Kazachstan nacjonalizuje oszczędności emerytalne

Fundacja Otwarty Dialog
Al. J. Ch. Szucha 11a/21
00-580 Warszawa
T: +48 22 307 11 22
Kazachstan nacjonalizuje
oszczędności emerytalne
Utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego w Kazachstanie oficjalnie ma
na celu polepszenie stanu systemu emerytalnego. Jednakże taka reforma, w połączeniu z
nacjonalizacją prywatnych funduszy emerytalnych skoncentruje większą część obowiązkowych i
dobrowolnych oszczędności emerytalnych w rękach państwa. Eksperci obawiają się negatywnych
skutków reformy zarówno dla deponentów, jak i dla inwestorów. Utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego W dniu 24.04.2013 r. Mażylis (niższa izba Parlamentu) zatwierdził po drugim czytaniu projekt
ustawy "O ubezpieczeniu emerytalnym w Republice Kazachstanu". Reforma przewiduje
stopniowe, rozłożone na okres 10 lat, podniesienie wieku emerytalnego dla kobiet i utworzenie
Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego (WFOE), który będzie utworzony na
podwalinach Państwowego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego (PFOE). Ostra negatywna
reakcja ludności Kazachstanu przeciwko reformie wywołała w parlamencie żywą dyskusję wokół
kontrowersyjnej ustawy. Ponadto kazachstańskie media doniosły, że krążą pogłoski o
ewentualnym odroczeniu reformy na 4 lata.
Projekt ustawy został opracowany z inicjatywy prezydenta Kazachstanu, Nursultana Nazarbayeva,
w dniu 23.01.2013 r., na rozszerzonym posiedzeniu Rządu. Nursultan Nazarbayev polecił
premierowi Serikowi Akhmetovowi i szefowi Banku Narodowego, Grigoriyowi Marchenko
utworzenie WFOE poprzez przekazanie wszystkich prywatnych funduszy oszczędnościowoemerytalnych (NPF), nowo utworzonej strukturze. Według Nursultana Nazarbayeva, konsolidacja
zarządzania aktywami emerytalnymi umożliwi skuteczniejsze i bezpieczniejsze alokowanie
dochodów obywateli, w tym także na kredytowanie realnej gospodarki, rozwój uprzemysłowienia i
przedsiębiorczości.
Minister Pracy i Polityki Społecznej Republiki Kazachstanu, Serik Abdenov, oświadczył, że środki
zgromadzone w WFOE zostaną zainwestowane w projekty infrastrukturalne, jak również w rozwój
małych i średnich przedsiębiorstw w ramach programu państwowego "Mapa Drogowa Biznesu –
2020". Zgodnie z programem, nowe inicjatywy biznesowe będą wspierane przez państwo w formie
dopłat do oprocentowania kredytów bankowych udzielonych na realizację projektów, a także w
formie częściowego zabezpieczenia kredytów.
Rząd Republiki Kazachstanu planuje akumulację wszystkich zgromadzonych funduszy
emerytalnych we wspólnym funduszu do dnia 01.07.2013. Zgodnie z projektem ustawy, rząd
Republiki Kazachstanu będzie akcjonariuszem WFOE. Będzie to jedyna organizacja, która będzie
pobierać obowiązkowe składki emerytalne. Ponadto, WFOE będzie obsługiwać dobrowolne
indywidualne konta emerytalne. Środki będą przechowywane w Banku Narodowym, który będzie
pełnić rolę banku-depozytariusza. Bank Narodowy będzie zapewniać lokowanie i zarządzanie
aktywami WFOE zgodnie ze strategią inwestycyjną, która zostanie zatwierdzona przez Radę ds.
zarządzania środkami emerytalnymi WFOE. Prezydent Republiki Kazachstanu będzie zatwierdzać
skład osobowy Zarządu, sprawującego funkcję organu opiniodawczo-doradczego.
Na dzień 01.01.2013 r. w Kazachstanie działało 10 prywatnych funduszy emerytalnych oraz jeden
państwowy, których łączna kwota oszczędności wynosi 3,188 tryliony tenge (16,3 mld euro).
