PS W 14b

dr Alicja Raciniewska
Zakład Badań Kultury Materialnej i Wizualnej
Instytut Socjologii UAM, Poznań
[email protected]
WYTWARZANIE NARODU
PODSTAWY SOCJOLOGII . WYKŁAD 14b
Najważniejsze ujęcia narodu w naukach
społecznych:
1. Prymordializm
2. Perenializm
3. Modernizm
4. Etno-symbolizm
5. Nowe ujęcia, m.in. „banalny
nacjonalizm” (M.Billig)
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 1: PRYMORDIALIZM
• Najstarszy ze sposobów ujmowania kwestii narodowych;
• Kategoria prymordialności definiowana jest na kilka sposobów – jako:
pierwotność; pierwszeństwo w porządku czasowym; elementarna zasada; to, co
pojawia się jako pierwsze w rozwoju organizmu;
• Prymordializm, zwany też podejściem naturalistycznym czy organicznym,
grupuje koncepcje, które definiują naród jako naturalny, niezbywalny, odwieczny,
aprioryczny element ludzkiego życia.
• Etniczność i narodowość w nie stanowią tym ujęciu przedmiotu wyboru przynależność do każdej możliwa jest tylko poprzez urodzenie. W związku z tym, nie
można jednostek wykluczyć z tych wspólnot.
• 2 odmiany prymordializmu:
prymordializm w wersji mocniejszej - naród traktowany jest tu jako grupa
uwarunkowana biologicznie (geny, mityczne więzy krwi) i terytorialnie (zakłada się
pewien deterministyczny wpływ środowiska geograficznego na rozwój
dziedziczonych cech biologicznych); reprezentowany m.in. przez socjobiologię,
ruchy nacjonalistyczne.
prymordializm w wersji słabszej , tzw. prymordializm kulturowy lub pierwotne
uczestnictwo- akcentuje pozaracjonalną i głęboko zakorzenioną tendencję do
naturalizowania więzi narodowych, przywiązanie każdej wspólnoty do kategorii
pokrewieństwa, która urasta do rangi atrybutu sakralnego; podejście to
reprezentują przede wszystkim socjolog E. Shils oraz antropolog C. Geertz.
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 2: PERENNIALIZM
• Perennialiści postrzegają narody jako „naturalne” byty historyczne, które rozwijają się
na przestrzeni dziejów, a wielu badaczy skoncentrowanych jest na analizach ewolucyjnych,
wyróżnianiu poszczególnych stadiów tego rozwoju. Nie ma w tym podejściu ustalonej jednej
daty narodzin narodu – dla części badaczy współczesne narody są kontynuacją narodów
średniowiecznych (Zientara 1985, Llobera 1994, Hastings 1997), podczas gdy inni upatrują
ich genezy w czasach starożytnych.
• Zwolennicy tego stanowiska rekrutują się głównie spośród historyków, archeologów,
historiografów, choć także świadomości potocznej bliskie jest przekonanie o odwiecznym i
wiecznym istnieniu narodu, zwłaszcza swojego.
• 2 odmiany perennializmu (A.D. Smith, 2001: 50-51):
trwający perennializm : podejście podkreśla istnienie długiej historii poszczególnych
narodów i skoncentrowane jest na poszukiwaniu ich przednowoczesnych źródeł; nacisk
położony zostaje tutaj na kontynuację i kumulację różnych elementów w czasie, choć zmiany
i zwroty w dziejach nie znikają całkowicie z pola widzenia.
powracający perennializm: zwolennicy tego podejścia podkreślają powracający,
niezbywalny charakter więzi narodowych; ciągłe trwanie i odradzanie się tej formy
kulturowej tożsamości na każdym kontynencie świata. W tamach tego nurtu podkreśla się co
prawda, iż konkretne narody są bytami historycznymi, które zmieniają się w czasie, to jednak
nie wyklucza faktu, iż same narody są wieczne i niezbywalne.
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 3: MODERNIZM
•
Najbardziej rozpowszechnione podejście we współczesnej zachodniej refleksji akademickiej, zwane też podejściem
społecznym lub instrumentalnym.
•
Zwolennicy tej szkoły myślenia o fenomenie narodu posługują się często ideą nation-building, wskazując, iż planowane
budowanie narodu jest procesem iście nowoczesnym, nie mającym żadnych paraleli w przeszłości. Narody traktowane są tutaj
jako społeczne konstrukcje pojawiające się na pewnym etapie rozwoju historycznego. Wspólnym mianownikiem różnorodnych
koncepcji jest wiązanie procesów i zjawisk narodowych z francuską i angielską rewolucją oraz traktowanie narodu i
nacjonalizmu jako produktów specyficznie nowoczesnych procesów modernizacyjnych (kapitalizm, industrializacja, urbanizacja,
rozwój państwa biurokratycznego, sekularyzacja, demokratyzacja, powszechna edukacja, rozwój społeczeństwa masowego).
