiem kontaktowym wywołanym tymi metalami. W ostatnich latach
coraz częściej obserwuje się także występowanie uczuleń na
metale, które wcześniej uważano za bezpieczne, takie jak
złoto czy platyna [1]. Uczulenie to stanowi jednak najmniej
niebezpieczny efekt uboczny oddziaływania metali na organizm ludzki. Znacznie bardziej niebezpieczną konsekwencją jest odkładanie się jonów metali ciężkich, np. ołowiu,
w tkankach organizmu. Głównymi źródłami metali toksycznych są między innymi: spaliny z pojazdów, dymy z fabryk, pyły z cementowni, dym tytoniowy, chemiczne środki
ochrony roślin czy farby. Metale w nich zawarte przedostają
się do organizmu drogą oddechową, pokarmową, następnie
z krwią docierają do wszystkich narządów wewnętrznych,
gdzie łączą się najczęściej ze składnikami komórkowymi
lub uczestniczą w powstawaniu wolnych rodników nie tylko
tlenowych, ale również azotowych, które uszkadzają struktury tkankowe. Metale ciężkie wywierając swoiste działanie
toksyczne na ustrój, osłabiają siły obronne organizmu, przenikają przez barierę krew-mózg i wpływają destrukcyjnie na
czynność ośrodkowego układu nerwowego oraz inaktywują
liczne enzymy komórkowe i pozakomórkowe.
Najczęstszymi alergenami kontaktowymi są sole metali, takich jak nikiel, kobalt, chrom, beryl, rtęć oraz pallad, srebro, złoto czy cyrkon. Ponieważ hapteny wiążą się
z białkami nośnikowymi za pomocą wiązań kowalencyjnych, przez analogię uważano, że jony metali zostają rozpoznawane przez limfocyty T jako kompleksy z cząsteczkami
MHC (ang. major histocompatibility complex, główny układ
zgodności tkankowej) lub kompleksy z peptydami prezentowanymi przez cząsteczki MHC. Jednak dotąd nie udało się
wykryć połączeń metal – peptyd, które byłyby rozpoznawane przez „metalospecyficzne” limfocyty T. Wynika z tego,
że pobudzanie komórek układu odpornościowego przez
jony metali może przebiegać w inny sposób od tego, jaki
ma miejsce z udziałem klasycznych haptenów. Jony metali
uczulających, w przeciwieństwie do organicznych związ-
&ARM0RZEGL.AUK
ków chemicznych, oprócz tego, że mają znacznie mniejszą
wielkość, nie tworzą trwałych wiązań kowalencyjnych zarówno z haptenami jak i białkami pełniącymi role nośników
[2, 3].
Niemal cały chrom sześciowartościowy obecny w środowisku jest produktem działalności człowieka. Jego źródłem
są przemysłowe procesy utleniania zawierających chrom
rud oraz procesy spalania paliw, drewna czy makulatury.
Związki chromu na szóstym stopniu utlenienia są względnie
trwałe w wodzie oraz powietrzu. Jednak w kontakcie z pewnymi związkami chemicznymi, chrom VI redukuje się do
chromu III, który jest najtrwalszym stopniem jego utlenienia
i tworzy związki kompleksowe o liczbie koordynacyjnej 6.
Związki chromu zarówno trój-, jak i sześciowartościowego
łatwo przenikają przez barierę skórną, z tym, że wchłanianie
przez skórę (godzina/cm2 skóry) chromu trójwartościowego
zachodzi około 2 razy szybszej niż sześciowartościowego.
Szkodliwe działanie chromu na skórę i błony śluzowe polega na tworzeniu nierozpuszczalnych kompleksów z białkami. Jony chromu wchodzą w interakcje z wieloma istotnymi
dla organizmu aminokwasami takimi jak: metionina, seryna,
leucyna, glicyna, lizyna czy prolina, tworząc z nimi kompleksy umożliwiające dalszą penetrację jonów. Działanie
toksyczne tego pierwiastka jest ściśle związane z utleniającymi właściwościami chromu na szóstym stopniu utlenienia.
