metoda vaic oraz wskaźnik q-tobina, jako metody pomiaru kapita

METODA VAICTM ORAZ WSKAŹNIK Q-TOBINA, JAKO METODY POMIARU KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO - PORÓWNANIE
Angelika Gumieniak
Karolina Palimąka
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie dwóch wybranych metod pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa - metody VAICTM oraz wskaźnika q-Tobina. W pracy zostaną przedstawione ich wady
i zalety, a także sposób ich kalkulacji. Są to metody z dwóch różnych grup. Metoda VAICTM należy do
grupy metod opartych na wskaźniku ROA, natomiast q-Tobina jest metodą z grupy opartej
o kapitalizację rynkową. W efekcie tych różnic, w przypadku wskaźnika q-Tobina ogromną rolę odgrywa wartość rynkowa, natomiast w metodzie VAICTM, poprzez sprawozdania księgowe - wartość
księgowa.
Summary
This article presents two selected methods of measuring intellectual capital of the company - VAICTM
and Tobin's q methods. The paper will present advantages, disadvantages and the way of calculation
of those methods, based on the literature. These methods come from two different groups - VAICTM
belongs to a group of methods based on ROA and Tobin's q belongs to a group based on a market
capitalization. As a result of these differences, in the case of index q-Tobin a huge role plays market
value, while in the VAICTM - book value.
30
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107,Nr 2 (22) 2015, s.30 -35
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
Wprowadzenie
Wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy pojawił się nowy problem związany z wyceną tej części kapitału, która nie jest do końca mierzalna. Tym elementem jest właśnie kapitał intelektualny.
Z tej przyczyny powstają metody, które starają się przybliżyć wartość tego składnika kapitału.
Do tej pory nie udało się uzyskać jednej pełnej i dokładnej definicji kapitału intelektualnego. Na podstawie literatury pojęciem kapitału intelektualnego można określić kapitał, który został wytworzony
na podstawie wiedzy i powstał dzięki zaangażowaniu pracowników przedsiębiorstwa1. Na taki kapitał
składają się nie tylko wykształcenie i doświadczenie pracowników, ale także wartości niematerialne
i prawne, do których zaliczamy m. in. prawa autorskie, znaki towarowe2. Do kapitału intelektualnego
zaliczmy dodatkowo strukturę organizacyjną przedsiębiorstw oraz relacje między przedsiębiorstwem,
a dostawcami i odbiorcami.
Brak jednej definicji, która uwzględniałaby wszelkie aspekty, jakich dotyczy kapitał intelektualny uniemożliwia stworzenie jednej metody jego pomiaru. Różnice między definicjami powstają ze
względu na to, że każde przedsiębiorstwo bierze zupełnie, co innego pod uwagę. Przedsiębiorstwo
produkcyjne, co innego stawia na pierwszym miejscu w odróżnieniu do przedsiębiorstwa usługowego.
Aby efektywnie zarządzać przedsiębiorstwem należy uzyskać odpowiednie wskazówki. Te wskazówki
możemy otrzymać właśnie m. in. poprzez pomiar kapitału intelektualnego. Pomimo niemierzalności
wartości kapitału intelektualnego wykorzystany model daje nam pewien obraz przedsiębiorstwa pod
względem obecności kapitału intelektualnego.
1. Klasyfikacja modeli pomiaru kapitału intelektualnego
Według K. E. Sveiby’ego wyróżniamy 4 grupy metod pomiaru kapitału intelektualnego. Pierwsza grupa to metody oparte o kapitalizację rynkową. W niej zakłada się, że kapitał intelektualny jest różnicą
między wartością rynkową, a księgową. Takimi modelami są m. in. wskaźniki MV/BV oraz omówiony
w niniejszej pracy wskaźnik q-Tobina.
Drugą grupą są modele oparte na wskaźniku ROA, czyli ilorazie średnich zysków przed opodatkowaniem i średniej wartości aktywów materialnych firmy za pewien okres. Możemy w tej grupie wyróżnić
takie metody, jak EVA, CIV, czy omawiany w niniejszym artykule VAIC3.
