Niepełnosprawność jako skutek i przyczyna zachowań agresywnych

Marzena Binczycka - Anholcer
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO SKUTEK I PRZYCZYNA
ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH
Słowa kluczowe: agresja, depresja, niepełnosprawność, przemoc
Streszczenie: Oceniając środowisko życia osób niepełnosprawnych nie można pominąć
pewnych aspektów, które wpłynęły na powstanie niepełnosprawności. Nie tylko wiek jest
wykładnikiem stanu zdrowia, a w konsekwencji niepełnosprawności (starczej).Bardzo
istotną rolę odgrywają czynniki środowiskowe, stosunki i komunikacja interpersonalna.
Szczególnie ważną rolę odgrywają zaburzone układy społeczne, występowanie patologii
społecznych, takich jak: przestępczość, agresja, przemoc, alkoholizm, narkomania,
prostytucja. Człowiek niepełnosprawny staje się łatwym obiektem agresji zarówno
młodocianych jak i dorosłych przestępców.Jednakże często niepełnosprawna osoba
wyzwala swoje skumulowane emocje za pomocą agresji. Szczególnie ludzie młodzi,
niedowartościowani, dotknięci w dzieciństwie różnymi formami przemocy -–werbalnej,
fizycznej, seksualnej. Agresja osoby niepełnosprawnej może być skierowana na
zewnątrz, jak i występować w formie agresji „do wewnątrz” – skierowanej na samego
siebie. Najbardziej drastyczną formą autoagresji jest zamach samobójczy. W Polsce,
rocznie, średnio ok. 1% samobójstw popełniają osoby niepełnosprawne, a ok. 9% osoby
przewlekle chore.
Rozpatrując problem niepełnosprawności, najczęściej jako przyczynę jej powstania
stawiamy upośledzony stan zdrowia jednostki. Należy również uwzględnić wpływ takich
czynników, jak:
1. Czynniki genetyczne, rodzinne, wady wrodzone
2. Czynniki zdrowotne – aktualny stan zdrowia, choroby aktualnie występujące i choroby
przebyte
3. Czynniki socjologiczne.
4. Wiek niepełnosprawnego – uważa się, że im starsza osoba tym większa jest liczba
występujących chorób (nakładanie się schorzeń), bardziej skomplikowany ich przebieg
oraz duża liczba występujących powikłań.
Wypadki
Urazy
Wady
wrodzone
Choroby CUN:
- niedotlenienie
okołoporodowe
- guzy mózgu
- choroby
czynnościowe
Zatrucia
Niepełnosprawność
Wady
nabyte
Wady genetyczne
choroby
dziedziczne
mutacje
Wpływ środowiska
zewnętrznego
Urazy psychiczne:
- depresje
- choroby psychiczne
Choroby przewlekłe:
- układu krążenia
- choroby
nowotworowe
- cukrzyca
- osteoporoza
Rys. 1. Czynniki powodujące niepełnosprawność.
Czynniki zdrowotne
Czynniki
społeczne
Niepełnosprawność
Czynniki
ekonomiczne
Czynniki socjologiczne
Rys. 2. Czynniki wpływające na powstanie niepełnosprawności
Dyskomfort zdrowia, kondycji psychofizycznej powoduje zaburzenia w relacji pacjent
– otoczenie, środowisko rodzinne, domowe, pracy. Często choroba powoduje zachowania
agresywne, z powodu tłumionych emocji. Negatywny stosunek społeczeństwa do osób z
defektem zdrowia, jego sprawności, powoduje na zasadzie sprzężenia zwrotnego
nieobiektywne nastawienie niepełnosprawnego do otoczenia.
Agresja występuje jako reakcja na sytuacje trudne, frustracje i przejawia się w ataku
werbalnym lub fizycznym, między innymi biciu, znęcaniu się, wyśmiewaniu, zwymyślaniu i
ignorowaniu. Agresja jest popędem nabytym. Jest zachowaniem impulsywnym, często
podyktowanym frustracją, zmierzającym do zadania bólu fizycznego lub psychicznego1. Za
K. Lorenzem: „agresja to wrodzona, spontaniczna gotowość do walki, która jest niezbędna dla
przetrwania organizmu. Tę „gotowość” posiadają wszyscy ludzie, jest to naturalna reakcja na
sytuacje stresowe. Każdy broni swej niezależności i indywidualności - swojego ego.
Agresja może mieć charakter:
− strukturalny – np. przemoc państwa, systemu
− instrumentalny – np. niszczenie przedmiotów
− bezpośredni – w stosunku do konkretnej osoby.
Często źle zrozumiany stosunek otoczenia do niepełnosprawnego wywołuje u niego
konieczność obrony własnej (lub innych osób) - agresja obronna. Reakcja chorego często
spowodowana jest nieobiektywną oceną sytuacji. Bardzo niebezpiecznym jest wystąpienie
zespołu stresu pourazowego.