•
Każdy naród i nacjonalizm nie jest tylko przedłużeniem starszych form życia społecznego – uwypuklony rozstaje tu aspekt
innowacji, kreacji. W procesie tworzenia narodu, szczególna rola przypada elitom kulturowym i politycznym. To one formułują, a
następnie propagują wśród szerszych mas narodowe tożsamości i ideę stworzenia własnego niepodległego państwa
narodowego.
•
Odmiany :
Podejście akcentujące rolę czynników politycznych: koncentracja na politycznej transformacji grup etnicznych w narody, w
której kluczową rolę odgrywają: powstanie nowoczesnego państwa biurokratycznego, rozprzestrzenianie się praw politycznych,
polityczna organizacja. Przedmiotem zainteresowania jest także rola wartości narodowych w procesach politycznej mobilizacji i
legitymizacji. Przedstawiciele m.in.: J. Breuilly, E. J. Hobsbawm , A. Giddens , M. Mann, P.P. Brass , L.Greenfeld.
Podejście akcentujące rolę czynników ekonomicznych: prowadzących najczęściej do regionalnych zróżnicowań i konfliktów
etniczno-klasowych. Ujęcia te zyskały na znaczeniu w latach 70. XX w. i stanowiły wynik neomarksistowskiej krytyki ujęć
modernistycznych lat powojennych, optymistycznie proklamujących kształtowanie się nowego światowego ładu opartego na
harmonijnym współistnieniu, rozwoju oraz integracji narodów i grup etnicznych. Badacze tego nurtu rozpatrują narody i grupy
etniczne jako czynnik antagonistyczny, oraz wzajemne relacje między klasą a przynależnością etniczną. Przedstawiciele m.in. T.
Nairn, M. Hechter, R. Lafont.
Podejście akcentujące rolę czynników społeczno-kulturowych: analiza narodów z perspektywy zmiany społecznej i kulturowej,
poszukująca czynników społecznych i kulturowych prowadzących do powstania społeczeństw industrialnych i towarzyszącej im
nowej formy świadomości zbiorowej. Analiza procesu powstawania narodów, jako wyniku kryzysu i powolnego obumierania
dotychczasowych więzi i systemów sensotwórczych, idących w parze z procesami modernizacji politycznej (transformacja w
kierunku narodowego państwa obywatelskiego) i społecznej (industrializacja, nowy podział pracy, urbanizacja). Przedstawiciele,
m.in. K. Deutch, E. Gellner, B. Anderson - koncepcja „wspólnoty wyobrażonej” , M. Hroch,”.
Konstruktywizm: W tym najbardziej skrajnym ujęciu, naród jest nowoczesnym projektem ideologicznym, społecznym
konstruktem stworzonym przez ideologów, polityków, inteligentów. Badacze tego nurtu akcentują, iż to nacjonalizm wytwarza
narody; że naród może istnieć jedynie wówczas, gdy jego członkowie są zdolni wyobrazić sobie istnienie wspólnoty ludzi,
których w większości nie znają i nie poznają. Przedstawiciele: E. Kedourie , H. Kohn, P. P Brass, E. Gellner, B. Anderson , E.
Hobsbawm, R. Brubaker.
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 4: ETNO-SYMBOLIZM
• Obiektem krytyki etno-symbolistów są jednak przede wszystkim koncepcje
modernistyczne skoncentrowane na racjonalnych i inżynieryjnych aspektach tworzenia
narodu, pomijające natomiast całkowicie znaczenie wcześniejszych mitów, symboli, wartości,
sympatii i resentymentów.
• Przedstawiciele omawianego paradygmatu dużą wagę przywiązują do zagadnienia
etnicznych korzeni narodowej egzystencji oraz emocji i sentymentów w formowaniu się
nowoczesnych narodów. Charakterystyczne jest tutaj również odejście od elitystycznych
analiz typowych dla modernistów i zwrócenie większej uwagi na rolę mas i wzajemnych
relacji między nimi a elitami w procesach narodowotwórczych.
• Skoncentrowani na popularnych, moralnych i emocjonalnych wymiarach narodowych
identyfikacji, etno-symboliści starają się w swych analizach uchwycić zarówno trwanie, jak i
transformację kulturowych tożsamości.
• Przedstawiciele: m.in. A.D. Smith, J. Armstrong, J. Hutchinson.
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 5: „BANALNY NACJONALIZM”
• Termin wprowadzony przezM. Billiga, zajmującego się systematycznym badaniem
procesów reprodukcji narodu w toku codziennych praktyk.
