Review paper - Polish Journal of Sport and Tourism

Transkrypt

Pol. J. Sport Tourism 2010, 17, 207-220
207
Review paper
CULTURAL, IDENTITY-RELATED AND GLOBALIZING CHANGES
AS NEW CONTEXTS OF LOCAL TOURISM
Cultural changes and local tourism
JOANNA FEMIAK, PIOTR RYMARCZYK
The Josef Pilsudski University of Physical Education in Warsaw, Chair of Social Sciences
Mailing address: Joanna Femiak, The Josef Pilsudski University of Physical Education, 34 Marymoncka
Street, 00-968 Warszawa, tel.: +48 664129586, fax: +48 22 8651080, e-mail: [email protected]
Abstract
This paper attempts to answer the question about the humanity values of local and regional tourism in the conditions of
contemporary cultural and civilizational changes. These changes are mainly, occurring in the conditions of postmodern
society, the processes of globalization that lead to the displacement of older forms of identity by a globalized consumer
culture. In summing up, the authors conclude that the local tourism – as a means of developing local identity could be
an alternative to consumerism. But it is not about unreflective return to unchanged local traditions, but a dialogue with
them and making them available to the global culture.
Key words: cultural and civilizational transformation, local tourism, globalization, glocalisation
Local tourism and contemporary socio-cultural
transformation
Local tourism in the long process of globalization reveals to
the contemporary man the opportunities to root, to define his
small homeland, the awareness of joint events and history. Also
it becomes, like everything else in postmodern society, one of
the many products that will arouse the need to have or not. The
question that we ask in our paper is: “How important for a man
can be the tourism-oriented local and regional changes in the
conditions of contemporary cultural and civilization changes?”
We suggest defining the local tourism as an action of individuals oriented on unbiased exploration of their own sphere of
life activity, the environment, in which every day they play
their social roles, but which they often overlook, being absorbed by activities of instrumental nature.
Commercialized forms of tourism are often not accompanied by a genuine understanding of social life and culture of
visited places. Tourists are really only dealing with the reality
arranged for their use, and taking the form of the product put
up for sale. Instead of finding out how people live in the places
they visit, they learn only what the hotels look like and
monuments furnished for the public, and instead of getting to
know local customs and behavior, they watch performances of
folk bands, constituting an element of tourist offer. Meanwhile,
local tourism, while not being a prestigious form of activity,
which could serve as a manifestation of the financial status, is
commercialized to a limited extent. Therefore, it is a better
chance to explore the cultural and social life of visited places,
which – despite the fact that they are a part of the environment
of our life – are often largely unknown for us.
The process of globalization has launched such phenomena
as commercialization, unification, creation of identities
through the aesthetic values and prestige. Perhaps in light of
these phenomena locality is unattractive? Maybe it is only
a place where we are physically present? We do not participate
in local social life, we do not know the history of this place and
cultivate in ourselves a conviction of not having to get used to
the land and people. After all, reality forces to adapt to continuous change - in an era of globalization.
Therefore, in this paper authors look at the locality, not
only as an effect of globalization, but they want to identify the
mechanisms that may pose a specific cure for the effects,
which are carried by life in postmodern society.
The concepts of postmodernity and globalization
The concept of postmodernity, as it is not difficult to note,
was created based on the concept of modernity (in English:
modernity; French: modernité). The latter has long been rooted
in sociology and typically means the model of life characteristic
for the nineteenth and early twentieth-century Western industrial societies. At some point, researchers of culture and social
life came to the conclusion that social phenomena are regarded
as a modern belong to the pas, and the world – or at least the
most developed parts – entered a new historical period. So they
began to identify it as postmodernism (in English: postmodernity, French: postmodernité). The concept of postmodernity in
the literature of social sciences spread over the last decades of
the last century. Postmodern society is usually attributed with
the following features:
• In terms of economy, it is described as a post-industrial and
information society. So it is a society in which the industry
ceases to play the leading role in the economy, and services,
banking, stock market, media and information technology
take over.
Copyright © 2010 by Josef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska
208
Femiak and Rymarczyk: CULTURAL CHANGES AND LOCAL TOURISM
In terms of social forces system, postmodern society is
described as dominated by the new middle class, and
therefore the group whose members handle specialist and
managerial professions and achieve higher income in this
respect.
• In terms of culture, postmodern society is described as
saturated with media. With the technological development,
mass media, which used to provide information only,
turned into a source of great sensual and often interactive
communications (television, computer games, techniques
for creating the so-called virtual reality), resulting in
increasingly becoming competitors for the real world.
Baudrillard [1] – known theorist of postmodernity – to
describe this situation uses the metaphor of maps in scale of
1:1, which covered and replaced reality.
Postmodern culture is also described as a consumer culture.
Postmodern society is thus a society in which ascetic work
ethics is being replaced by hedonistic ethics of consumption,
according to which the use of the provided pleasures and
amusements is a condition of life fulfillment [2, 3, 4].
In turn, globalization can be defined as the process of
tightening and intensification of relations between human
collectivities living in different parts of the globe. As a result,
the world increasingly begins to form a whole and what happens in one corner of the globe inevitably affects what happens
in others. There also occurs “intensification of sensing the
world as a whole” [5].
The concept of globalization is relatively new – in the social
sciences, it became the most popular in the 80s of the past
century – but it describes the processes which are not new. The
origins of globalization can be seen at the dawn of the modern
era. There is no doubt, however, that in recent decades, this
process was markedly accelerated. The reasons for this acceleration must be searched, among others, in the development of
global media (satellite TV, Internet), an increasing social mobility, including the intensification of migration, as well as in the
development and strengthening of the economic relations
taking place between different parts of the globe.
The emergence of modern theories of globalization was
significantly affected by two slightly earlier concepts. The first
of these was the concept presented in 1960 by McLuhan [6], in
accordance with which the world as a result of the development of mass media – particularly television – changed to the
“global village” where residents can immediately find out what
is happening in all of its corners. The second was presented in
the 70s of the twentieth century theory of Wallerstein, according to which the economies of individual countries in the area
of the globe are now setting up a single global system. Its performance is, according to Wallerstein, based on the exploitation of weaker economies by the economies of developed
countries, leading to the consolidation and deepening the
economic gap between the rich West and poor peripheral and
semi-peripheral areas [7].
Contemporary globalization is the process taking place in
many interrelated dimensions. However, one can divide them,
it seems, to five basic: the political, economic, scientific-technical, ecological and cultural globalization.
• Political globalization means the development of political
organizations and political bodies of transnational and global nature (such as the UN) and the conclusion of interstate
agreements that provide coverage over a large part of the
globe (such as the Kyoto Protocol on reducing greenhouse
gas emissions). The development of world-wide coverage of
non-governmental organizations and social movements
(such as Amnesty International, Greenpeace and Doctors
without Borders) can be treated as its manifestations, and
the globalization of certain political ideas (such as democracy and human rights), which in the modern world are
beginning to be seen as universally binding.
•
Economic globalization means the development of commercial relations linking the different parts of the world
and the globalization of the investment and the labor markets. Its manifestations are, inter alia, migration of workers
from poorer to richer countries and the transfer of production from the richer countries to poorer ones. Advances in
modern economic globalization are associated with proliferation of the neoliberal doctrine calling for the abolition of
customs and legal barriers that hinder the development of
world trade and investment. The effect of the current phase
of economic globalization is the weakening of states –
particularly those smaller and poorer – and a partial loss of
their sovereignty to the sponsors and investors: transnational corporations, institutions like the World Bank and
International Monetary Fund or the stock market [8].
• The scientific and technological globalization is the process
that in the recent centuries formed in Western societies the
empirical-rational model of technology and science, which
has achieved world-nomination. Its success results from
greater practical usefulness and effectiveness compared
with based on religion and magic systems of translation of
reality and traditional techniques used by non-Western premodern society. In addition, the acquisition of scientific and
technological solutions – as opposed to the takeover of
values, lifestyles, moral standards from the outside – is
a form of cultural borrowing encountering a relatively small
opposition, as in case of members of the community
engaged in borrowing, it does not arouse fear of general loss
of identity. Islamic terrorists may reject Western values, but
they do not feel any reluctance to use the western weapons,
cars or computers.
• Ecological globalization is the process of technological civilization development, in consequence of which the impact
of humans on the environment in some parts of the world
increasingly affects the circumstances in which people live
in other parts of the world, or even may be a threat to the
stability of the entire global ecosystem.
• The concept of cultural globalization refers in this case to
the culture in a narrow sense, as a sphere of patterns and
values with relatively autotelic nature – including, inter
alia, the arts, entertainment, religion – and roughly the
same as what is Kłoskowska called symbolic culture [9]. At
the core of modern cultural globalization lies enabling it
development of global media. This form of globalization is
manifested primarily by the global spread of Western
patterns of mass culture, mainly of American origin. An
important factor of cultural globalization is undoubtedly
tourism also serving as a “seedbed” of Western values and
morals in places visited by Western tourists.
Processes of globalization in their different aspects are
sometimes faced with criticism and the recognition in terms of
threat. Critics of the current forms of economic globalization
see it as a form of exploitation of the poor by the richer world.
They accuse the rich shareholders and managers of transnational corporations originating from the West of gathering money
from the exploitation of underpaid workers from Third World
countries, and passing on the population of these countries the
hidden costs of development, such as the destruction of the
environment. The fact that economic globalization is seen by
many as the exploitation of non-Western societies by the rich
West, led at the turn of the century to development of the socalled anti-globalization movement. The global nature of this
movement, however, causes that it itself should be treated as
a manifestation of globalization. Besides, the participants themselves often emphasize that it is not so much the rejection of
globalization, but implementation in a different – fairer –
model, which is expressed by rejecting of anti-globalists name
by them and calling themselves alter-globalists.
•
Globalization vs. identity
Not only economic but also cultural globalization is the
object of criticism. Opponents of the cultural aspects of globalization see it as a process of global diffusion of American commercial popular culture – “macdonaldization” or “cocacolonization” of the world sometimes defined here as a form of
“cultural imperialism” This phenomenon meets on their part, it
seems, the criticism on two main fronts. The first criticism form
of the cultural globalization, typical for the authors of a more
conservative orientation, is denouncing them as leading to the
separation of representatives of different populations of local
cultural traditions that under the influence of the expansion of
globalized mass culture are marginalized or even forgotten.
This process of uprooting is condemned as leading to the
annihilation of “real” identity and convicting the individual
affected by it to the meaningless and shallow existence. This
kind of criticism is as controversial, however, as not everyone
would agree with the recognition of the said uprooting phenomenon as undesirable effect. Thus, for example, in the light of
anthropological concepts presented by Fromm [10] in “Escape
from freedom” it should be considered as tantamount to a kind
of process of reaching adulthood – from breaking “primary
ties”, which provided individuals with a sense of security and
orientation by identifying patterns of mindlessly accepted local
culture, but also prevented the development of individuality.
Another way to criticize the effects of cultural globalization – referring more to the value of a pluralistic liberal
society – is presenting it as a destruction of wealth that results
from the existence of a multitude of different cultures. Cultural
globalization is thus presented here as a process of destruction
of global cultural diversity and being replaced by a uniformity
of mainly American popular culture.