Kolejnymi metodami są te oparte na bezpośrednim pomiarze kapitału intelektualnego, czyli takie,
które dają możliwość uzyskania wartości poszczególnych części kapitału intelektualnego, ale jako
szacunkowe wartości pieniężne.
1
Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie w
gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2014, s. 207.
2
Hofman M., Controlling kapitału intelektualnego- koncepcja rozwiązania, E-mentor nr 4 (11) / 2005.
3
Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa,
Oficyna wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s. 127.
31
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
Ostatnia grupa zawiera metody, które służą do pozyskania wartości kapitału intelektualnego
w sposób opisowy, czyli są metodami opartymi m. in. na kartach punktowych. Do nich zaliczamy m.
in. IC-Rating, Balanced Scorecard i Navigator Skandii4.
Już po samej klasyfikacji modeli można zauważyć jak wiele koncepcji służy do uzyskania jednej wartości kapitału intelektualnego. Dlatego istnieje potrzeba doboru odpowiedniej metody do oczekiwań
i charakteru przedsiębiorstwa.
2. Wskaźnik q-Tobina
Ze względu na fakt, że wskaźnik q-Tobina należy do tej samej grupy, co metoda porównująca wartość
rynkową do wartości księgowej (MV/BV) istnieje miedzy nimi duże podobieństwo5. Metoda MV/BV zakłada, że o kapitale intelektualnym świadczy różnica w wartościach rynkowej i księgowej. W tym założeniu istnieje jednak pewna sprzeczność - obie wartości odzwierciedlają zupełnie inny horyzont czasowy6. Wartość księgowa ukazuje wartość przedsiębiorstwa z tzw. historycznego punktu widzenia, natomiast na wartość rynkową wpływ mają m. in. czynniki spekulacyjne, czy szerzej transakcje wolnorynkowe. Wskaźnik q-Tobina stara się tą różnicę minimalnie niwelować.
W przypadku tego wskaźnika porównuje się wartość rynkową do kosztu odtworzenia aktywów materialnych, który jest wyliczany na dany dzień wyceny i to przybliża go do wartości rynkowej dzięki nie
skupianiu się na historycznej wartości.
Na wartość rynkową w danej metodzie składają się wartość rynkowa akcji zwykłych, wartość księgowa akcji uprzywilejowanych, zobowiązania długoterminowe i krótkoterminowe oraz zapasy, które
następnie zostają pomniejszone o wartość księgową aktywów obrotowych.7
Za zastosowaniem wskaźnika q-Tobina przemawia jego powszechność i obiektywizm. Ze względu na
dostępność danych istnieje możliwość wykorzystania go w benchmarking’u. Dzięki swojej konstrukcji
pozwala on na kontrolowanie zmian w wartości kapitału intelektualnego8.
Jak każda metoda z grupy metod opartych o kapitalizację rynkową również wskaźnik q-Tobina posiada uproszczoną formułę obliczania i interpretacji. W praktyce jednak jest trudny do obliczenia, ponieważ w przypadku firm, które nie są notowane na giełdzie ciężko jest określić wartość kosztu odtworzenia aktywów materialnych, właśnie takich, które nie są „przedmiotem obrotu giełdowego”9.
4
Frączek P., Wpływ funduszy unijnych na działalność gospodarczą, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego 2012, nr 2, str.17-18.
5
Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 761, s. 645.
6
Tamże, s. 645.
7
Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna
ekonomiczna, Kraków 2006, s. 202.
8
Tamże, s. 203.
9
Nita B., Wycena kapitału…, dz. cyt., s. 646.
32
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
3. VAICTM
Model VAICTM (Współczynnik intelektualnej wartości dodanej – Value Added Intellectual Coefficient)
opracowany przez A. Pulica10, będącego jednym z pionierów badań nad problematyką kapitału intelektualnego. Głównym celem tej metody jest przedstawienie efektywności kreowania wartości dodanej z aktywów materialnych w niematerialne.