Chrom sześciowartościowy uznawany jest za prokancerogen
łatwo przenikający przez błony biologiczne. Natomiast wewnątrz komórek przy udziale enzymów NADPH-zależnych
ulega redukcji do chromu III o właściwościach kancerogenu
tworzącego trwałe kompleksy z DNA oraz innymi makromolekułami [4, 5].
Nikiel i jego związki są powszechnie stosowane
w różnych gałęziach przemysłu, stąd duże zapotrzebowanie
i wykorzystywanie produktów zawierających nikiel stało
się przyczyną zanieczyszczenia środowiska jego związkami. Narządami najbardziej narażonymi na ich niekorzystne działanie są skóra i płuca. Reakcje alergiczne,
w tym pokrzywkowe i wypryskowe zapalenie skóry osób
uczulonych na nikiel wykazano w chirurgii rekonstrukcyjnej (implantacja protez wykonanych ze stopów zawierających nikiel), a także w chirurgii stomatologicznej. Nikiel
metaliczny i tlenek niklu, który obecny jest na przykład
w cemencie nie mają właściwości uczulających, bardziej
szkodliwymi związkami niklu są jego sole, z których najbardziej toksyczny jest tetrakarbonylek niklu, występujący
w rafineriach niklu i wnikający do organizmu głównie poprzez drogi oddechowe i częściowo przez skórę. Uczulenie
na związki niklu ze względu na ogromne ich rozpowszechnienie występuje niezależnie od narażenia zawodowego
i częściej u kobiet niż u mężczyzn [6]. U osób zawodowo
narażonych na kontakt z pyłem niklowym, występuje większe ryzyko zachorowania na złośliwy nowotwór zatok przynosowych i płuc oraz na raka przewodu pokarmowego. Mechanizm kancerogennego działania niklu nie został jeszcze
w pełni wyjaśniony. Stwierdzono, że jony niklu wywołują
zaburzenie syntezy DNA, delecję pewnych sekwencji oraz
hamują procesy jego naprawy. Wykazano, że karbonylek
niklu ma ponadto działanie nefrotoksyczne, objawiające
się zapaleniem nerek z przekrwieniem oraz uszkodzeniem
miąższu [7, 8].
Kobalt w największych ilościach występuje w barwnikach ceramicznych, cemencie, atramencie, farbach oraz
w zanieczyszczonym środowisku w postaci pyłów i dymów.
Pierwiastek ten jest przyczyną alergii, która zazwyczaj jest
potęgowana obecnością niklu lub chromu. Nadmiar tego
pierwiastka w ustroju uszkadza nerki, wątrobę oraz osłonki
mielinowe włókien nerwowych. Chroniczne zatrucia kobaltem mogą prowadzić do kardiomiopatii, która szczególnie
ujawnia się u osób pijących pewne gatunki piwa. Akumulacja tego pierwiastka w organizmie może prowadzić do
przerostu tarczycy i związanej z tym zmniejszonej przyswajalności jodu. Jony kobaltu stosunkowo łatwo przenikają
przez łożysko i mogą uszkadzać płód. Wchłaniany drogą
oddechową kobalt wywołuje głównie zatrucia przewlekłe,
których objawami są: kaszel, stany zapalne jamy nosowogardłowej, oskrzeli, płuc oraz zwłóknienie tkanki płucnej.
Kobalt wchłonięty do organizmu drogą inhalacyjną może
stać się przyczyną niewydolności układu oddechowego
i uszkodzenia mięśnia sercowego, obniżenia ciśnienia krwi
lub anemii. Pierwiastek ten zaliczany jest także do czynników zwiększających ryzyko rozwoju zmian nowotworowych, ponieważ wywołuje zaburzenia mitozy oraz syntezy
DNA [9 - 11].