We should also mention that some authors pointing to the
dangers of cultural globalization are concerned not so much
with the processes of globalization, as with the reaction to
them, illustrating the described by Fromm escape from freedom precluding a sense of security that they believe can take
the form of aggressive xenophobia. In the words of Appadurai
[11]: “leaky financial boundaries, moving identification and fast
technologies of communication and transactions together give
rise to conflicts, both within national borders as well as across
the borders between nations, bringing with it new threats of
violence” – violence which, according to the author may take
the form of terrorist attacks – such as those of 11 September
2001 – or slaughters of minorities one makes the scapegoats.
Xenophobic reactions to globalization, although widespread, however, are somewhat unfounded. The influx from
outside patterns and values does not have to mean the destruction and displacement of local cultures by a uniformed
global culture, but can lead to increasing cultural diversity. This
happens when local communities subject to external influences, do not resign their own culture in favor of what comes
from outside, and do not reject external patterns in a xenophobic manner, but mix what is local and external, leading to
emergence of new standards. This process is known as creolization, glocalisation or cultural hybridization [12]. As pointed out by Watson, even this aspect of globalization symbolizing the uniforming globalization aspectof company as
McDonald's in different countries and different continents develops in different forms, reflecting local specificity [13].
Of course, despite the presence of these glocalisation
trends, globalization critics may rightly note that the fact that
the recipients of cultural patterns can modify them, does not
change the situation, which consists in the fact that cultural
content flows taking place in the world have so far been largely
of unilateral nature. The West had opportunity to influence the
physical culture of less developed countries, but these coun-
209
tries (except the area of South East Asia) have had little
opportunity to influence Western culture. In recent decades,
however, there were signs of change of this situation. Thanks
to the development of the global media – especially the Internet – marginal cultures obtain an opportunity to present their
patterns in the global forum, and the increasing migration
makes modern societies become increasingly multicultural and
multiethnic [5]. The process of cultural globalization today
means not only Americanization of non-Western cultures, but
also the worldwide process of cultures that have not yet had
a chance to come together coming into contact with each other,
their influence on each other and their mixing.
This phenomenon entails deterritorialization of ancient local cultures. Which means that one can refer to local traditions,
without being physically connected with the place. You do not
need to be Celt today to listen to Celtic music, or a Thai to be
a lover of Thai cuisine. Participation in the culture transforms
from illustration of social conformism to a form of self-realization. This kind of cultural deterrtitorialized diversity seems
more desirable than the original pre-globalization diversity, the
value of which was limited by the fact that in a sense, nobody
knew about it. Each of the local cultures lived then with his
own standards and tried to deny or ignore values carried by the
other.
Of course, the process of deterritorialization of values carried by ancient local cultures is connected with the risks, the
most important of which seems to be erroneous in nature – and
often superficial – interpretations borrowed from foreign cultures of values resulting from ignorance of the cultural context
in which they were originally set. Thus, for example, Europeans and Americans fascinated by the art of Australian Aborigines cannot understand its relationship with their worldview,
with their vision of man’s place in the universe, which in turn
creates the risk that it will be reduced to the exotic ornament.
And even though one agrees with the opinion of Salman Rushdie, that with errors in the translation the cultural transmission
may not only lose, but gain, such errors can lead to the fact that
the values carried by the marginal, sometimes disappearing
cultures will be lost – perhaps forever.
Undoubtedly, globalization has forced a change and the
need for a new determination of the individual in relation to
a changing world. That determination is the search for an
answer to the question: Who am I?
In a globalized postmodern society we have to do with
advancing of started in the modern era process of weakening of
older forms of identity – religious, national or class. The old
identity forms are replaced by new, associated with the consumer fashions and lifestyles. This identity generating nature of
consumption – combined with the growing role of the media –
makes the postmodern consumerist activity cease to use of
goods as objects with specific physical properties, but is increasingly becomes the consumption of images, fantasies and
patterns associated with the goods via advertising and making
up the “personality” of the brand. Thanks to their consuming
we get the feeling that we are “somebody” – people whose
existence is sensible, valuable and enviable [2, 4]. Another
source of identity in postmodern society that becomes more
important (indeed closely related to the first) is to have an
attractive body, shaped and adorned in accordance with the
applicable standards in mass culture. As pointed out by several
authors [14, 15, 16, 17], care about the aesthetics of the body in
modern highly developed societies becomes a social obligation,
from the implementation of which depends on the erotic, social, and often individual and professional success – and thus
the sense of meaningfulness of one's own life. Both these forms
of identity – both that referring to the consumption and that
referring to the body – are, however, for pursuing individuals
a frequent source of frustration. Self-fulfillment based on the
210
first of them requires that the individual’s success in the “rat
race”, in which inevitably only a few win, and self-fulfillment
based on the second would require the fulfillment of unrealistic beauty standards established by the mass culture.
Melosik and Szkundlerek [18] also point to another consequence of overestimation of the aesthetics of modern man – it
is a continuous movement, rejecting the settlement. These
aesthetic substitutes of the identity provide the man with apparent determination, which enforces the instability, exploration,
desire for exploration, crossing landscapes, borders. In its consequences, this mechanism drives the market and its support is
a source of income. According to the authors, “our concern is
absence of settling down, absence of determination prohibiting
permanent settlement in dream locations, relationships, relations – it is a fuel for the economy no longer having to produce
anything”. The economy continues to produce new needs for
new things, and satisfies the needs of a different kind of
identity, belonging, determination.
Aesthetics of identity forces us to question – that the
authors ask [18] – whether along with aesthetic values, there
are moral values in us? Is the aesthetic relation toward another
subject to education? Does excluding from one’s company,
from among the beautiful things, mean including in a group of
others, worse? Here the authors see their sources of violence,
show that young people are subject to criminalization in television campaigns.
Renewed local identity as an alternative to consumerism
An alternative to the proposed by postmodern consumer
society forms of identity may be the renewed forms of local
identity. These forms do not have to involve unreflective identification with local tradition, which was criticized by Fromm
[10]. They may involve a rather reflexive relation to one’s own
biography through contact with the place that shaped me. The
way in which shaped me, does not need to please me, but
nevertheless it must be understood and taken into account if
I want to understand myself. It should be noted that this place
should not be understood only in a geographical sense. Movies
that we watched as a child and books that we read then,
formed our personality as well as homes where we lived, or the
streets, which we walked. Territoriality, however, remains here
by invariably present dimension, and the people living in
a given place can form a community. Community is located at
the intersection of what is the collective and individual, it is
free from the tragic conflict of values. Community is a state of
being with others, it is a state of blurring the boundaries
between “I” and “not – I” dismissing the problem of self-identification. Community experience – remains for years the model of being with others, being in the world of unquestioned
importance in the individual hierarchy of values. The community is the basis for orientation in the world. Today these communities are local, ethnic communities and religious groups,
friends, fans which are opposed to global, planetary, cosmic
communities. Melosik and Szkudlerek [18] suggest that there
occurs gradual expulsion of the national communities. Dispersal of identity, separation from its place, authority, relationships, shared experiences, moving into the world of media,
advertising – causes concern. A man without constancy, the
backrest, can easily give up under the care of those who know
everything and give the answer for everything, looking for the
prophets, a fanatical religions that will impose the sense of the
world and one’s own on him without a shadow of burdensome
doubt.
Building of local identity is a process in which local cultures, stories are revealed anew, reflexively, not in order to close
to the changes in the world, but in order to adapt to them.
It is worth recalling, for further consideration, the concept
of tradition of Thompson [as per 19], which will determine the
status, including local history, in view of changes in the modern world. Thompson identifies four functions of the tradition, connecting on a daily basis: the hermeneutic, normative,
legitimistic, and identity function. In its hermeneutic function,
the tradition constitutes a scheme of world interpretation. Its
normative function is to provide a set of values to individuals
and patterns of conduct in everyday life. Legitimistic function
can provide support to power exercised. Tradition can also be
a source of symbolic material (beliefs, behavior patterns,
legend), which may give rise to the creation of identity and at
both the individual and collective levels.
Nieroba [19] points out that if we accept, after Weber, the
opposition between the traditional and the modern society,
thus we would have to accept tradition only as a part of the
past, which does not provide for individual and group identity.
However, social processes, which are described under the term
glocalisation indicate not so much to the total absence of tradition, social life, but to change in its status and role of the individual.
In view of the social processes that accompany globalization, the need for naming, describing, local traditions and
values increases, because they are a source of individual identity. Considering the erosion of cultural and national belonging,
ties of the individual with the social system units, national, the
identity need of modern man can be met by rebuilding the
awareness of local history and roots.
According to Synak [20], small homelands become an
important determinant of identity. In the global village the
renaissance of localism and regionalism and ethnic revival are
the most distinctive cultural phenomena of the modern world
[20]. The author points out that the global village resident feels
an increasing need for the territorial basis for the integration of
activities and his own self-determination. This is because in the
process of globalization, different territorialities become a major source of social stigmatization. This means that globalization entails not only a change in lifestyle, but it affects who
we are, how we define ourselves. The revival of local cultures
is seen as a reaction to the economic and cultural uniformity,
strengthening of the institutions of a transnational nature. In
local communities, modern man is looking for support, a cure
for the chaos that emerges from the multiplicity of information,
goods. The pace of change in the global world forces the units
to continuously protect their own integrity, to define themselves, define themselves against the constant suggestions of
the surrounding world. In the growth of the importance of
small homelands Synak sees “forms of psychotherapy” that
counteract the effects of technological and civilization progress. The unit needs “good places”, which as Synak says,
ensure its authentic sense of individual and collective subjectivity. This need increases with tension brought by the modern
world. Synak cites after Giddens, the sources of the tensions,
they are phenomena of polar nature: unification – fragmentation, powerlessness – control, authority – the uncertainty,
personal experience – market experience [20]. Giddens also
describes the phenomenon of “return of repressed content”,
which occurs during conscious, reflexive exploration of one’s
identity. A manifestation of such content is the growing importance of faith, religious beliefs, also the reconstruction of
tradition, cultural heritage, local communities. What until recently was a sign of backwardness, pejoratively understood
folk, today is the individual’s response to the question Who am
I? That rootedness in tradition protects against sterile universalism and spatial affiliation, knowledge about one’s own
origins, shapes the sense of individual’s identity and allows to
answer the question not only who I am? but also, where am I
from? Regional communities become a source of sense of iden-
tity, they protect the individual human image from popular
culture seeking the domination [20].
Szczepanski [21] defines regional identity in the following
way: “it is a special case of social (collective) and at the same
time cultural identity, based on regional tradition, referenced to
a clearly defined and delimited territory, region, its unique
social, cultural (symbolic), economic or even topographic
features, distinguishing it from other regions” [21]. As noted by
Nieroba [19] despite the deterritorialization processes, a commitment to “small homelands” is the supreme value, which
affects the regional identity. The space, in which the community is placed, becomes symbolic and represents an area of
identification with the region. Description of location, home,
region in the context of one's own territory, its symbolism, is
present in the work of Yi-FuTuan [22].
Today, return to the roots is not aimed at rebuilding the
tradition as it stands, this is impossible, as the Synak notes [20].
Today the return often means a change of approach to the local
heritage, modern individual with the different attitudes and
needs analyzes its past. In the era of the collapse of grand
narratives, the tradition also loses the unique character of unrepeatable truth. Tradition is not something given once and for
all, but is the subject of dialogue, flexible, actively created,
verified and modified by individual and collective – is a cultural construct. Depending on the social conditions, current
needs and knowledge, modern man dynamically shapes his
traditions, and thus his own identity, which gives him a sense
of belonging to a group and place [19].