• Zdaniem Billiga członkowie ustabilizowanych narodów nie zapominają o swej
narodowości, gdyż nieustannie trwa (choć rzadko jest na co dzień uświadamiany) proces
flagowania narodu - jego reprodukcji za pomocą dwóch różnych rodzajów praktyk. Naród
ewokowany jest zarówno przez flagi powiewające (waved) – te które dostrzegamy wyraźnie,
skupiając na nich naszą uwagę, oraz flagi zwisające (unwaved), które stanowią element
wtopiony w tło, których obecność w związku z tym postrzegana jest przez nas co najwyżej
mimochodem .
• Billig wskazuje na przykład, na wagę wszechobecności narodowej symboliki - narodowych
fetyszy - jak: monety i banknoty, flagi, uniformy, loga samolotów, mapy, kwiaty, kuchnia,
architektura. W reprodukcji narodu ogromna rolę pełnią również organizacja zbiorowych
spektakli (pokazy militarne, sport itp.) oraz kultura popularna. Także rutynowe zwyczaje
językowe, zwłaszcza „małe słowa” i metafory jak: „my”, „nasze”, „to”, „tutaj”, „ludzie”. „dom”
itp., odgrywają ogromne znaczenie w procesie przypominania, podtrzymywania narodu.
• W procesach reprodukcji narodowości istotną rolę pełnią też politycy, naukowcy,
sportowcy, celebryci itp. ponieważ w epoce mediów elektronicznych stanowią oni
najbardziej znane „figury”, „gwiazdy” – ich twarze są pojawiają się regularnie w mediach,
ich słowa docierają codziennie do milionów ludzi
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
AD. 5: „BANALNY NACJONALIZM”
• Termin wprowadzony przezM. Billiga, zajmującego się systematycznym badaniem
procesów reprodukcji narodu w toku codziennych praktyk.
• Zdaniem Billiga członkowie ustabilizowanych narodów nie zapominają o swej
narodowości, gdyż nieustannie trwa (choć rzadko jest na co dzień uświadamiany) proces
flagowania narodu - jego reprodukcji za pomocą dwóch różnych rodzajów praktyk. Naród
ewokowany jest zarówno przez flagi powiewające (waved) – te które dostrzegamy wyraźnie,
skupiając na nich naszą uwagę, oraz flagi zwisające (unwaved), które stanowią element
wtopiony w tło, których obecność w związku z tym postrzegana jest przez nas co najwyżej
mimochodem .
• Billig wskazuje na przykład, na wagę wszechobecności narodowej symboliki - narodowych
fetyszy - jak: monety i banknoty, flagi, uniformy, loga samolotów, mapy, kwiaty, kuchnia,
architektura. W reprodukcji narodu ogromna rolę pełnią również organizacja zbiorowych
spektakli (pokazy militarne, sport itp.) oraz kultura popularna. Także rutynowe zwyczaje
językowe, zwłaszcza „małe słowa” i metafory jak: „my”, „nasze”, „to”, „tutaj”, „ludzie”. „dom”
itp., odgrywają ogromne znaczenie w procesie przypominania, podtrzymywania narodu.
• W procesach reprodukcji narodowości istotną rolę pełnią też politycy, naukowcy,
sportowcy, celebryci itp. ponieważ w epoce mediów elektronicznych stanowią oni
najbardziej znane „figury”, „gwiazdy” – ich twarze są pojawiają się regularnie w mediach,
ich słowa docierają codziennie do milionów ludzi
#1 spojrzenia na naród w naukach społecznych
#2 wywarzanie narodu – przykłady
Dystrybucja symboli narodowych
Wytwarzanie narodu- pomniki
Wytwarzanie narodu- rytuały
Wytwarzanie narodu-sport
Berlin 1936, Moskwa 1980, Mexico City, 1968
Wytwarzanie narodu- pokaz możliwości (PeWuKA, Poznań, 1929)
Wytwarzanie narodu- propaganda negatywna- definiowanie wroga
Loga narodowe – naród jako marka
Pytania do treści wykładu 14-14b
1.
W jaki sposób socjologowie definiują grupę społeczną?
2.
Wskaż i omów najważniejsze struktury wewnątrzgrupowe?
3.
Wskaż i omów najważniejsze rodzaje grup społecznych?
4.
Wskaż cechy biurokracji według M. Webera.
5.
Wskaż pozytywne i negatywne cechy funkcjonowania organizacji?
6.
Co to jest system społeczny?
7.
Co to jest naród?
8.
W jakim sensie nacjonalizm wytwarza narody?
Pytania do lektury obowiązkowej
Elias N., Czym jest socjologia?, Warszawa, 2010, str. 11-37
1. Co to są figuracje?
2. Na czym polega istota socjologii zdaniem Eliasa?
sprawdź siebie