Ołów nie jest pierwiastkiem uczulającym, lecz posiada
silne właściwości toksyczne. Z powodu emisji spalin i swej
dużej trwałości obecny jest w środowisku, zwłaszcza w wodzie, kurzu, glebie, jest też składnikiem naczyń kuchennych
i farb, skąd drogą wziewną i pokarmową dostaje się do organizmu człowieka. Jony ołowiu nie są wydalane z organizmu, gdyż wiążą się z białkami i gromadzą w narządach oraz
w kościach. Pierwiastek ten wywołuje między innymi ogólne
osłabienie, stany depresyjne, bóle i zawroty głowy, nadpobudliwość, rozdrażnienie, utratę apetytu, osłabienie koncentracji
i pamięci, anemię, zaburzenia neurologiczne, nadciśnienie,
uszkodzenie nerek, dróg moczowych oraz rodnych [12, 13].
Terapia chelatacyjna jest zabiegiem polegającym na
oczyszczaniu organizmu z toksycznych jonów metali ciężkich, szczególnie rtęci, żelaza i ołowiu. Do substancji o właściwościach wiązania jonów metali należą D-penicylamina
(DPA), 2,3-dimerkaptopropano-1-sulfonian (DMPS) oraz
sól sodowa kwasu wersenowego (EDTA). Jednak w terapii
chelatacyjnej zastosowanie ma wersenian disodowy wapnia
(CaNa2EDTA), który w przeciwieństwie do wersenianu disodowego nie powoduje hipokalcemii, będącej przyczyną
tężyczki oraz zatrzymania akcji serca [14, 15]. Kompleksy
EDTA z jonami metali należą do trwałych połączeń, dobrze
rozpuszczalnych w płynach ustrojowych i szybko wydalanych przez nerki.
Substancje chelatujące stosowane we wlewie były
początkowo wykorzystywane w leczeniu ołowicy, czyli
przewlekłego zatrucia ołowiem i stosowane są w tym celu
do dzisiaj [16]. W Detroit w Stanach Zjednoczonych, dr
N. Clarke odkrył przypadkowo, iż po serii zabiegów chelatowania stosowanego u pacjentów zatrutych ołowiem,
u których równocześnie wykryto niedotlenienie mięśnia
sercowego, tak zwaną dławicę piersiową, ataki bólowe
w okolicy mostka ustępowały. Po tych obserwacjach terapię
chelatacyjną zaczęto stosować celem oczyszczania naczyń
krwionośnych ze złogów miażdżycowych u osób z przebytym
udarem mózgu i z powikłaniami chorób układu krążenia.
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
Uważa się, że dożylne podanie roztworów chelatujących
może polepszyć parametry kliniczne w zaawansowanej chorobie niedokrwiennej, grożącej zawałem mięśnia sercowego
oraz zwiększyć ukrwienie mózgu, a więc zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia udaru. Wlewy dożylne związków kompleksujących oczyszczając sieć naczyń krwionośnych, działają prozdrowotnie na cały organizm. W wyniku
stosowania terapii chelatacyjnej z EDTA zaobserwowano
poprawę stanu klinicznego u osób, u których stwierdzono
zwężenie obwodowych naczyń krwionośnych i limfatycznych w kończynach dolnych, co zagrażało wystąpieniem
zgorzeli, a nawet koniecznością amputacji, zwłaszcza u chorych na cukrzycę. Terapia ta polecana jest także po zabiegu
udrożnienia tętnicy szyjnej w celu prewencyjnym, ponieważ
u około 10% pacjentów obserwuje się ponowne zwężanie
naczyń szyjnych [17].
Dodatkowo terapii tej przypisuje się hamowanie procesu
utleniania lipidów oraz obniżenie lepkości krwi, co może
przyczynić się do długotrwałej poprawy w uogólnionej
miażdżycy, zahamowania destrukcyjnego działania wolnych rodników, do opóźnienia rozwoju chorób cywilizacyjnych, a także objawów starości [18]. Usuwanie wolnych
rodników tlenowych to kolejny ważny argument przemawiający za stosowaniem terapii chelatacyjnej. Jak wiadomo, wolne rodniki uszkadzają strukturę błon komórkowych,
unieczynniają enzymy, wywołują uszkodzenia DNA, uszkadzają śródbłonek naczyń krwionośnych i zwiększają przepuszczalność ich ścian. Ponadto, osłabiają funkcje układu
immunologicznego, czyniąc organizm bardziej podatnym
na różne choroby. Dowiedziono, że wielokrotne poddanie
się terapii chelatacyjnej z użyciem koktajlu zawierającego
EDTA w połączeniu z witaminami i mikroelementami, lecz
bez kwasu askorbinowego (ze względu na jego działanie
nie tylko antyoksydacyjne ale również prooksydacyjne),
zmniejsza stres oksydacyjny, co powinno być pomocne
w leczeniu chorób, w przebiegu których następuje zachwianie równowagi oksydacyjno-antyoksydacyjnej, tj. np. cukrzycy oraz chorób układu krążenia [18].