Synak [20] clearly points out that globalization and the local
movements are not competitive processes. Location is the
answer, adaptation to globalization. Confirmation of the specificity of local against other communities, and therefore the
rebirth of local patriotism is not a movement against globalization, it is a manifestation of the identity of a newly built
identity, or rather sense of identity.
Identity, according to Grzegorek [23], is not the same as
“a sense of identity”. Despite the complexities of the concept of
“identity” and “a sense of identity” there emerges a fundamental difference. Identity is always someone else's, but ascertained by someone; “a sense of identity” – is available only to the
entity, and is recognized in three ways:
1. My sense of separateness from the rest of the world.
2. Consider themselves of today and yesterday the same
person.
3. Sense of self-consistency.
Sense of identity is an act, confirmation of the existence of
one’s own identity. It is an emotional feeling, the act of an
entity in which inner experience is incorporated. Sense of identity is for the entity, identity is for others.
As pointed out by the author, there is a specific situation at
a time when we ask ourselves about our own identity, “Who
am I?”. Searching for one’s own nature, i.e. the essential properties (as opposed to casual), that is without which one would
not be what he “in the depths of the soul is”. But whatever
a man believes to be his nature, the essence – that is his own
conviction and not necessarily coinciding with how others see
it. If we are looking for our identity inside us, we are limited in
our search tour own autobiographical memory. This understanding of identity is present in psychology and defined “the
identity consists of elements of knowledge about oneself,
which are extremely characteristic for “myself”, to which the
individual attributes the unique value”; one can also recall the
definition of Ericson, recognizing identity as a kind of theory
(not necessarily conscious) that the entity has about itself; this
way of thinking about identity conflicts, psychiatric approach
to identity. Identity here refers to certain properties of a given
person the validity of which is not recognized by the said
person, but by others, such as someone from outside, e.g. the
211
public, science. Grzegorek is inclined to such understanding of
identity, it is a set of characteristics recognized by somebody
and it is the identity for someone [as per 23].
Therefore, the processes associated with the development
of local identity, will increase along with the processes of
globalization, because the need for the community grows in
conditions that reduce the stability of collective forms of life
and their cultural specificity [20]. Synak evokes the concept of
“glocalisation” which describes the sociology of mutual conditioning between the two processes.
The development of local cultures creates an opportunity to
preserve one’s own identity in the perspective of European
integration. Mutual determination, according to some authors,
allows for an understanding of shared values and differences.
Synak writes, “only he who loves his country and regional culture is able to fully feel the beauty of his great homeland and
culture of the entire world” [20].
The essence of contemporary regionalism on the one hand
means maintaining the local identity, but on the other enriching it with new content and value, even for the sake of
economic and cultural life of the region. Nieroba writes [19]
that for modern man the material for conscious constructed
identity is not just a local tradition, but also the culture supermarket. The author emphasizes, the concept of “supermarket
culture” was first put forward by S. Hall in the Question of
Cultural Identity.
Today’s regionalism, so that it would not be just another
version of xenophobia, must be aware, reflective. The processes of anchoring the unit in the modern world were reflected in the so-called phenomenon of “discovering the tradition”,
which according to Nieroba, was first used in the work “The
Invention of Tradition”, edited by Hobsbawm and Ranger, and
originally involved the construction of tradition to the needs of
nation-states and establish their continuity with the past.
“Discovering the tradition” involves construction of visions of
the past to justify current existences of population [19]. Today,
tradition discovered in such way is often regarded not only as
a cultural asset, but also as a resource which brings profits.
Nieroba cites the views of Gross, who in his work “The Past in
Ruins: Tradition and the Critique of Modernity” points to two
ways of cultivating the tradition. The tradition can survive
thanks to activities from the bottom, that is, determination,
perseverance of its supporters [19]. The second way is manipulating the tradition by political and economic forces. The
tradition becomes a product, fabricate, yet another product of
mass culture. True and authentic tradition may survive only in
the case of spontaneous activities of small groups, as Nieroba
says after Gross, the direct interaction of their members related
to the practices of everyday life. This view, however, has its
critics who point out that one cannot deny the authenticity of
the tradition just because it is not communicated directly, but
indirectly through various forms of communication. This is
exactly the communication of tradition that allows it to survive,
even if it is depersonalized and transformed under the influence of mass communication. As noted by Nieroba, independence of the tradition from the direct communication and the
practice of symbolic contents for indirect communication, e.g.
in the form of books [19]. Hence, even on the basis of the
affirmation of former local cultures deterritorialization, an
important role can be attributed to the interpreters located in
the local cultural contexts, whose role would be to explain the
content of such cultures to outside world and deepening of
local identity.
It is thanks to them that the past events imprint stigmata on
the present. Because the city does not become historical by the
mere fact that it occupies the same place for years, but by being
recalled in the books, rituals, customs, holidays – its history; the
Old Town although the rich with resources of the facts in its
212
history, requires the creation of its image in the minds of the
successive generations of inhabitants [22]. Without this awareness of the rich past a paradoxical situation occurs, because
what is close is overlooked, and what was known – remains
absent. Re-enactment of local regions can be done also in the
form of tourist experiences. Local tourism could become
a source of building an authentic sense of identity and a panacea for the anxieties associated with the modern traveler.
Reflexive reference to the site as part of one’s own biography – inextricably woven with biographies of the surrounding
people, not only roots in the human in the world of changes,
but also protects against xenophobia. Indeed, perhaps the local
tourism would not trigger all the defense mechanisms, it would
enhance the sense of identity, would be a panacea for disintegrated identity. It would not oblige to travel in, as described by
Bauman, “protective bubble” which “can only be entered by
what the tenant of the bubble allows and only what the bubble
or tenant allows may get out” [24], and which enables the
separation from what is strange, unfamiliar, unpleasant. Local
tourism could also be a panacea for another effect of globalization, a phenomenon known as the territorial mobility.
This phenomenon occurs when people work in corporations, global, media, economic, political institutions, but a place
of residence or spending weekends is the village, the town
where the people of territorial culture live. Karczocha calls
them refugees, who are behaving like strangers, do not interact
with the local population, only occasionally hire the locals for
home work. This population is deprived of the awareness of
locality, traditions, culture and social problems. They deliberately separate from the local people, cultures and customs and
newcomers are perceived by the local population as people
from nowhere, and their values for local people, writes Karczocha, will remain the unknown ground [25]. Mutual alienation
intensifies fear and concern. The population of immigrants is
isolated from the world by high fences, alarm systems, the local
people treat the immigrants as foreign, different, therefore
worse. Karczocha sees the sources of population integration in
achieving a common goal, welfare, including in the immigrant
population in social activity.
Therefore, for Melosik, small homelands do not give a sense
of uniqueness. In every community there may, in fact, appear
strangers, who can bring new values to the experience of otherness. And here the importance change, travel. Melosik indicates that what today builds the identity, is the difference
between us – no similarity and in this differentiation we
discover ourselves and we alone must bear the responsibility,
nothing will prevent us from searching for ourselves, not even
the community itself, because it is also exposed to new experiences [18]. However, it seems that the local tourism, although
it is not a source of non-ambiguity, it is a source of direct,
objective participation in the reality, and therefore can become
an experience that builds not only individual identity against
the effects of globalization, but develops and promotes a sense
of identity of changing local communities, it integrates them
around a common territory and its traditions.
Integrated local communities, aware of their roots and
history, are able on one hand to open to the changes that
globalization brings, on the other to consciously protect their
historical and natural heritage, and secure economic development.
It is worth noting that in Poland there has occurred a phenomenon of decolonization – Melosik notes that the culture of
totalitarian socialism the places lost the “opportunity to articulate their voices”, they were flooded with a nationwide, universal national education, containing only ideologically legitimate
content. The local variety, local folklore, history, traditions,
dialect, were crammed into a “framework of socialist correctness”, “colonization of eastern Europe by Russia was to be ba-
sed on the appropriation of culture and power by speech” [18].
Therefore, local tourism, on the one hand would build tourists’
awareness, on the other it would force local communities to
explore folklore, which may have been deeply hidden from
damage and vagueness of “socialist correctness”; this process
that already can be seen as a return to the local dialects, the old
legislation, the publication of cookbooks with folk food and
customs.
Conclusions
In conclusion, changes in modern societies, have not led to
the disappearance of tradition, but changed its role in human
life. The importance of the normative and legitimistic aspect of
tradition diminished, while tradition still plays a large role as
means of understanding the world and creating the individual
and collective identity. Referring to the terminology of Thompson, hermeneutic and identity functions of tradition are still
valid.
Regional tourism can deliver content to build a sense of
local identity, anchoring the unit in a world of constant change.
In a world where teachers, priests, philosophers, heroes have
been replaced by heroes of soap operas, comic books [18] –
also gives a chance to experience and participate in the discovery of meaning, value, in the history of our ancestors, this
subjective activity has the educational functions, because it
forces direct experience, effort, understanding and choice – it
is not an easily accessible advertising slogan.
The entity immersed in the experience of local values,
history landscapes, not encumbered with fear of otherness
might be more open to a dialogue between tradition and modernity, conscious reinterpretation of past meanings, which
rather open to changes in the modern world, not close on them.
Local tourism is not a source of social prestige, a product that
can add esteem to man, it is the way beyond the dualism of the
buyer – the product, the extraction of the commercial world,
creative, because one's own participation in the discovery of
history, space and oneself.
Acknowledgements
The study was financed by the Ministry of Science and
Higher Education, project no Ds. 94.
Literature
1. Baudrillard J. (2005) Simulacra and Simulation. Sic!,
Warszawa. [in Polish]
2. Morawski S. (1999) Ungratefull Drawing of Map… about
Postmodernism and Cultural Crisis. UMK, Toruń. [in Polish]
3. Eagleton T. (1998) Illusions of Postmodernity. Spacja,
4. Strinati D. (1998) Introduction to Pop-culture. Zysk i s-ka,
Poznań. [in Polish]
5. Robertson R. (1992) Globalization. Social Theory and Global
Culture. Sage, London.
6. McLuhan M. (2001) Selection of Papers. Zysk i S-ka, Poznań.
[in Polish]
7. Wallerstein I. (1986) The Capitalist World Economy.
Cambridge University Press, Cambridge, Maison des
Sciences de l’Homme, Paris.
8. Schaeffer R.K. (2003) Understanding Globalization.
The Social Consequences of Political. Rowan and Littlefield,
Lanham.
9. Kłoskowska A. (1981) Sociology of Culture. PWN,
10. Fromm E. (1993) Escape from Freedom. Czytelnik,
11. Appadurai A. (2006) Fear of Small Numbers. An Essay on
the Geography of Anger. Duke University Press, Durham
and London.
12. Giulianotti R. (2005) Sport: A Critical Sociology. Polity,
Oxford.
13. Watson J.L. (ed.) (1997) Golden Arches East: McDonald’s
in East Asia. Stanford University Press, Stanford CA.
14. Bordo Susan (1999) The Male Body: A New Look at Men
in Public and Private. Farrar, Straus and Giroux, New York.