Według danych Komisji ds. Kontroli i Nadzoru Rynku Finansowego i Organizacji Finansowych
Banku Narodowego, na dzień 01.01.2013 r. w Kazachstanie było prawie 8,4 mln deponentów
funduszy oszczędnościowo-emerytalnych, czyli praktycznie deponentem jest co drugi obywatel
Kazachstanu.
Nacjonalizacja funduszy oszczędnościowo-emerytalnych
Rząd uważa, że WFOE ułatwi administracyjne zarządzanie aktywami, zminimalizuje ryzyko i
zapewni bezpieczeństwo oszczędności emerytalnych. Rząd, jako gwarant minimalnej emerytury,
twierdzi, że ma prawo do zmiany systemu emerytalnego. Jednym z głównych argumentów rządu
przytaczanych jako uzasadnienie utworzenia WFOE jest nieskuteczne zarządzanie lokatami, na
które negatywnie wpływa inflacja. Jednocześnie, kierownictwo prywatnych funduszy
oszczędnościowo-emerytalnych wskazuje na brak mechanizmów prawnych pozwalających na
inwestowanie środków emerytalnych w dochodowe papiery wartościowe.
Projekt ustawy o utworzeniu WFOE przewiduje, że prywatne fundusze oszczędnościowoemerytalne będą mogły kontynuować swoją działalność jako podmioty zarządzające portfelem
inwestycyjnym lub jako dobrowolne fundusze oszczędnościowo-emerytalne. Jednakże,
wprowadzona będzie pośrednia kontrola ze strony państwa nad największym pod względem
zgromadzonych aktywów prywatnymi funduszami oszczędnościowo-emerytalnymi. Taką politykę
w Kazachstanie Reuters określa mianem nacjonalizacji. W dniu 04.03.2013 r., Gabinet Ministrów Republiki Kazachstanu postanowił, iż Fundusz Dobrobytu
Narodowego "Samruk-Kazyna" poprzez nabycie akcji, zostanie udziałowcem trzech prywatnych
funduszy oszczędnościowo-emerytalnych: Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego Banku
Narodowego Kazachstanu, Grantum (Kazkommertsbanku) i Ural Umit (Banku BTA). Bank
Narodowy za swój pakiet akcji w Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnym otrzymał propozycję
pakietu akcji Banku BTA (97%). Aby uzyskać Fundusz Oszczędnościowo-Emerytalny
Kazkommertsbanku, Fundusz Dobrobytu Narodowego "Samruk-Kazyna" gotowy jest
zrezygnować z udziału w jego kapitale (obecnie Fundusz Dobrobytu Narodowego "SamrukKazyna" jest właścicielem 18,3% akcji Kazkommertsbanku). Pod względem wielkości aktywów,
Fundusz Oszczędnościowo-Emerytalny Narodowego Banku Kazachstanu zajmuje
1. miejsce, Państwowy Fundusz Emerytalno-Oszczędnościowy - 2 miejsce; UralUmit - 3 miejsce,
Grantum - 4 miejsce. W ten sposób, po przeprowadzeniu wszystkich operacji finansowych,
większość dobrowolnych funduszy emerytalnych obywateli będzie również pod kontrolą rządu.
W praktyce europejskiej są przykłady tworzenia wspólnych państwowych funduszy emerytalnych
w czasach kryzysu. W Norwegii w 2006 roku fundusz naftowy został przemianowany na
emerytalny. Do funduszu wpływają środki z opodatkowania przemysłu naftowego. W 2010 roku na
Węgrzech, w wyniku światowego kryzysu finansowego zostały znacjonalizowane fundusze
emerytalne. Obywatele mogli pozostać w prywatnych funduszach, ale w takim przypadku
zostawali oni pozbawieni prawa do obowiązkowej emerytury państwowej. Jednakże, w tym
przypadku państwo nie przejmowało kapitału samych prywatnych funduszy emerytalnych.
Ponadto, praktyka ta nie jest dziś popularna. W marcu 2013 r. Unia Europejska uznała za
niedopuszczalną nacjonalizację funduszu emerytalnego na Cyprze, pomimo sytuacji kryzysowej.
Reforma emerytalna - zagrożenie do warunków rynkowych w Kazachstanie?