Metoda ma dwa podstawowe założenia:
- umożliwia oszacowanie wartości kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwach notowanych oraz
nienotowanych na giełdzie;
- umożliwia monitorowanie bieżącej działalności operacyjnej, aby menedżerowie mogli zanalizować, w jakim stopniu kapitał ludzki tworzy wartość dodaną, poprzez analizę i obserwację bieżącej
działalności operacyjnej wykonywanej przez kadry11.
Inne założenia:
- Środki, które są przeznaczone na pracowników nie są traktowane jak koszty, lecz jak inwestycje –
powodem takiego podejścia jest zmiana sytuacji we współczesnej firmie. Pracodawcy już nie dyktują warunków swoim pracownikom, ale są od nich zależni, gdyż wiedza i jej zasoby – kapitał intelektualny - stały się bardziej wartościowe niż kapitał finansowy. Należy inwestować
w pracowników każdego szczebla, by zwiększać wartość firmy;
- Badanie efektywności tworzenia wartości jest nowym wskaźnikiem badającym sukces firmy;
- Kapitał intelektualny jest czynnikiem decydującym o tworzeniu wartości przedsiębiorstwa.
Model VAICTM może być wykorzystywany do wyznaczania sukcesu przedsiębiorstwa. Im większa jest
wartość wskaźnika VAICTM, tym większa zdolność do wytwarzania wartości, a to jest bardziej korzystne dla przedsiębiorstwa12. Wysoka wartość wskaźnika VAICTM oznacza duży poziom tworzenia wartości, poprzez wykorzystanie zasobów przedsiębiorstwa, łącznie z kapitałem intelektualnym. Model
VAICTM jest sumą trzech parametrów i można go zapisać następująco:
gdzie:
- VACA- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału własnego;
- VAHU- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego;
- STVA- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału strukturalnego.
10
Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny…, dz. cyt., s. 210.
Tamże, s.210.
12
Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny… dz. cyt., s. 213.
11
33
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
Metoda VAICTM składa się z pięciu etapów, które zostaną przedstawione poniżej. Punktem wyjścia
jest obliczenie wartości dodanej, która będzie konieczna do obliczeń prowadzonych w kolejnych etapach.
1) Wyliczenie wartości dodanej (value added – VA) – różnica między wynikami firmy, (output), czyli
całkowitymi przychodami ze sprzedaży wszystkich wyrobów i usług oraz nakładami przedsiębiorstwa
(input) – wszystkie wydatki firmy z wyjątkiem tych, które dotyczą kapitału ludzkiego (ponieważ nie są
to koszty, gdyż pracownicy mają aktywną rolę w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa).
Wartość dodana rośnie w miarę wzrostu efektywności wykorzystania posiadanych zasobów. Efektywność tworzenia wartości dodanej jest kluczowym wskaźnikiem dla oceny wykorzystania posiadanego kapitału.
2) Obliczenie zdolności wykorzystania kapitału własnego (VACA) przedstawia się następująco:
gdzie:
-
VA- wartość dodana;
CE- wartość księgowa kapitałów własnych.
Wartość tego wskaźnika oznacza coraz bardziej skuteczne wykorzystanie kapitału własnego. Wskaźnik określający ile jednostek (pieniężnych) wartości dodanej przypada na jedną jednostkę zaangażowanego kapitału własnego.
3) Obliczenie efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego (human capital coefficient – VAHU) liczonego, jako iloraz wartości dodanej i wartości kapitału ludzkiego, czyli sumy wszystkich wydatków
na pracowników.
gdzie:
- HC- to kapitał ludzki.
Wzrost tego wskaźnika obrazuje poprawę wydajności pracowników, co wpływa na wzrost wartości
całej organizacji. Wskaźnik ten pokazuje ile wartości dodanej wytworzono dzięki wydaniu jednej jednostki pieniężnej na zatrudnionego pracownika.
34
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
4) Obliczenie efektywności wykorzystania kapitału strukturalnego liczonej, jako iloraz wartości kapitału strukturalnego i wartości dodanej. Przyjmuje się, że kapitał strukturalny to wartość dodana pomniejszona o wartość kapitału ludzkiego.
gdzie:
-
SC- wartość kapitału strukturalnego.