15. Bordo Susan (1993) Unbearable Weight: Feminism,
Western Culture and the Body. University of California
Press, Berkeley.
16. Melosik Z. (1996) Identity, Body and Power. Edytor,
Poznań-Toruń. [in Polish]
17. Melosik Z. (2006) Crisis of Masculinity in Temporary
Culture. Oficyna Wydawnicza, Kraków. [in Polish]
18. Melosik Z. Szkudlarek T. (1998) Culture, Identity,
Education. Flashing of Meanings. Oficyna Wydawnicza,
Kraków. [in Polish]
19. Nieroba E. (2008) Tradition detached from its roots.
Regional identity and identification with the inhabitants of
the Opolskie Voivodeship region in the era of globalization.
www.intrreg.uni.opole/biblioteka/docs/e_nieroba.pdf
(01.12.2009). [in Polish]
213
20. Synak B. (2003) Small homelands in the global village.
[in]: Local Identity against the Global Trends. Universitas,
Kraków, pp. 246-256. [in Polish]
21. Szczepański Marek S. (2007) Local and Regional Development in Sociological Perspective. Śląskie Wydawnictwo
Naukowe, Tychy. [in Polish]
22. Yi-Fu Tuan (1987) Space and Place. PIW, Warszawa.
[in Polish]
23. Grzegorek T. (2000) Identity and sense of identity. Attempt
to organize the issues. [in]: A. Gaudowa (ed.) Human
identity. UJ, Kraków, pp. 53-57. [in Polish]
24. Bauman Z. (1996) Tourists and Vagabonds. IHS, Vien.
25. Karczocha W. (2003) Local civil society as a “counter force”
against economic and medial globalization. [in]: Globalization and Us. Local Identity against Global Trends.
Universitas, Kraków, pp. 224-232. [in Polish]
Submitted: February 25, 2010
Accepted: April 1, 2010
214
PRZEMIANY KULTUROWO-TOŻSAMOŚCIOWE I GLOBALIZACYJNE
JAKO NOWE KONTEKSTY TURYSTYKI LOKALNEJ
Przemiany kulturowe a turystyka lokalna
JOANNA FEMIAK, PIOTR RYMARCZYK
Akademia Wychowania Fizycznego J. Piłsudskiego w Warszawie, Katedra Nauk Społecznych
Adres do korespondencji: Joanna Femiak, Akademia Wychowania Fizycznego J. Piłsudskiego,
ul. Marymoncka 34, 00-968 Warszawa, tel.: 664129586, fax: 22 8651080, e-mail: [email protected]
Streszczenie
W pracy podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o humanistyczne walory turystyki lokalnej i regionalnej
w warunkach współczesnych przemian kulturowo-cywilizacyjnych. Przemiany te to przede wszystkim zachodzące
w warunkach społeczeństwa ponowoczesnego procesy globalizacji, które prowadzą do wypierania dawnych form
tożsamości przez zglobalizowaną kulturę konsumpcyjną. W podsumowaniu autorzy dochodzą do wniosku, że turystyka
lokalna – jako środek rozwijania tożsamości lokalnej stanowić może alternatywę wobec konsumpcjonizmu. Nie chodzi
jednak o bezrefleksyjny powrót do lokalnych tradycji w niezmienionej postaci, lecz o dialog z nimi i udostępnienie ich
kulturze globalnej.
Słowa kluczowe: przemiany kulturowo-cywilizacyjne, turystyka lokalna, globalizacja, glokalizacja
Turystyka lokalna a współczesne przemiany
społeczno-kulturowe
Turystyka lokalna w perspektywie procesów globalizacji
odsłania przed współczesnym człowiekiem możliwości zakorzenienia, zdefiniowania swojej małej ojczyzny, uświadomienia wspólnych wydarzeń i historii. Staje się także, jak wszystko
w społeczeństwie ponowoczesnym, jednym z wielu produktów,
który będzie wzbudzał potrzebę posiadania lub nie. Pytanie,
jakie pragniemy zadać w prezentowanym artykule, brzmi:
„jakie znaczenie dla człowieka może mieć turystyka zorientowana lokalnie i regionalnie w warunkach współczesnych
przemian kulturowo-cywilizacyjnych?” Proponujemy turystykę
lokalną zdefiniować jako działanie jednostki zorientowane na
bezinteresowne poznawanie własnej sfery aktywności życiowej, środowiska, w którym na co dzień realizuje swe role
społeczne, ale którego często nie dostrzega, będąc pochłoniętą
czynnościami o charakterze instrumentalnym.
Skomercjalizowanym formom turystyki często nie towarzyszy autentyczne poznanie życia społecznego i kultury odwiedzanych miejsc. Turyści mają bowiem do czynienia jedynie
z rzeczywistością zaaranżowaną na ich użytek i przybierającą
formę wystawianego na sprzedaż produktu. Zamiast dowiadywać się jak mieszkają ludzie w odwiedzanych przez nich miejscach, dowiadują się jedynie jak wyglądają hotele i urządzone
dla zwiedzających zabytki; zamiast poznawać miejscowe zwyczaje i zachowania, oglądają stanowiące element oferty turystycznej występy folklorystycznych zespołów. Tymczasem turystyka lokalna, nie będąc prestiżową formą aktywności, która
mogłaby służyć manifestowaniu swego materialnego statusu,
skomercjalizowana jest jedynie w niewielkim stopniu. Dlatego
też daje większe szanse na poznawanie kultury i życia społecznego odwiedzanych miejsc, które – mimo iż należą do środowiska naszej aktywności życiowej – często są dla nas w dużej
mierze nieznane.
Proces globalizacji uruchomił m.in. takie zjawiska, jak komercjalizację, unifikację, kreację tożsamości przez wartości
estetyczne i prestiż. Może w świetle tych zjawisk lokalność jest
już nieatrakcyjna? Może stanowi tylko miejsce, w którym
jesteśmy fizycznie obecni? Nie uczestniczymy w lokalnym życiu społecznym, nie znamy historii tego miejsca i pielęgnujemy
w sobie przeświadczenie o konieczności nie przyzwyczajania
się do ziemi i ludzi. Wszak rzeczywistość wymusza dostosowywanie się do ciągłych zmian – w erze globalizacji.
Dlatego też w prezentowanym artykule autorzy pragną
przyjrzeć się lokalności, nie tylko jako skutkowi globalizacji,
ale pragniemy wskazać mechanizmy, które mogą stanowić
swoiste lekarstwo na efekty, które niesie ze sobą życie w społeczeństwie ponowoczesnym.
Pojęcia ponowoczesności i globalizacji
Pojęcie ponowoczesności, jak nietrudno zauważyć, stworzone zostało na bazie pojęcia nowoczesności (ang.: modernity;
franc.: modernité). To ostatnie jest już od dawna zakorzenione
w socjologii i zazwyczaj oznacza model życia charakterystyczny dla XIX i XX-wiecznych zachodnich społeczeństw przemysłowych. W pewnym momencie badacze kultury i życia
społecznego doszli jednak do wniosku, że zjawiska społeczne
uznawane za nowoczesne należą już do przeszłości a świat –
a przynajmniej jego najlepiej rozwinięte części – wszedł w nowy okres historyczny. Zaczęto więc określać go mianem ponowoczesności (ang.: postmodernity, franc.: postmodernité).
Pojęcie ponowoczesności w literaturze z zakresu nauk społecznych rozpowszechniło się na przestrzeni ostatnich dekad
minionego stulecia. Społeczeństwu ponowoczesnemu przypisywane są zwykle następujące cechy:
• Pod względem gospodarczym, opisywane jest ono jako społeczeństwo postindustrialne i informacyjne. Jest to więc
społeczeństwo, w którym wiodącą rolę w gospodarce przestaje odgrywać przemysł, a zaczynają usługi, bankowość,
giełda, media i informatyka.
• Pod względem układu sił społecznych, społeczeństwo ponowoczesne opisywane jest jako zdominowane przez nową
Copyright © 2010 by Josef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska
klasę średnią, a więc grupę, której członkowie charakteryzują się wykonywaniem zawodów specjalistycznych i managerskich i osiąganiem z tego tytułu wysokich dochodów.
• Pod względem kulturowym, społeczeństwo ponowoczesne
opisywane jest jako nasycone mediami. Dzięki rozwojowi
technologicznemu mass media, które niegdyś dostarczały
jedynie informacji, przekształciły się w źródło atrakcyjnych
zmysłowo i często interaktywnych przekazów (telewizja,
gry komputerowa, techniki tworzenia tzw. wirtualnej rzeczywistości), w wyniku czego w coraz większym stopniu
stają się one konkurencją dla realnego świata.
Baudrillard [1] – znany teoretyk ponowoczesności – dla
opisania tej sytuacji posługuje się metaforą mapy w skali 1:1,
która zakryła i zastąpiła rzeczywistość.
Kultura ponowoczesna opisywana jest również jako kultura
konsumpcyjna. Społeczeństwo ponowoczesne jest więc społeczeństwem, w którym ascetyczna etyka pracy zastępowana jest
przez hedonistyczną etykę konsumpcji, zgodnie z którą korzystanie z zapewnianych przez towary uciech i rozrywek stanowi
warunek życiowego spełnienia [2, 3, 4].
Z kolei globalizację zdefiniować można jako proces zacieśniania się i intensyfikacji relacji zachodzących pomiędzy
zbiorowościami ludzkimi zamieszkującymi różne części globu.
W jego wyniku świat w coraz większym stopniu zaczyna
stanowić całość a to, co dzieje się w jednym zakątku globu
nieuchronnie wpływa na to, co dzieje się w innych. Następuje
również „intensyfikacja poczucia świata jako całości” [5].
Pojęcie globalizacji jest stosunkowo nowe – w naukach
społecznych rozpowszechniło się ono w latach 80. minionego
stulecia – ale opisuje procesy, które nowe nie są. Początków
globalizacji można dopatrywać się u zarania czasów nowożytnych. Nie ulega jednak wątpliwości, że w ostatnich dekadach
wspomniany proces uległ wyraźnemu przyśpieszeniu. Przyczyn owej akceleracji dopatrywać się należy między innymi
w rozwoju globalnych mediów (telewizja satelitarna, Internet),
we wzrastającej mobilności społecznej, w tym w nasilaniu się
migracji, a także w rozwoju i zacieśnianiu się relacji ekonomicznych zachodzących między różnymi częściami globu.
Na ukształtowanie się współczesnych teorii globalizacji
istotny wpływ miały dwie nieco wcześniejsze koncepcje. Pierwszą z nich była koncepcja przedstawiona w 1960 r. przez
McLuhana [6], zgodnie z którą świat na skutek rozwoju mass
mediów – a w szczególności telewizji – przekształcił się w
„globalną wioskę”, której mieszkańcy mogą się natychmiast
dowiadywać co dzieje się we wszystkich jej zakątkach. Drugą
była zaś przedstawiona w latach 70. XX wieku teoria Wallersteina, według której gospodarki poszczególnych krajów na
obszarze naszego globu tworzą obecnie jeden światowy system.
Jego funkcjonowanie jest według Wallersteina oparte na wyzysku słabszych gospodarek przez gospodarki krajów wysoko
rozwiniętych, co prowadzi do utrwalenia i pogłębiania przepaści ekonomicznej pomiędzy bogatym Zachodem a biednymi
obszarami peryferyjnymi i półperyferyjnymi [7].