Przemoc
Uraz
psychiczny
Wczesna
reakcja
CUN
Późna
Reakcja
CUN
Depresja
Agresja
Lęk
Zespół stresu pourazowego
Rys.3 Czynniki powodujące powstanie zespołu stresu pourazowego
Uraz psychiczny - przeżycie negatywnych zdarzeń dotyczą nie tylko ofiary przemocy,
ale również świadków wydarzenia. Przyzwolenie społeczne na przemoc spowodowane jest
często obawą przed tą samą agresją, którą przeżyła ofiara. Strach aby nie stanąć po tej samej
stronie co ofiara czyni z obserwatora niemego świadka wydarzeń.
Zdarzenia wywołujące uraz psychiczny są szczególnie długo i boleśnie przeżywane
ponieważ przekraczają zdolności przystosowawcze człowieka. Zdarzenie traumatyczne
nieodłącznie występuje w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia, występuje w sytuacji
przemocy lub śmierci. „Prawdopodobieństwo urazu wzrasta również w sytuacji gdy jednostka
doświadcza fizycznej przemocy lub krzywdy, gdy narażona jest na wyjątkową brutalność,
albo gdy jest świadkiem gwałtownej śmierci innej osoby.”2
Charakterystyczne cechy reakcji po zdarzeniu traumatycznym to strach, bezradność,
utrata kontroli, przerażenie. Cierpienie obejmuje takie doznania i pojęcia jak: smutek,
bezradność, udręka, poczucie przegranej, klęski, bezsens życia, bunt, niepokój, lęk, ale też
1
Marzena Binczycka – Anholcer: „Agresja u człowieka” w E. Smoktunowicz (red. naczelny) „Wielka
encyklopedia prawa” Wyd. Prawo i Praktyka Gospodarcza, Białystok, Warszawa, 2000.
2
Osińska Krystyna: „Zdrowie psychiczne człowieka cierpiącego” w Hołyst Brunon (red.): „System wartości i
zdrowie psychiczne”, Wyd. PTHP, Warszawa, 1990.
bezsilność i poczucie winy.3 Lecz wiodącym objawem cierpienia jest zawsze ból, może być
on:
− fizyczny
− psychiczny
− duchowy
− moralny
− transcendentny
Cierpienie fizyczne jest związane z chorobą i jej skutkami, kalectwem, niedołęstwem.
Cierpienia fizyczne dotyczą przede wszystkim chorób somatycznych
Cierpienie psychiczne - to „choroba duszy”, depresja, schizofrenia
Cierpienie społeczne spowodowane jest dehumanizacją życia, izolacją społeczną, jest
„odrzuceniem przez społeczeństwo”. Może być spowodowane wiktymizacją życia, przemocą,
gwałtem, przestępczością, dewiacjami społecznymi, alkoholizmem i narkomanią.
Przemoc
Agresja
Uraz
fizyczny
Niepełnosprawność
lub
Depresja:
- lęk
- samobójstwa
Bunt
- wyzwolenie zachowań
agresywnych
- agresja werbalna
- agresja instrumentalna
Rys.4 Niepełnosprawność jako skutek przemocy
Jedną z groźnych chorób cywilizacyjnych jest choroba alkoholowa. W Polsce
uzależnionych od alkoholu jest 600 - 900 tysięcy osób, a nadużywających ok. 3 miliony.
Uzależnienie od alkoholu może mieć charakter jawny lub skrywany. Długotrwała,
samotna walka z nałogiem powoduje stany depresji. Szczególnie nasilają się one w okresie
abstynencji. Pojawiają się: lęk, strach przed samotnością, stany niepokoju, fobie
(klaustrofobia, lęk przed wysokością, tłumem). Równie często w populacji Polaków
występuje zespół natręctw. Jest zaburzeniem psychicznym zajmującym czwarte miejsce pod
względem częstości występowania. Charakteryzuje się obsesją na jakimś tle, uporczywymi
myślami, czynami, zachowaniami agresywnymi, z poczuciem winy. Zespół natręctw wiąże
się z zaburzeniami czynności określonych struktur mózgu. Jest to nieprawidłowy przepływ
bodźców nerwowych między jądrami podstawy mózgu a korą mózgową, głównie płatem
czołowym lewym4.
3
Osińska Krystyna: „Zdrowie psychiczne człowieka cierpiącego” w Hołyst Brunon (red.): „System wartości i
zdrowie psychiczne”, Wyd. PTHP, Warszawa, 1990.
4
Marzena Binczycka - Anholcer - Zachowania agresywne a stan zdrowia społeczeństwa - Konferencja Dni
Medycyny Społecznej, Szczyrk 2002.