W roku 2001 dokonana została meta-analiza dotycząca
korelacji pomiędzy terapią z EDTA i poprawą funkcji sercowo-naczyniowej w oparciu o 40 wcześniejszych publikacji
uwzględniających różne liczebnie grupy osób z chorobami
sercowo-naczyniowymi. Wśród publikacji uwzględnianych
w tej analizie były takie, które zawierały dużą grupę badanych (od 2482-19147), jak i mniejsze grupy (poniżej 100
osób), a nawet pojedyncze przypadki. Obliczony średni
współczynnik korelacji wynoszący 0.88 wskazał na wysoce
dodatnią zależność poprawy klinicznej badanych chorych
od stosowanej terapii [19].
Przeprowadzone pod koniec XX wieku badania [20-23]
ujawniły natomiast brak pozytywnego wpływu terapii chelatacyjnej w przebiegu chorób układu sercowo-naczyniowego.
W 2002 roku został przeprowadzony eksperyment na osobach z chorobą niedokrwienną serca. Część osób otrzymało
placebo, a pozostali zostali poddani terapii z zastosowaniem
EDTA. Po porównaniu wyników okazało się, że u wszystkich 33 osób, którym podano wersenian disodowy, nie wykazano statystycznie znamiennych efektów świadczących
o skuteczności stosowanej metody [24]. Przeprowadzone
zaledwie dwie próby kliniczne również nie udowodniły jed-
noznacznej skuteczności terapii chelatacyjnej w porównaniu
z efektem placebo w tej jednostce chorobowej [25]. Jednakże pomimo wielu wymienionych powyżej korzystnych i niekorzystnych aspektów terapii chelatacyjnej, metoda ta nie
została oceniona dotychczas za pomocą wielu niezależnych
randomizowanych metod badawczych. Nie przedstawiono
bowiem żadnych przekonujących dowodów, iż metodę tę
można stosować bezpiecznie i uzyskiwać korzystne efekty
w leczeniu schorzeń układu naczyniowego. Terapia chelatacyjna EDTA nie została zaakceptowana przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (ang. Food and Drug
Administration, FDA) jako metoda leczenia chorób układu
krążenia. Jednakże wielu internistów oraz osoby zajmujące
się medycyną alternatywną w Ameryce Północnej i Europie
uważają, że injekcja z użyciem EDTA jest skuteczna, dlatego stosują ją i zalecają w leczeniu niektórych schorzeń na
własną odpowiedzialność. O tym, iż jest to metoda niekonwencjonalna, świadczy fakt braku powszechnie zaakceptowanego protokołu zawierającego zasady podawania EDTA.
Przyjmuje się, że należy wykonać 30 wlewów dożylnych
z 500 ml do 1000 ml roztworu soli fizjologicznej zawierającego: 3g EDTA i różną ilość kwasu askorbinowego, witamin z grupy B, heparyny oraz mikroelementów takich jak:
magnez, miedź, cynk, selen i mangan. Czas jednego zabiegu
to 1,5 godziny do 3 godzin, wykonywanego w odstępach
tygodniowych lub co dwa tygodnie [26]. Jednakże pewne
dane wskazują, że efektów leczniczych chelatacji z EDTA
należy oczekiwać po kilku miesiącach. Według opinii osób,
które skorzystały z tego zabiegu, prawdziwe jego rezultaty
pojawiają się dopiero po okresie 6-ciu miesięcy.