Współczesna globalizacja jest procesem dokonującym się
w wielu powiązanych ze sobą wymiarach. Podzielić je jednak
można, jak się zdaje, na pięć podstawowych: globalizację polityczną, ekonomiczną, naukowo-techniczną, ekologiczną i kulturową.
• Globalizacja polityczna oznacza rozwój organizacji i ciał
politycznych o charakterze ponadnarodowym i globalnym
(takich jak ONZ), a także zawieranie międzypaństwowych
porozumień obejmujących swym zasięgiem znaczną część
naszego globu (takich jak protokół z Kioto dotyczący redukcji emisji gazów cieplarnianych). Jako jej przejawy potraktować można również rozwój mających ogólnoświatowy zasięg pozarządowych organizacji i ruchów społecznych
(takich jak Amnesty International, Greenpeace czy Lekarze
Bez Granic) oraz globalizację określonych idei politycznych
215
(takich jak demokracja czy prawa człowieka), które we
współczesnym świecie zaczynają być postrzegane jako
powszechnie obowiązujące.
• Globalizacja ekonomiczna oznacza rozwój relacji handlowych łączących różne części świata oraz globalizację rynku
inwestycyjnego i rynku pracy. Jej przejawami są między
innymi migracje pracowników z krajów biedniejszych do
bogatszych oraz przenoszenie produkcji z krajów bogatszych do biedniejszych. Postępy współczesnej globalizacji
ekonomicznej wiązane są z rozpowszechnieniem się doktryny neoliberalnej wzywającej do znoszenia ceł i barier
prawnych utrudniających rozwój światowego handlu i inwestycji. Skutkiem obecnej fazy globalizacji ekonomicznej
jest osłabienie państw – w szczególności tych mniejszych
i biedniejszych – i częściowa utrata przez nie suwerenności
na rzecz sponsorów i inwestorów: ponadnarodowych korporacji, instytucji takich jak Banku Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy też giełdy [8].
• Globalizacja naukowo-techniczna oznacza proces, w wyniku którego ukształtowany w ostatnich wiekach w społeczeństwach zachodnich empiryczno-racjonalny model techniki i nauki osiągnął światową nominację. Jego sukces
wynika z większej praktycznej przydatności i skuteczności
w porównaniu z opartymi na religii i magii systemami
tłumaczenia rzeczywistości oraz tradycyjnymi technikami
stosowanymi przez niezachodnie społeczeństwa przednowoczesne. W dodatku przejmowanie rozwiązań naukowo-technicznych – w przeciwieństwie do przejmowania
pochodzących z zewnątrz wartości, stylów życia, norm
moralnych czy obyczajowych – jest formą dokonywania
zapożyczeń kulturowych spotykające się ze stosunkowo
niewielkim sprzeciwem, gdyż u członków dokonujących
zapożyczeń zbiorowości nie wzbudza ono na ogół lęku
przed utratą tożsamości. Islamscy terroryści mogą odrzucać
zachodnie wartości, ale nie odczuwają żadnych oporów
przed posługiwaniem się zachodnią bronią, samochodami
czy komputerami.
• Globalizacja ekologiczna to będący skutkiem rozwoju cywilizacji technicznej proces, w skutek którego oddziaływanie
ludzi na środowisko w jednych częściach świata coraz częściej może wpływać na warunki, w których żyją mieszkańcy innych części świata lub stanowić wręcz zagrożenie dla
stabilności całego globalnego ekosystemu.
• Pojęcie globalizacji kulturowej odnosi się w tym wypadku
do kultury rozumianej w sposób wąski, jako sfera wzorów
i wartości o względnie autotelicznym charakterze – obejmująca między innymi sztukę, zabawę, religię – i tożsama
z grubsza z tym co Kłoskowska określała mianem kultury
symbolicznej [9]. U podstaw współczesnej globalizacji kulturowej leży umożliwiający ją rozwój globalnych mediów.
Wspomniana forma globalizacji przejawia się przede wszystkim przez globalne rozpowszechnianie się wzorców zachodniej kultury masowej, amerykańskiego głównie pochodzenia. Ważnym czynnikiem globalizacji kulturowej jest też
niewątpliwie turystyka pełniąca funkcję „rozsadnika” zachodnich wartości i obyczajów w odwiedzanych przez
zachodnich turystach miejscach.
Procesy globalizacyjne w swych różnorakich aspektach spotykają się często z krytyką i ujmowaniem ich w kategoriach
zagrożenia. Krytycy obecnych form globalizacji ekonomicznej
postrzegają ją jako formę eksploatacji biedniejszej części świata
przez bogatszą. Oskarżają pochodzących z bogatego Zachodu
akcjonariuszy i managerów ponadnarodowych korporacji
o zbijanie pieniędzy na wyzysku źle opłacanych pracowników
z krajów III świata i o przerzucanie na barki ludności owych
krajów ukrytych kosztów rozwoju, takich jak niszczenie środowiska naturalnego. Fakt, że globalizacja ekonomiczna przez
wielu postrzegana jest jako wyzyskiwania społeczeństw nie-
216
zachodnich przez bogaty Zachód doprowadził na przełomie XX
i XXI wieku do rozwinięcia się tzw. ruchu antyglobalistycznego. Globalny charakter owego ruchu sprawia jednak, że on
sam powinien być traktowany jako przejaw globalizacji.
Zresztą sami jego uczestnicy często podkreślają, że chodzi im
nie tyle o odrzucenie globalizacji, ale o wprowadzenie w życie
jej odmiennego – sprawiedliwszego – modelu, czego wyrazem
jest odrzucanie przez nich miana antyglobalistów i określanie
się jako alterglobaliści.
Globalizacja a tożsamość
Przedmiotem krytyki jest jednak nie tylko globalizacja ekonomiczna, ale i kulturowa. Przeciwnicy kulturowych aspektów
globalizacji postrzegają je jako proces globalnego rozpowszechniania się amerykańskiej komercyjnej popkultury – „macdonaldyzacji” czy też „cocacolonizacji” świata określanej tu czasem
jako forma „kulturowego imperializmu”. Zjawisko to spotyka
się zaś z ich strony, jak się zdaje, z krytyką na dwóch
podstawowych płaszczyznach. Pierwsza z form krytykowania
kulturowej globalizacji, typowa dla autorów o bardziej konserwatywnej orientacji, polega na potępianiu ich jako prowadzących do oderwania przedstawicieli poszczególnych populacji
od lokalnych tradycji kulturowych, które pod wpływem ekspansji zglobalizowanej kultury masowej ulegają marginalizacji
lub wręcz zapomnieniu. Ten proces wykorzenienia potępiany
jest zaś jako mający prowadzić do zatraty „prawdziwej”
tożsamości i skazujący dotknięte jego skutkami jednostki na
egzystencję bezsensowną i płytką. Tego rodzaju krytyka jest
jednak o tyle kontrowersyjna, iż nie wszyscy zgodziliby się
z uznaniem wspomnianego wykorzenienia za zjawisko niepożądane. Tak więc np. w świetle koncepcji antropologicznej
przedstawionej przez Fromma [10] w Ucieczce od wolności
należałoby je uznać za tożsame ze swego rodzaju procesem
osiągania dorosłości – ze zrywaniem „więzi pierwotnej”, która
zapewniała jednostkom poczucia bezpieczeństwa i orientacji
poprzez identyfikację z bezrefleksyjnie akceptowanymi wzorcami lokalnej kultury, ale zarazem uniemożliwiała im rozwinięcie indywidualności.
Drugim sposobem krytykowania skutków globalizacji kulturowej – odwołującym się w większym stopniu do wartości
pluralistycznego społeczeństwa liberalnego – jest przedstawianie go jako unicestwiania bogactwa jakie niesie ze sobą fakt
istnienia mnogości różnorodnych kultur. Kulturowa globalizacja przedstawiana jest więc tu jako proces niszczenia globalnej
różnorodności kulturowej i wypierania jej przez zuniformizowaną popkulturę amerykańskiej głównie proweniencji.
Trzeba też wspomnieć, że niektórzy autorzy wskazujący na
niebezpieczeństwa związane z globalizacją kulturową obawiają
się nie tyle samych procesów globalizacyjnych, ile reakcji na
nie stanowiących wyraz opisywanej przez Fromma ucieczki
przed pozbawiającą poczucia bezpieczeństwa wolnością, które
ich zdaniem mogą przybierać formy agresywnej ksenofobii. Jak
pisał Appadurai [11]: „nieszczelne granice finansowe, ruchome
tożsamości oraz szybkie technologie komunikacji i transakcji
pospołu rodzą spory, zarówno w obrębie narodowych granic
jak i w poprzek granic między narodami, niosące ze sobą nowe
zagrożenia przemocą” – przemocą, która zdaniem autora mogą
przybierać formę ataków terrorystycznych – takich jak te z 11
września 2001 r. – bądź pogromów uczynionych kozłami ofiarnymi mniejszości.
Ksenofobiczne reakcje na globalizacje, choć rozpowszechnione, są jednak w pewnym sensie nieuzasadnione. Napływ
pochodzących z zewnątrz wzorów i wartości nie musi bowiem
oznaczać niszczenia i wypierania kultur lokalnych przez zuniformizowaną kulturę globalną, lecz może prowadzić do zwiększania kulturowej różnorodności. Dzieje się tak wówczas, gdy
lokalne wspólnoty będące przedmiotem zewnętrznych wpływów ani hurtowo nie rezygnują ze swojej własnej kultury na
rzecz tego, co przychodzi z zewnątrz, ani zewnętrznych wzorców w ksenofobiczny sposób nie odrzucają, ale mieszają to, co
lokalne i zewnętrzne, prowadząc do powstania nowych jakości.
Proces ten określany jest mianem kreolizacji, glokalizacji czy
też hybrydyzacji kulturowej [12]. Jak zwracał uwagę Watson,
nawet taka symbolizująca uniformizujący aspekt globalizacji
firma jak McDonald’s w poszczególnych krajach i na poszczególnych kontynentach rozwija się w odmiennych odzwierciedlających lokalną specyfikę formach [13].
Oczywiście, pomimo występowania wspomnianych glokalizacyjnych trendów, krytycy globalizacji mogą słusznie zauważyć, iż fakt, że odbiorcy kulturowych wzorów mogą je modyfikować, nie zmienia sytuacji polegającej na tym, że dokonujące się na świecie przepływy kulturowych treści miały jak
dotąd głównie jednostronny charakter. Zachód miał bowiem
możliwość wpływania na kulturę fizyczną krajów słabiej rozwiniętych, ale owe kraje (jeśli nie liczyć obszaru Azji PołudniowoWschodniej) miały niewielką możliwość wpływania na kulturę
Zachodu. W ostatnich dekadach pojawiły się jednak zwiastuny
zmiany tej sytuacji. Dzięki rozwojowi globalnych mediów –
a w szczególności Internetu – marginalne kultury uzyskały
szansę prezentowania swych wzorców na globalnym forum,
a nasilające się migracje sprawiają, że współczesne społeczeństwa stają się w coraz większym stopniu multikulturowe i wieloetniczne [5]. Proces globalizacji kulturowej oznacza dziś więc
nie tylko amerykanizację kultur niezachodnich, ale również
dokonujący się na obszarze całego świata proces wchodzenia
ze sobą w kontakt kultur, które dotąd nie miały szansy się ze
sobą zetknąć, ich wpływania na siebie i mieszania się.