Alkohol jest czynnikiem sprawczym w zachowaniach agresywnych, jak i
autodestrukcyjnych. Chorzy cechujący się zachowaniami autodestrukcyjnymi to 20%
polskich pacjentów, leczących się z powodu zaburzeń psychicznych w poradniach i szpitalach
psychiatrycznych. U mężczyzn chorych na schizofrenię paranoidalną występuje nasilenie
dominacji, agresji i wrogości.
Stan chorobowy, stres, powoduje izolację społeczną i rodzinną, a przez to pogłębianie
depresji i chorób somatycznych, takich, jak zaburzenia w układzie krążenie (nadciśnienie
tętnicze, zawały, udar mózgu), oddychania (astma oskrzelowa), trawienia (zaparcia, biegunki,
choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy).
Przemoc w rodzinie (małżeńska, rodzicielska) - fizyczna - bicie, okaleczenia, gwałty
seksualne, stosunki kazirodcze, zabójstwa, to często implikacje chorób psychicznych,
niezrównoważenia psychicznego, to skutek choroby alkoholowej, chorób czynnościowych,
chorób ośrodkowego układu nerwowego.
Lęk nabyty po urazie w wyniku aktów agresji, pobicia, gwałtu, itp., wyzwala po pewnym
czasie bunt przeradzający się w agresję.
Lęk
Działanie
związków
biochemicznych
Negatywne
stereotypy
poznawcze
Wycofywanie się
(fobie, strach)
1. zmiana
samooceny na
negatywną
2. zmiana relacji
społecznych
Depresja
Rys.5 Przyczyny i skutki lęku
Lęk powoduje zmianę osobowości człowieka i relacji międzyludzkich. Z reguły jest to
negatywne ustosunkowanie się do społeczeństwa, rodziny. Fobie będące skutkiem przemocy
jakiej doznał pokrzywdzony mogą mieć charakter fobii:
- klaustrofobii (zamknięte pomieszczenia)
- agorafobia (otwarte przestrzenie)
- antrofobia (ludzie)
- skotofobia (ciemność)
Najczęstszym objawem depresji są zaburzenia snu, trudności w zaśnięciu,
występowanie koszmarów sennych. Zaburzenia te występują u ludzi po przeżyciach
wojennych, po aktach agresji, których byli ofiarami albo też sprawcami. W obecnych czasach
działania wojenne nie oszczędzają również dzieci. Np. w Afganistanie, Czeczenii dzieci 14letnie wcielane są siłą do armii, stają się żołnierzami z przymusu. Dziecko jest ofiarą aktu
agresji, gwałtu seksualnego, fizycznego, psychicznego. Dziecko staje się osobą chorą z
nieodwracalnymi zmianami, szczególnie w sferze psychicznej, jest potencjalnym
niepełnosprawnym w dorosłym życiu. Obecnie na świecie, jak podaje Światowa Organizacja
Zdrowia na depresję cierpi 340 milionów osób, w Polsce w roku 1990 leczonych z powodu
depresji było 49 tys. osób, w roku 2000 już 164 tys. (źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie).
Urazy, jakich doznaje człowiek w sferze fizycznej, jak i psychicznej powodują utratę
zdrowia i niepełnosprawność - chory człowiek staje się często agresywny chcąc rozładować
swoje emocje spowodowane złym stanem zdrowia.
LITERATURA:
1. Bińczycka - Anholcer Marzena (Red.) : Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne,
Wydawinictwo FOLIAŁ, Warszawa - Poznań 2001
2. Bińczycka - Anholcer Marzena: Agresja u człowieka, w: E. Smoktunowicz (Red.) :
Wielka Encyklopedia Prawa, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Białystok - Warszawa 2000.
3. Hołyst Brunon: Na granicy życia i śmierci. Studium Kryminologiczne i wiktymologiczne,
KODEKS, Warszawa 2002.
4. Moir Anne, Jessel David: Zbrodnia rodzi się w mózgu, WYD. Książka i Wiedza,
Warszawa 1998
5. Osińska Krystyna: Zdrowie psychiczne człowieka cierpiącego, w: B. Hłyst (Red.): System
wartości i zdrowie psychiczne, PTHP, Warszawa 1990.
INEFFICIENCY AS THE WHY AND WHEREFORE OF AGRESSIVE
BEHAVIOUR.
Abstract: Everybody who estimate inefficiency people enviroment can’t ignore some
aspects which started their inefficiency. One of markers of health and inefficiency is age,
but not only. Very important there are environmental factors and interpersonal
communication. More important there is existence of social pathology like: aggression,
violence, alcoholism, drug habit, prostitution and delinquency.An inefficiency man very
easy may be object of aggression of young and older offenders.An inefficiency man very
often shakes off his emotion as aggression. Especially young inefficiency people who
have been objects of verbal, physical and sexual violence in their childhood. Aggression
of inefficiency people may be addressed outside (to another people) or inside (to his own
person – autoaggression). Suicide is a most drastic form of autoaggression. In Poland
about 1% of suicides make inefficiency people and about 9% chronic patients.