W ostatnich latach uważa się ponadto, że przyjmowanie
EDTA może być związane z występowaniem różnego rodzaju skutków ubocznych takich jak problemy żołądkowojelitowe lub związane z układem mięśniowo-szkieletowym,
nadmierne pocenie się, gorączka, leukocytopenia, trombocytopenia, uszkodzenie nerek, niedobór mikroelementów
[20, 27, 28]. Istnieją również doniesienia świadczące o niebezpiecznym oddziaływaniu EDTA na organizm. W latach
2003-2005 zanotowano zgon dwojga dzieci i jednej osoby
dorosłej w wyniku ataku serca spowodowanego hipokalcemią po terapii chelatacyjnej. Okazuje się, że ze względu na
wiązanie przez EDTA niezbędnych do życia mikroelementów, terapii chelatacyjnej z użyciem EDTA nie powinny być
poddawane dzieci [29].
Ze względu na brak ewidentnych korzyści klinicznych
dla pacjentów z chorobami układu sercowo-naczyniowego,
lekarze zajmujący się medycyną alternatywną i propagujący terapię chelatacyjną zobowiązani są do poinformowania
pacjentów, o tym jakie jest ryzyko związane z jej zastosowaniem oraz o braku dowodów naukowych potwierdzających
skuteczność tej terapii [26].
Natomiast możliwość zastosowania wersenianu disodowego zewnętrznie w postaci maści może mieć ogromne
znaczenie w leczeniu alergicznego wyprysku kontaktowego
uwarunkowanego uczuleniem na metale. Pomimo dokładnej
znajomości kaskady wydarzeń molekularnych prowadzących do powstania tej choroby skóry i stale poszerzającej
się grupy osób chorujących na nią, terapia farmakologiczna
egzemy wciąż przysparza znacznych trudności. Biorąc pod
uwagę niemożność wyeliminowania alergenu z otaczają-
&ARM0RZEGL.AUK
cego środowiska, co równałoby się z całkowitym wyleczeniem, jak i szkodliwość i wysoką cenę stosowanych obecnie leków dermatologicznych zawierających syntetyczne
glikokortykosteroidy i nowoczesne leki immunosupresyjne,
szczególnego znaczenia nabierają preparaty wiążące jony
metali wywołujące reakcję uczuleniową, takie jak maści
ochronne z EDTA, których skuteczność została udowodniona w testach in vitro [30].
Piśmiennictwo
1. Rudzki E. Wyprysk II. Metale wywołujące wyprysk.
Alergia 2002; 4: 6.
2. Lutz W, Pałczyński C. Immunotoksykologia. Instytut
Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2005; 152.
3. Szczepaniak E, Prokop J. Wyprysk kontaktowy. Podst
Derm i Alerg 2004; 4: 205-210.
4. Barceloux DG. Chromium. J Toxicol Clin Toxicol 1999;
37: 173-194.
5. Seńczuk W. Toksykologia współczesna. Wyd Lek PZWL
Warszawa 2005, 374-382, 412-417.
6. Reduta T, Laudońska H, Chodynicka B. Alergia kontaktowa u chorych hospitalizowanych w Klinice Dermatologii i Wenerologii w ostatnim pięcioleciu. Przegl Dermatol 2002; 89: 193-197.
7. Zhao J, Shi X, Castranova V, Ding M. Occupational toxicology of nickel and nickel compounds. J Environ Pathol Toxicol Oncol 2009; 28: 177-208.
8. Kasprzak KS, Sunderman FW Jr, Salnikow K. Nickel
carcinogenesis. Mutat Res 2003; 533: 67-97.
9. Léonard A, Lauwerys R. Mutagenicity, carcinogenicity
and teratogenicity of cobalt metal and cobalt compounds. Mutat Res 1990; 239: 17-27.
10. Lison D. Human toxicity of cobalt-containing dust and
experimental studies on the mechanism of interstitial
lung disease (hard metal disease). Crit Rev Toxicol 1996;
26: 585-616.