Otrzymany wskaźnik reprezentuje udział kapitału strukturalnego w tworzeniu wartości dodanej. Kapitał strukturalny jest ważnym elementem kapitału intelektualnego. Stanowi go skodyfikowana wiedza,
umiejętności przedsiębiorstwa w postaci własność intelektualnej, bazy danych, procesów zarządzania, infrastruktury technicznej oraz kultury organizacyjnej.
5) Sumowanie VACA, VAHU oraz STVA, co daje nam wartość wskaźnika efektywności tworzenia wartości dodanej, opartego na wykorzystaniu aktywów materialnych i niematerialnych przedsiębiorstwa13.
Wskaźnik VAICTM jest stosunkowo mało znany w Polsce, ale popularny w Europie Zachodniej i USA.
Wielką jego zaletą jest to, że dane wykorzystywane do obliczenia VAICTM oparte są na informacjach
z ksiąg rachunkowych (z bilansu) oraz standardowej dokumentacji finansowej, przez co kalkulacja jest
obiektywna. Umożliwia to również stwierdzenie prawdziwości wyników analiz. Wskaźnik VAICTM charakteryzuje się łatwością obliczeń, przejrzystością oraz kompleksowością14. Mogą ją stosować wewnętrzni jak i zewnętrzni interesariusze oraz inwestorzy. Metoda umożliwia przeprowadzenie międzynarodowych analiz porównawczych, zlokalizowanie najsłabszych punktów tworzenia wartości
oraz określenie efektywności generowania wartości przez wykorzystanie kapitału fizycznego i intelektualnego.
Jak w każdej metodzie występują w niej również wady. Model VAICTM jest uproszczony, a wycena
kapitału ludzkiego na poziomie kosztu pracy prowadzi do zaniżenia wartości kapitału intelektualnego.
13
14
Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny… dz. cyt., s. 210-211.
Tamże, s. 214.
35
Metoda VAIC
TM
oraz wskaźnik q-Tobina, jako metody pomiaru kapitału intelektualnego - porównanie
Podsumowanie
Pojęcie kapitału intelektualnego zaczyna coraz częściej być poważnym czynnikiem w ocenie osiągnięć
przedsiębiorstwa. Zastosowanie odpowiedniej metody pozwala na uzyskanie wiarygodnego obrazu
kapitału intelektualnego, który umożliwi efektywniejsze zarządzanie tym składnikiem przedsiębiorstwa. Przy doborze metody należy skupić się nad takimi elementami jak m. in. dobór i dostępność
niezbędnych danych o spółce, którą analizujemy. Dane zaczerpnięte ze sprawozdań finansowych
pomimo swojej rzetelności nie ukazują nam rzeczywistego potencjału intelektualnego przedsiębiorstwa. Stosowanie wartości księgowych z jednej strony jest zaletą, z drugiej zniekształceniem obrazu
kapitału intelektualnego. W przypadku wskaźnika q-Tobina ogromną rolę odgrywa wartość rynkowa,
natomiast w metodzie VAICTM, poprzez sprawozdania księgowe - wartość księgowa. Oba sposoby
obliczeń wartości kapitału intelektualnego swoją prostotą zachęcają do korzystania z nich, lecz z drugiej sprawiają, że wyniki uzyskane dzięki wykorzystaniu tych metod mogą być uważane jedynie jako
wartości orientacyjne. Mimo, że przedstawione wskaźniki mają swoje wady i zalety, ich powszechność świadczy o obecnych korzyściach z ich zastosowań.
Bibliografia
1. Frączek P., Wpływ funduszy unijnych na działalność gospodarczą, Nierówności społeczne a wzrost
gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego 2012, nr 2
2. Hofman M., Controlling kapitału intelektualnego- koncepcja rozwiązania, E-mentor nr 4 (11) / 2005
3. Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy,
Oficyna ekonomiczna, Kraków 2006
4. Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe,
ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 761
5. Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2014
6. Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego
przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010
36