Projekt ustawy "O ubezpieczeniu emerytalnym w Republice Kazachstanu" został opracowany bez
szerokiej debaty publicznej. Dla porównania, w Kanadzie i krajach Unii Europejskiej
przeprowadzono szerokie debaty publiczne w sprawie reformy systemu emerytalnego. W
Kazachstanie, kiedy projekt ustawy był już przygotowany, przedstawiciele władzy jeździli do
regionów na spotkania z ludnością, prowadząc kampanię popierającą reformę systemu
emerytalnego. Jednocześnie krytyka i propozycje płynące od przedstawicieli społeczeństwa były
ignorowane. W mieście Uralsk (obwód zachodniokazachstański), władze lokalne wręcz zakazały
przeprowadzenia wiecu w dniu 27.04.2013 r., który miał zgromadzić przeciwników reformy
emerytalnej. Według niektórych badań, 70% Kazachów nie popiera inicjatywy państwa, uważając,
że nowy system emerytalny nie będzie bardziej skuteczny.
Należy wziąć pod uwagę również fakt, że dochodowość prywatnych funduszy emerytalnych (od
3,5% do 7,5%) jest wyższa niż wskaźnik Państwowego Funduszu Emerytalnego (3,93%). W
związku z projektem ustawy Bank Narodowy ograniczył możliwości inwestycyjne Funduszy
Emerytalnych, obniżając ich dochodowość. Ponadto oszczędności emerytalne obywateli zostaną
zainwestowane w projekty infrastrukturalne. Jednakże wiadomo, że dochodowość z projektów
infrastrukturalnych jest mała, i ich realizacja wymaga wysokojakościowej kontroli. Ponadto
Kazachstan ma już za sobą niefortunne doświadczenia z inwestowania w projekt
infrastrukturalny, w postaci torów kolejowych na trasie Szar – Ust-Kamenogorsk, kiedy to w
budowę zainwestowano ponad 24 mld tenge (122, 2 mln euro) środków z funduszy emerytalnych.
Prace rozpoczęły się w 2005 roku, jednak na dzień dzisiejszy budowa torów nie została
zakończona.
Obecność tylko jednego funduszu emerytalnego w państwie zwiększa możliwości korupcji i
nadużyć, ponieważ przepływ środków będzie kontrolowany wyłącznie przez państwo monopolistę w tej dziedzinie. Według danych międzynarodowej organizacji ds. walki z korupcją
"Transparency International", w 2012 roku Kazachstan zajął 133 miejsce w Indeksie Percepcji
Korupcji (na 176 krajów).
Wywołuje zaniepokojenie decyzja o wejściu Funduszu Dobrobytu Narodowego "Samruk-Kazyna"
do kapitałów największych prywatnych Funduszy Emerytalnych. Eksperci wskazują na wzrost
zobowiązań pozabilansowych spółek zależnych Funduszu Narodowego, jak również na brak
kontroli jego przepływów pieniężnych. Na przykład, do FDN "Samruk-Kazyna" nie wróciło 10 mld
dolarów, przeznaczonych na odbudowę sektora bankowego. W oddziałach FDN "Samruk-Kazyna"
znane są przypadki korupcji na szeroką skalę. Na przykład w Makatskiej Zajezdni Kolejowej w
ciągu kilku lat skradziono 120 mln tenge. Ponadto, łamanie praw socjalnych przez FDN "SamrukKazyna" jest jedną z przyczyn najdłuższego w historii Kazachstanu pokojowego strajku
pracowników sektora naftowego w Zhanaozenie, trwającego od 11.05.2011 r. do 17.12.2011 r.
Policja otworzyła ogień do demonstrantów w dniu 16.12.2011 r., w wyniku czego, według
oficjalnych danych, zmarło 17 osób. Większość strajkujących pracowników naftowych to
pracownicy spółek "Karazhanbasmunai" i "OzenMunaiGaz", stanowiących własność Funduszu
"Samruk-Kazyna". Za udział w strajkach w lecie 2011 roku, zostało zwolnionych z pracy około
2000 pracowników firm naftowych. W dniu 07.09.2011 r. ówczesny Prezes Zarządu spółki akcyjnej
"Fundusz Dobrobytu Narodowego "Samruk-Kazyna", zięć Prezydenta, Timur Kulibayev
oświadczył, że strajkujący nie będą z powrotem przyjmowani do pracy, ponieważ "złamali prawo
pracy". Po tragedii zhanaozeńskiej, w dniu 22.12.2011 r. Nursultan Nazarbayev ogłosił, że
zdymisjonował Timura Kulibayeva.