11. De Boeck M, Kirsch-Volders M, Lison D. Cobalt and
antimony: genotoxicity and carcinogenicity. Mutat Res
2003; 533: 135-152.
12. Patrick L. Lead toxicity, a review of the literature. Part
1: Exposure, evaluation, and treatment. Altern Med Rev
2006; 11: 2-22.
13. Papanikolaou NC, Hatzidaki EG, Belivanis S i wsp. Lead
toxicity update. A brief review. Med Sci Monit 2005; 11:
RA 329-336.
14. Rush T, Hjelmhaug J, Lobner D. Effects of chelators on
mercury, iron, and lead neurotoxicity in cortical culture.
Neurotoxicology 2009; 30: 47-51.
15. Baxter AJ, Krenzelok EP. Pediatric fatality secondary to
EDTA chelation. Clin Toxicol (Phila) 2008; 46: 10831084. Mikler J, Banovcin P, Jesenak M i wsp. Successful
treatment of extreme acute lead intoxication. Toxicol Ind
Health 2009; 25: 137-140.
16. Cranton E M A. Textbook on EDTA Chelation Therapy,
Second Edition. Hampton Roads Publishing Company,
Charlottesville, Virginia 2001: 120-126.
17. Roussel AM, Hininger-Favier I, Waters RS i wsp. EDTA
chelation therapy, without added vitamin C, decreases
oxidative DNA damage and lipid peroxidation. Altern
Med Rev 2009; 14: 56-61.
18. http:/www.drcranton.com/chelation/meta.htm
19. Sloth-Nielsen J, Guldager B, Mouritzen C i wsp. Arteriographic findings in EDTA chelation therapy on peripheral arteriosclerosis. Am J Surg 1991; 162: 122-125.
20. Guldager B, Brixen KT, Jorgensen SJ i wsp. Effects of
intravenous EDTA treatment on serum parathyroid hormone (1-84) and biochemical markers of bone turnover.
Dan Med Bull 1993; 40: 627-630.
21. Guldager B, Jelnes R, Jorgensen SJ i wsp. EDTA treatment of intermittent claudication – a double-blind, placebo-controlled study. J Intern Med 1992; 231: 261-267.
22. van Rij AM, Solomon C, Packer SG i wsp. Chelation therapy for intermittent claudication. A double-blind, randomized, controlled trial. Circulation 1994; 90: 1194-1199.
23. Knudtson ML, Wyse DG, Galbraith PD i wsp. Chelation
therapy for ischemic heart disease: a randomized controlled trial. JAMA 2002; 287: 481-486.
24. Ernst E. Chelation therapy for coronary heart disease:
An overview of all clinical investigations. Am Heart J
2000; 140: 139-141.
25. Seely DM, Wu P, Mills EJ. EDTA chelation therapy for
cardiovascular disease: a systematic review. BMC Cardiovasc Disord 2005; 5: 32-37.
26. Guldager B, Jorgensen PJ, Grandjean P. Metal excretion
and magnesium retention in patients with intermittent
claudication treated with intravenous disodium EDTA.
Clin Chem 1996; 42: 1938-1942.
27. Morgan BW, Kori S, Thomas JD. Adverse effects in 5
patients receiving EDTA at an outpatient chelation clinic. Vet Hum Toxicol 2002; 44: 274-276.
28. Brown M.J., Willis T., Omalu B., Leiker R. Deaths resulting from hypocalcemia after administration of edentate
disodium: 2003-2005. Pediatr 2006; 118: 534-536.
29. Smolik S, Chodurek E, Nogaj P i wsp. Characteristics of
chelation ability of chosen metal ions by protective ointments containing Na2H2EDTA. Acta Pol Pharm – Drug
Res 2008; 65: 125-28.
data otrzymania pracy: 21.01.2010 r.
data akceptacji do druku: 28.01.2010 r.
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Ludmiła Węglarz
Katedra i Zakład Biochemii
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej SUM w Katowicach
ul. Narcyzów 1, 41-200 Sosnowiec
tel.: +48 32 364 10 70
e-mail: [email protected]