Zjawisko to pociąga za sobą deterytorializację dawnych
kultur lokalnych. Co oznacza, że można nawiązywać do tradycji lokalnych, nie będąc fizycznie związanym z danym miejscem. Nie trzeba dziś być Celtem, aby słuchać celtyckiej
muzyki ani Tajem, by być miłośnikiem tajlandzkiej kuchni.
Uczestnictwo w kulturze z wyrazu społecznego konformizmu
staje się formą samorealizacji. Tego rodzaju zdeterytorializowana różnorodność kulturowa wydaje się bardziej pożądana
niż przedglobalizacyjna różnorodność pierwotna, której wartość ograniczał fakt, że w pewnym sensie nikt o niej nie wiedział. Każda z kultur lokalnych żyła bowiem wówczas swymi
własnymi wzorcami, a wartości niesione przez inne starała się
z reguły negować lub ignorować.
Oczywiście z procesem deterytorializacji wartości niesionych przez dawne kultury lokalne związane są również zagrożenia, z których najistotniejsze wydaje się zagrożenie błędnymi – i często powierzchownymi – interpretacjami zaczerpniętych z obcych kultur wartości wynikającymi z nieznajomości
kontekstu kulturowego, w którym pierwotnie były osadzone.
Tak więc np. Europejczyk czy Amerykanin zafascynowany
sztuką australijskich Aborygenów może nie rozumieć jej związków z ich światopoglądem, z przyjmowaną przez nich wizją
miejsca człowieka w kosmosie, co z kolei stwarza ryzyko, że
redukować ją będzie do egzotycznego ornamentu. I choć zgodzić się można z opinią Salmana Rushdiego, że na błędach
w przekładzie przekaz kulturowy może nie tylko stracić, ale
i zyskać, błędy takie mogą doprowadzić do tego, iż wartości
niesione ze sobą przez marginalne, czasem ginące kultury zostaną zagubione – być może na zawsze.
Niewątpliwie proces globalizacji wymusił zmianę i potrzebę
nowego określenia się jednostki wobec zmieniającego się świata. Owo określanie się to szukanie odpowiedzi na pytanie: kim
jestem?
W zglobalizowanym społeczeństwie ponowoczesnym mamy do czynienia z posuwaniem się zapoczątkowanych w dobie
nowoczesności procesów słabnięcia dawnych form tożsamości – religijnych, narodowych czy klasowych. Stare tożsamości
zastępowane są zaś przez nowe, związane z realizowaniem
konsumpcyjnych mód i stylów życia. Ów tożsamościowotwórczy charakter konsumpcji – w połączeniu z rosnącą rolą mediów – sprawiają, że ponowoczesna aktywność konsumpcyjna
przestaje się sprowadzać do korzystania z towarów jako obiektów o określonych fizycznych właściwościach, lecz w coraz
większym stopniu staje się konsumpcją wyobrażeń, fantazji
i wzorców kojarzonych z towarami za pomocą reklamy i składających się na „osobowość” marki. Dzięki ich konsumowaniu
uzyskujemy poczucie, że jesteśmy „kimś” – osobami, których
egzystencja jest sensowna, wartościowa i godna pozazdroszczenia [2, 4]. Innym źródłem tożsamości, które w społeczeństwie
ponowoczesnym nabiera na znaczeniu (ściśle zresztą związanym z pierwszym) jest posiadanie atrakcyjnego, to jest ukształtowanego i przyozdobionego zgodnie z obowiązującymi w kulturze masowej standardami, ciała. Jak podkreśla szereg autorów [14, 15, 16, 17], dbałość o estetykę ciała we współczesnych
społeczeństwach wysoko rozwiniętych nabiera charakteru
społecznego obowiązku, od którego realizacji uzależniony jest
erotyczny, towarzyski, a często i zawodowy sukces jednostki –
a stąd i jej poczucie sensowności własnego życia. Obie
wspomniane formy tożsamości – zarówno ta odwołująca się do
konsumpcji jak i ta odwołująca się do ciała – są jednak dla
realizujących jej jednostek częstym źródłem frustracji. Samorealizacja oparta na pierwszej z nich wymaga bowiem od
jednostek sukcesu w „wyścigu szczurów”, który siłą rzeczy
wygrywają tylko nieliczni, zaś samorealizacja oparta na drugiej
wymagałaby spełnienia nierealistycznych standardów urody
ustanawianych przez kulturę masową.
Melosik i Szkundlerek [18] wskazują także na inną konsekwencję przeestetyzowania życia współczesnego człowieka –
jest nią ciągły ruch, odrzucenie osiedlenia. Owe estetyczne namiastki tożsamości dają człowiekowi pozory określenia, co
zmusza do niestabilności, poszukiwaniach, żądzy poszukiwań,
przekraczania krajobrazów, granic. W swojej konsekwencji
mechanizm ten napędza rynek i jego podtrzymywanie jest źródłem dochodów. Zdaniem autorów „nasz niepokój nieustatkowanie się, niedookreślenie zabraniające osiedlenia się w stałych wymarzonych miejscach, związkach, relacjach – są paliwem dla gospodarki nie mającej już nic do wyprodukowania”.
Gospodarka wciąż produkuje nowe potrzeby nowych rzeczy
i zaspakaja potrzeby innego rodzaju: tożsamości, przynależności, określenia.
Estetyzacja tożsamości zmusza do pytania – które zadają
autorzy [18] – czy wraz z wartościami estetycznymi, żyją w nas
wartości moralne? Czy estetyczna relacja względem drugiego
podlega edukacji? Czy wykluczanie z własnego grona, z grona
rzeczy pięknych to już zaliczanie do innych, gorszych. Tutaj
autorzy upatrują źródeł przemocy, wskazują, że młodzież podlega kryminalizacji, w kampaniach telewizyjnych.
Odnowiona tożsamość lokalna jako alternatywa
wobec konsumpcjonizmu
Pewną alternatywę wobec proponowanych przez ponowoczesne społeczeństwo konsumpcyjne form tożsamości mogą
być odnowione formy tożsamości lokalnej. Formy te nie muszą
przy tym polegać na bezrefleksyjnej identyfikacji z lokalną
tradycją, którą krytykował Fromm [10]. Mogą polegać raczej na
refleksyjnym odniesieniu się do własnej biografii poprzez kontakt z miejscem, które mnie kształtowało. Sposób, w jaki mnie
ukształtowało, nie musi mi się podobać, ale tym niemniej
należy go zrozumieć i uwzględnić, jeśli chcę zrozumieć siebie.
Trzeba przy tym zauważyć, że wspomnianego miejsca nie należy rozumieć wyłącznie w sensie geograficznym. Filmy, które
oglądaliśmy w dzieciństwie czy książki, które wtedy czytaliśmy, formowały bowiem naszą osobowość tak samo jak domy,
217
w których mieszkaliśmy czy ulice, po których chodziliśmy.
Terytorialność pozostaje tu jednak nieodmiennie obecnym wymiarem, a ludzie zamieszkujący dane miejsce mogą stanowić
wspólnotę. Wspólnota znajduje się na przecięciu, tego, co
zbiorowe i indywidualne, jest wolna od tragicznego konfliktu
wartości. Wspólnota jest stanem bycia z innymi, jest stanem
zatarcia granic między „ja” i „nie – ja” oddalającym problem
samoidentyfikacji. Przeżycia wspólnotowe – pozostają na całe
lata modelem bycia z innymi, bycia w świecie o niekwestionowanej randze w indywidualnej hierarchii wartości. Wspólnota
stanowi podstawę orientacji w świecie. Dzisiaj owe wspólnoty
to wspólnoty lokalne, etniczne, religijne, grupy przyjaciół fanów, które są przeciwstawiane wspólnotom globalnym, planetarnym, kosmicznym. Melosik i Szkudlerek [18] wskazują, że stopniowemu wyparciu podlegają wspólnoty narodowe. Rozproszenie tożsamości, oderwanie jej od miejsca, autorytetów, relacji,
wspólnych doświadczeń, przeniesienie w świat mediów, reklamy – wywołuje niepokój. Człowiek bez stałości, oparcia, może
łatwo oddać się pod opiekę tym którzy wszystko wiedzą i na
wszystko dają odpowiedź, szuka proroków, fanatycznych
religii, które sens świata i jego własny mu narzucą bez cienia
uciążliwej wątpliwości.
Budowanie tożsamości lokalnej, jest procesem, w którym
lokalne kultury, historie odkrywane są na nowo, refleksyjnie,
nie po to by zamknąć się na zmiany w świecie, lecz po to by się
do nich dostosować.
Warto przywołać, na potrzeby dalszych rozważań koncepcję tradycji Thompsona [cyt. za 19], która pozwoli określić
status, także lokalnych historii, w perspektywie zmian we
współczesnym świecie. Thompson wyróżnia cztery funkcje tradycji, łączące się na co dzień: funkcję hermeneutyczną, normatywną, legitymizacyjną oraz tożsamościową. W swej funkcji
hermeneutycznej tradycja stanowi schemat interpretacji świata. Jej funkcja normatywna polega na dostarczaniu jednostkom
zestawu wartości i wzorów postępowania w życiu codziennym.
Funkcja legitymizacyjna może stanowić wsparcie dla sprawowanej władzy. Tradycja może być również źródłem materiału
symbolicznego (wierzenia, wzory zachowań, legendy), który
może stanowić podstawę kreacji tożsamość i zarówno na poziomie indywidualnym jak i zbiorowym.
Nieroba [19] zauważa, że jeśli przyjmiemy za Weberem
opozycję między społeczeństwem tradycyjnym a nowoczesnym, tym samym musielibyśmy przyjąć tradycję jedynie jako
element przeszłości, który nie stanowi o tożsamości indywidualnej i grupowej. Jednak procesy społeczne, które opisywane
są pod pojęciem glokalizacji wskazują nie tyle na całkowitą
nieobecność tradycji życiu społecznym, lecz na zmianę jej statusu i roli dla jednostki.
Wobec procesów społecznych, które towarzyszą globalizacji potrzeba nazywania, opisywania lokalnych tradycji i wartości, wzrasta, bowiem stanowią one źródło indywidualnej
tożsamości. Wobec rozpadu kulturowych i narodowych przynależności, więzi jednostki z systemem społecznym, państwowym potrzeba tożsamości współczesnego człowieka, może być
zaspokojona właśnie przez odbudowanie świadomości lokalnych historii i korzeni.
Według Synaka [20] małe ojczyzny stają się ważnym wyznacznikiem tożsamości. W globalnej wiosce renesans lokalizmu i regionalizmu oraz ożywienie etniczne należą do najbardziej charakterystycznych zjawisk kulturowych współczesnego
świata [20]. Autor wskazuje, że mieszkaniec globalnej wioski
odczuwa rosnące zapotrzebowanie na terytorialną podstawę
integracji działań i własnego samookreślenia się. Dzieje się tak,
ponieważ w procesie globalizacji odmienne terytorialności
stają się głównym źródłem naznaczenia społecznego. A to
oznacza, że globalizacja pociąga za sobą nie tylko zmianę stylu
życia, lecz wpływa na to kim jesteśmy, jak siebie określamy.