Eksperci podkreślają, że prywatne Fundusze Emerytalne biorą czynny udział w procesach na
rynkach papierów wartościowych, m.in. dopełniają budżet państwa poprzez zakup rządowych
papierów wartościowych. Ich działalność stwarza konkurencję na rynku papierów wartościowych,
zapewniając płynność i uczciwą ocenę papierów wartościowych. Z kolei krytycy reformy obawiają
się, że utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego może powodować na
rynku uzależnienie od inwestora-monopolisty oraz zwiększyć ilość transakcji korupcyjnych w
obrocie papierami wartościowymi. WFOE będzie inwestować w projekty infrastrukturalne, i, co za
tym idzie, będzie mniej inwestować w prywatne papiery wartościowe. Doprowadzi to do spadku
liczby papierów wartościowych, w które będą mogli inwestować inwestorzy międzynarodowi. Z
powodu tej polityki ucierpią również firmy kazachstańskie, które nie będą w stanie inwestować w
nowe projekty, ponieważ stracą one dostęp do taniego finansowania.
Specjaliści zwracają również uwagę na wiele innych negatywnych stron nowego systemu
emerytalnego, na przykład naruszenie praw deponentów, brak konkurencji, ograniczenie
prywatnej przedsiębiorczości, naruszenie praw firm prywatnych, udowodniona w praktyce
nieskuteczność zarządzania publicznego, zwolnienie z pracy od 12 do 20 tys. pracowników
prywatnych funduszy emerytalnych.
Rozpowszechniona jest opinia, że reforma emerytalna może wpłynąć na pogorszenie klimatu
inwestycyjnego w Kazachstanie. Aydar Alibayev, prezes Stowarzyszenia Funduszy Emerytalnych,
twierdzi, że rząd, łącząc fundusze emerytalne w jeden, okazuje pogardę dla inwestorów. Państwo
pokazuje, że może zniszczyć każdą prywatną działalność gospodarczą. Według Alibayeva,
doprowadzi to do wzrostu cen pożyczek zagranicznych. W dniu 13.02.2013 r. bank inwestycyjny "Visor Capital" oświadczył, że w wyniku reformy systemu
emerytalnego międzynarodowi inwestorzy nie będą mogli czuć się pewnie na nieprzewidywalnym
rynku kazachstańskim: "Na pewno wszyscy inwestorzy zagraniczni i międzynarodowi
obserwatorzy będą postrzegać ten krok w kategoriach pogorszenia warunków rynkowych w
Kazachstanie". Stworzenie wspólnego funduszu emerytalnego jest dość powszechną metodą walki ze skutkami
kryzysów finansowych. Specyfika Kazachstanu polega na tym, że we władzy państwa znajdują się
nie tylko składki obowiązkowe (w postaci WFOE), ale także dobrowolne składki emerytalne,
ponieważ FDN "Samruk-Kazyna" uzyskał zgodę na wejście do kapitałów największych
prywatnych Funduszy Emerytalnych. Sam FDN "Samruk-Kazyna" znany jest również ze skandali
korupcyjnych, prania brudnych pieniędzy przez kierownictwo i prowokowanie konfliktów
społecznych w obwodzie Mangistauskim, szczególnie w mieście Zhanaozen w 2011 r. Pomimo
dezaprobaty ze strony społeczeństwa i krytyki ekspertów, rząd prowadzi politykę monopolizacji
aktywów emerytalnych. Głównymi negatywnymi i słabymi stronami reformy będzie także:
stworzenie warunków dla ekspansji skorumpowanych transakcji, monopolizacja rynku i
pogorszenie warunków rynkowych dla inwestorów. Ich konsekwencje mogą mieć niekorzystny
wpływ na dochodowość oszczędności emerytalnych i konkurencję na rynku papierów
wartościowych.
facebook.com/OpenDialogFoundation | [email protected] | www.odfoundation.eu