Ożywienie kultur lokalnych postrzegane jest jako reakcja na
218
uniformizm ekonomiczno-kulturowy, wzmacnianie się instytucji o charakterze ponadnarodowym. W społecznościach lokalnych współczesny człowiek szuka oparcia, lekarstwa na chaos,
który wyłania się z wielości informacji, towarów. Tempo zmian
w globalnym świecie zmusza jednostkę do ciągłej ochrony
własnej integralności, definiowania siebie, określania siebie,
wobec nieustannych propozycji otaczającego świata. Synak we
wzroście znaczenia małych ojczyzn upatruje „form psychoterapii”, przeciwdziałającej skutkom postępu technologicznego
i cywilizacyjnego. Jednostka potrzebuje „dobrych miejsc”, które
jak pisze Synak zapewnią jej autentyczne poczucie jednostkowej i zbiorowej podmiotowości. Potrzeba ta wzrasta wraz
z napięciami, które ze sobą niesie współczesny świat. Synak
przywołuje za Giddensem, źródła owych napięć, są to zjawiska
o charakterze biegunowym: unifikacja – fragmentacja, bezsilność – kontrola, autorytet – niepewność, doświadczenie osobiste – doświadczenie urynkowione [20]. Opisane zostaje także
przez Giddensa zjawisko „powrotu treści wypartych”, które
zachodzi podczas świadomego, refleksywnego poszukiwania
własnej tożsamości. Przejawem owych treści jest wzrost znaczenia wiary, przekonań religijnych, również odbudowa tradycji, dziedzictwa kulturowego, wspólnot lokalnych. To, co do
niedawna było przejawem zacofania, pejoratywnie rozumianej
ludowości, dzisiaj jest dla jednostki odpowiedzią na pytanie
kim jestem? Owo zakorzenienie w tradycji, chroni przed jałowym uniwersalizmem, a przestrzenna przynależność, wiedza
o własnych korzeniach kształtuje poczucie tożsamości jednostki i pozwala odpowiedzieć na pytanie nie tylko kim jestem?
Lecz również skąd jestem? Wspólnoty regionalne stają się
źródłem poczucia tożsamości, chronią indywidualne oblicze
człowieka przed dążącą do dominacji kulturą masową [20].
Szczepański [21] tak definiuje tożsamość regionalną: „jest
to szczególny przypadek tożsamości społecznej (zbiorowej)
i kulturowej zarazem opartej na tradycji regionalnej, odnoszonej do wyraźnie zdefiniowanego i delimitowanego terytorium,
regionu, jego specyficznych cech społecznych, kulturowych
(symbolicznych), gospodarczych czy nawet topograficznych,
wyróżniających go spośród innych regionów” [21]. Jak zauważa
Nieroba [19] mimo procesów deterytorializacji, przywiązanie
do „małych ojczyzn” jest wartością nadrzędną, która wpływa
na tożsamość regionalną. Przestrzeń, w której umiejscawia się
wspólnota, nabiera wymiaru symbolicznego i stanowi obszar
identyfikacji z regionem. Opisu miejsca, domu, regionu w kontekście własnego terytorium, jego symboliki dokonuje w swojej
pracy Yi-FuTuan [22].
Dzisiaj powrót do korzeni nie ma na celu odbudowy tradycji w niezmienionej postaci, to jest niemożliwe, jak zauważa
Synak [20]. Dzisiaj powrót oznacza często zmianę stosunku do
dziedzictwa lokalnego, jednostka współczesna z innymi nastawieniami i potrzebami analizuje swoją przeszłość. W epoce
upadku wielkich narracji, również tradycja traci charakter
prawdy niepowtarzalnej. Tradycja nie jest czymś danym raz na
zawsze, lecz jest przedmiotem dialogu, elastyczny, aktywnie
tworzonym, weryfikowanym i modyfikowanym przez jednostkę i zbiorowość – jest konstruktem kulturowym. W zależności
od warunków społecznych, bieżących potrzeb i wiedzy, współczesny człowiek dynamicznie kształtuje swoją tradycje, a tym
samym własną tożsamość, która daje mu poczucie przynależności do określonej grupy i miejsca [19].
Synak [20] wyraźnie podkreśla, że globalizacja i ruchy
lokalne nie są procesami konkurencyjnymi. Lokalizacja jest
odpowiedzią, adaptacją do procesów globalizacji. Potwierdzeniem specyfiki lokalnej wobec innych społeczności, dlatego
też odradzanie się małych ojczyzn nie jest ruchem przeciw
globalizacji, to przejaw na nowo budowanej tożsamości, a właściwe poczucia tożsamości.
Tożsamość wg Grzegorka [23] to nie to samo, co „poczucie
tożsamości” Mimo całej zawiłości pojęcia „tożsamości”, a „po-
czuciem tożsamości” wyłania się pewna zasadnicza różnica.
Tożsamość jest zawsze czyjaś, ale stwierdzana przez kogoś;
„poczucie tożsamości” – jest dostępne tylko dla podmiotu i jest
ujmowane na 3 sposoby:
1. Moje poczucie odrębności od reszty świata.
2. Uważa siebie z dzisiaj i wczoraj za tę samą osobę.
3. Poczucie własnej spójności.
Poczucie tożsamości jest aktem, stwierdzeniem, istnienia
własnej tożsamości. To czucie emocjonalne, akt podmiotu,
w który wpisane jest doświadczenie wewnętrzne. Poczucie
tożsamości jest dla podmiotu, tożsamość dla innych.
Jak podkreśla autor, specyficzna sytuacja jest w chwili gdy
pytamy się samych siebie o własną tożsamość „Kim jestem?”.
Poszukiwanie własnej istoty, czyli właściwości esencjalnych
(w odróżnieniu od przygodnych), czyli tego, bez czego nie
byłby tym, kim „w głębi duszy jest”. Cokolwiek jednak człowiek
uważa za swoją naturę, istotę – to jest to właśnie jego własne
przekonanie i niekoniecznie musi się pokrywać z tym, jak
widzą go inni. Jeśli poszukujemy swojej tożsamości wewnątrz
siebie, jesteśmy ograniczeni w poszukiwaniu do własnej pamięci autobiograficznej. Takie rozumienie tożsamości jest obecne
psychologii i definiowane „Na tożsamość składają się elementy
wiedzy o własnej osobie, które są w najwyższym stopniu charakterystyczne dla ja, którym podmiot przypisuje wyjątkową
wagę”; można tu także przywołać definicję Ericsona, uznającego tożsamość za rodzaj teorii (niekoniecznie uświadomionej)
jaką podmiot ma na swój temat; ten sposób myślenia o tożsamości kłóci się, psychiatryczne ujęcie tożsamości. Tożsamością
są tutaj nazwane właściwości konkretnego człowieka, których
ważność uznawana jest nie przez tegoż człowieka, ale przez
innych, kogoś zewnątrz np. społeczeństwo, naukę. Grzegorek
właśnie do takiego rozumienia tożsamości się skłania, jest to
zespół cech uznawanych przez kogoś i jest tożsamością dla
kogoś [cyt. za 23].
Dlatego też procesy towarzyszące rozwojowi tożsamości
lokalnej, będą nasilać się wraz z procesami globalizacji, bowiem potrzeba wspólnoty wzrasta w warunkach, które redukują trwałość zbiorowych form życia i ich swoistość kulturową
[20]. Synak przywołuje pojecie „glokalizacji”, które w socjologii
opisuje wzajemne warunkowanie się tych dwóch procesów.
Rozwój kultur lokalnych, stwarza możliwość zachowania
własnej tożsamości w perspektywie europejskiej integracji.
Wzajemne określenie się, według niektórych autorów, pozwala
na zrozumienie wspólnych wartości i różnic. Jak pisze Synak,
„tylko ten kto kocha swój regionalny kraj i kulturę jest w stanie
w pełni odczuć piękno swojej wielkiej ojczyzny i kultury ogólnoludzkiej” [20].
Istotą współczesnego regionalizmu jest z jednej strony zachowanie tożsamości lokalnej, z drugiej jednak wzbogacanie
jej o nowe treści i wartości, chociażby w trosce o ekonomicznokulturowy byt regionu. Jak pisze Nieroba [19], dla współczesnego człowieka tworzywem świadomej konstruowanej tożsamości jest nie tylko tradycja lokalna, ale również supermarket
kultury. Autorka podkreśla, pojęcie „supermarket kultury”
zostało pierwszy raz przytoczone przez S. Halla w Question of
Cultural Identity.
Dzisiejszy regionalizm, aby nie był kolejną wersją ksenofobii musi być świadomy, refleksyjny. Procesy zakotwiczające
jednostkę we współczesnym świecie, znalazły swoje odzwierciedlenie w tzw. zjawisku „odkrywania tradycji”, które to
zdaniem Nieroby zostało pierwszy raz użyte w pracy „The
Invention of Tradition”, pod redakcją Hobsbawma i Rangera
i pierwotnie dotyczyło konstruowania tradycji na potrzeby
państw narodowych i potwierdzenia ich ciągłości z przeszłością. „Odkrywanie tradycji” polega na konstruowaniu wizji
przeszłości uzasadniającej obecną egzystencje zbiorowości
[19]. Dzisiaj tak odkryta tradycja, często traktowana jest nie
tylko jako dobro kulturowe, lecz również jako zasób przyno-
szący profity. Nieroba przytacza poglądy Grossa, który w swej
pracy „The Past in Ruins: Tradition and the Critique of Modernity” wskazuje na dwa sposoby kultywowania tradycji. Tradycja może przetrwać dzięki działaniom oddolnym, czyli determinacji, uporowi jej zwolenników [19]. Drugi sposób polega
manipulacji tradycją przez siły polityczne i ekonomiczne.
Tradycja staje się produktem, fabrykatem, jeszcze jednym
produktem kultury masowej. Prawdziwa i autentyczna tradycja
może przetrwać tylko w przypadku spontanicznych działań
małych grup, pisze Nieroba za Grossem, bezpośrednich interakcji jej członków związanych z praktykami życia codziennego. Pogląd ten jednak ma swoich krytyków, którzy podkreślają,
że nie można odmawiać autentyczności tradycji tylko dlatego,
że nie jest przekazywana bezpośrednio, lecz pośrednio przez
różne formy komunikacji. Właśnie taki przekaz tradycji pozwala jej przetrwać, nawet jeśli jest zdepersonalizowana
i przekształcona pod wpływem środków masowej komunikacji.
Jak zauważa Nieroba, uniezależnienie przekazu tradycji od
bezpośredniej relacji i praktykowania treści symbolicznych na
rzecz komunikacji pośredniej np. w postaci książek [19]. Stąd
nawet na gruncie afirmacji deterytorializacji dawnych kultur
lokalnych ważną rolę przypisać można osadzonym w lokalnych kontekstach kulturowych interpretatorom, których rola
polegałaby na objaśnianiu treści owych kultur zewnętrznemu
światu i pogłębianiu lokalnej tożsamości.
To dzięki nim, przeszłe wydarzenia wyciskają piętna na
współczesności. Bowiem miasto nie staje się historyczne przez
sam fakt zajmowania tego samego miejsca przez długie lata,
tylko dzięki przywoływaniu w książkach, obrzędach, zwyczajach, świętach – jego historii; Stare miasto choć na bogate
zasoby faktów w swojej historii wymaga stwarzania swego
obrazu na nowo w umysłach kolejnych generacji mieszkańców
[22]. Bez tej świadomości miejsca o bogatej przeszłości zaczyna
dosięgać paradoksalna sytuacja, gdyż to, co bliskie jest niedostrzegane, a to, co znane – pozostaje nieobecne. Uobecnienie
lokalnych regionów, może odbywać się także w formie doświadczenia turystycznego. Turystyka lokalna mogłaby stać się
źródłem autentycznego budowania poczucia tożsamości i panaceum na lęki towarzyszące współczesnemu turyście.
Refleksyjne odniesienie do miejsca, jako elementu własnej
biografii – nierozłącznie splecionej z biografiami otaczających
ludzi, nie tylko zakorzenia człowieka w świecie zmian, ale
również zabezpiecza przed ksenofobią. Bowiem może właśnie
turystyka lokalna, nie uruchamiałaby wszystkich mechanizmów obronnych, wzmacniałaby poczucie tożsamości, byłaby
panaceum na tożsamość zdezintegrowaną. Nie zmuszałaby do
podróżowania w opisywanej przez Baumana „ochronnej bańce”, do której „przedostać się może tylko to, co lokator bańki
dopuści i z której tylko to, na co on lub ona pozwoli może się
wydostać” [24], i która umożliwia separację od tego, co obce,
nieznane, nieprzyjemne. Turystyka lokalna, może być także
panaceum na inny efekt globalizacji, zwanym zjawiskiem
ruchliwości terytorialnej. Zjawisko to, ma miejsce wtedy, gdy
osoby pracują w korporacjach, globalnych instytucjach medialnych, gospodarczych, politycznych, ale miejscem ich zamieszkania lub spędzania weekendów jest wieś, miasteczko,
w których od dawna żyją ludzie kultury terytorialnej. Karczocha nazywa ich uciekinierami, którzy zachowują się jak ludzie
obcy, nie zawierają znajomości z miejscową ludnością, jedynie
czasami wynajmują ją do przydomowych prac. Ludność ta jest
pozbawiona świadomości lokalnej, tradycji, kultury, problemów społecznych. Świadomie separuje się od miejscowej
ludności, kultur i obyczajów; przybysze są przez miejscowej
ludność postrzegani jako ludzie znikąd, a ich wartości, dla
ludności miejscowej, jak pisze Karczocha, pozostaną ziemią
nieznaną [25]. Wzajemna obcość potęguje strach i obawy.
Ludność napływowa izoluje się od świata wysokimi płotami,
systemem alarmów, miejscowi traktują natomiast napływowe
219
osoby jako obcych, innych, przez to gorszych. Karczocha
upatruje źródeł integracji ludności w realizowaniu wspólnego
celu, dobra, we wciąganiu napływowej ludności w działalność
społeczną.
Dlatego też dla Melosika, małe ojczyzny także nie dają poczucia jednoznaczności. W każdej wspólnocie mogą, bowiem
pojawić się obcy, którzy mogą wnosić nową wartości do doświadczenia odmienności. I tutaj znaczenia się zmieniają,
wędrują. Melosik, wskazuje, że to co buduje dzisiaj tożsamość,
to różnica między nami – nie podobieństwo i w tym różnicowaniu się odkrywamy siebie i musimy samodzielnie nosić
odpowiedzialność, nic nas nie uchroni od poszukiwania siebie
nawet wspólnota, bowiem ona też jest narażona na nowe doświadczenia [18]. Wydaje się jednak, że również turystyka
lokalna, choć nie jest źródłem jednoznaczność, jest źródłem
bezpośredniego, podmiotowego uczestnictwa w rzeczywistości,
dlatego też może stać się doświadczeniem, które wobec efektów globalizacji buduje nie tylko jednostkową tożsamość, lecz
rozwija i wspiera poczucie tożsamości zmieniających się lokalnych społeczności, integruje je, wokół wspólnego terytorium
i jego tradycji.
Zintegrowane społeczności lokalne, świadome swoich korzeni i historii, są w stanie z jednej strony otworzyć się na
zmiany, które niesie globalizacja z drugiej świadomie chronić
swoje dziedzictwo historyczne, przyrodnicze i zapewnić sobie
rozwój gospodarczy.
Warto zauważyć, że w Polsce nastąpiło zjawisko dekolonizacji – Melosik zaznacza, że w kulturze totalnego socjalizmu
miejsca straciły „możliwość artykulacji swych głosów”, zostały
zalane ogólnopolską, uniwersalną edukacją narodową, przesyconą jedynie słusznymi ideologicznymi treściami. Różnorodność lokalna, miejscowy folklor, historia, tradycje, gwara, zostały wtłoczone w „ramy socjalistycznej słuszności” „kolonizacja
wschodniej europy przez Rosję miała polegać na zawłaszczeniu kultury i władzy przez mowę” [18]. Dlatego też turystyka
lokalna z jednej strony budowałaby świadomość turystów,
z drugiej niejako zmuszała miejscowe wspólnoty do odkrywania, folkloru, który być może został głęboko ukryty przed
zniszczeniem i nijakością ”socjalistycznej słuszności”; proces
ten już można zaobserwować w postaci powrotu do gwar,
starych przepisów, publikacji książek kucharskich z ludowymi
potrawami i obyczajami.
Podsumowanie
Podsumowując, zmiany we współczesnych społeczeństwach, nie doprowadziły do zaniku tradycji, lecz zmieniły jej
rolę w życiu człowieka. Zmniejszyło się znaczenie aspektu
normatywnego i legitymizacyjnego tradycji, natomiast ciągle
dużą rolę odgrywa tradycja jako środek rozumienia świata
i tworzenia tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Odnoszą się
do terminologii Thompsona ciągle aktualne są funkcje tradycji:
hermeneutyczna i tożsamościowa.
Turystyka regionalna może dostarczać treści, które budują
poczucie tożsamości lokalnej, zakorzeniając jednostkę w świecie nieustannych zmian. W świecie gdzie nauczyciele, kapłani,
filozofowie zostali zastąpieni przez bohaterów mydlanych
oper, komiksów [18] – daje również szanse na doświadczenie,
uczestnictwo w odkrywaniu, sensu, wartości, w dziejach naszych przodków; owa podmiotowa aktywność ma funkcje
pedagogiczną, bowiem zmusza do bezpośredniego doświadczenia, wysiłku, zrozumienia i wyboru – nie jest łatwo dostępnym
sloganem reklamowym.
Podmiot zanurzony w doświadczeniu lokalnych wartości,
pejzaży historii, nieobarczony lękiem przed innością może
będzie bardziej otwarty na dialog między tradycją a współczesnością, świadomej reinterpretacji przeszłych znaczeń, które
220
raczej otwierają na zmiany we współczesnym świecie, a nie na
nie zamykają. Turystyka lokalna nie jest źródłem prestiżu społecznego, produktem który może dowartościować sam w sobie
człowieka, jest wyjściem poza dualizm kupujący – produkt;
wydobyciem się z komercyjnego świata, twórczym, bo własnym udziałem w odkrywaniu historii, przestrzeni i siebie.
Podziękowania
Badania finansowano przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, projekt nr Ds. 94.
Piśmiennictwo
1. Baudrillard J. (2005) Symulakry i symulacja. Sic!,
Warszawa.
2. Morawski S. (1999) Niewdzięczne rysowanie mapy…
o postmodernie (izmie) i kryzysie kultury. UMK, Toruń.
3. Eagleton T. (1998) Iluzje postmodernizmu. Spacja,
Warszawa.
4. Strinati D. (1998) Wprowadzenie do kultury popularnej.
Zysk i s-ka, Poznań.
5. Robertson R. (1992) Globalization. Social Theory and
Global Culture. Sage, London.
6. McLuhan M. (2001) Wybór tekstów. Zysk i S-ka, Poznań.
7. Wallerstein I. (1986) The Capitalist World Economy.
Cambridge University Press, Cambridge, Maison des
Sciences de l’Homme, Paris.
8. Schaeffer R.K. (2003) Understanding Globalization.
The Social Consequences of Political. Rowan and
Littlefield, Lanham.
9. Kłoskowska A. (1981) Socjologia kultury. PWN, Warszawa.
10. Fromm E. (1993) Ucieczka od wolności. Czytelnik,
Warszawa.
11. Appadurai A. (2006) Fear of Small Numbers. An Essay on
the Geography of Anger. Duke University Press, Durham
and London.
12. Giulianotti R. (2005) Sport: A Critical Sociology. Polity,
Oxford.
13. Watson J.L. (ed.) (1997) Golden Arches East: McDonald’s
in East Asia. Stanford University Press, Stanford CA.
14. Bordo Susan (1999) The Male Body: A New Look at Men
in Public and Private. Farrar, Straus and Giroux, New York.
15. Bordo Susan (1993) Unbearable Weight: Feminism,
Western Culture and the Body. University of California
Press, Berkeley.
16. Melosik Z. (1996) Tożsamość, ciało i władza. Edytor,
Poznań-Toruń.
17. Melosik Z. (2006) Kryzys męskości w kulturze współczesnej. Oficyna Wydawnicza, Kraków.
18. Melosik Z. Szkudlarek T. (1998) Kultura, tożsamość, edukacja. Migotanie znaczeń. Oficyna Wydawnicza, Kraków.
19. Nieroba E. (2008) Tradycja oderwana od korzeni. Tożsamość regionalna i identyfikacja z regionem mieszkańców
województwa opolskiego w erze globalizacji. www.intrreg.
uni.opole/biblioteka/docs/e_nieroba.pdf (01.12.2009).
20. Synak B. (2003) Małe ojczyzny w globalnej wiosce. [w]:
Tożsamość lokalna wobec trendów globalnych. Universitas,
Kraków, s. 246-256.
21. Szczepański Marek S. (2007) Rozwój lokalny i regionalny
w perspektywie socjologicznej. Śląskie Wydawnictwo
Naukowe, Tychy.
22. Yi-Fu Tuan (1987) Przestrzeń i miejsce. PIW, Warszawa.
23. Grzegorek T. (2000) Tożsamość a poczucie tożsamości.
Próba uporządkowania problematyki. [w]: A. Gaudowa
(red.) Tożsamość człowieka. UJ, Kraków, s. 53-57.
24. Bauman Z. (1996) Tourists and Vagabonds. IHS, Vien.
25. Karczocha W. (2003) Lokalne społeczeństwo obywatelskie
jako „siła przeciwważna” wobec globalizacji gospodarczej
oraz medialnej. [w]: Globalizacja i my. Tożsamość lokalna
wobec trendów globalnych. Universitas, Kraków, s. 224232.
Otrzymano: 25.02.2010
Przyjęto: 01.04.2010

Review paper - Polish Journal of Sport and Tourism

Transkrypt

Podobne dokumenty

POLISH VERSION / WERSJA POLSKA (ORYGINAŁ) Ma dziś 46 lat i

230-SN 36-Spis treści

Budowanie Zespolow Projektowych [Grazyna Tallar, PL].

republika czeska – projektant – analityk systemów komputerowych

(14) 656 1200 podstawa wszelkich działań kreujących wizerunek firmy

Nowości w Bibliotece INPiSM UJ – luty 2013 1. „The problem of

Spis treści