Los Penelopy, czyli o tkaczkach w Egei (część 1)

Los Penelopy, czyli
o tkaczkach w Egei (część 1)
Umiejętność wyrabiania tkanin to jedno z najstarszych i najważniejszych odkryć człowieka.
Przędzenie i tkanie postrzegane są jako prace typowo kobiece.
Prawdopodobnie były
to codzienne, czasochłonne
i obowiązkowe zajęcia dla
większości kobiet, podobnie
jak przygotowywanie pożywienia czy opieka nad dziećmi. Niewykluczone, że część
kobiet tkała w niewoli i pod
przymusem. Dlatego właśnie
tkaczki pojawiają się w tytule artykułu, chociaż jak
się przekonamy, w produkcję tkanin w Egei zaangażo-
wiła dokończyć niezwykle
pracochłonny całun pogrzebowy, który przygotowywała dla sędziwego już Laertesa,
ojca Odyseusza. Ten szczytny cel musiał być przez zalotników uszanowany. Penelopa
przykładnie tkała więc przez
większą część każdego dnia
i każdej nocy pruła zrobioną za dnia tkaninę. W czwartym roku jednak jej postępowanie się wydało - zdradziły
łowie IV tysiąclecia p.n.e.,
a skończyła około roku 1000
p.n.e. Dzielimy ją na trzy
główne okresy: brąz wczesny
(do końca drugiego tysiąclecia), środkowy (kończący się
około roku 1600 p.n.e.) i późny. W tym czasie w basenie
Morza Egejskiego rozwijały
się wielkie kultury: cykladzka na Wyspach Cykladzkich,
minojska na Krecie, helladzka i mykeńska w Grecji lą-
Sześcienne ciężarki tkackie z rejonu Siteia datowane na koniec epoki brązu, Muzeum Archeologiczne
w Aghios Nikolaos, Kreta
wani byli również mężczyźni i dzieci.
Jedną z najsłynniejszych
i najbardziej utalentowanych mitycznych tkaczek
była Penelopa, żona Odyseusza. Dzięki swojemu kunsztowi przez trzy lata zwodziła zalotników, którzy wątpiąc w powrót Odysa z wojny trojańskiej, zagościli
w jej domu, trwoniąc majątek. W ten przyjemny sposób pragnęli wymusić na domniemanej wdowie decyzję
o powtórnym zamążpójściu.
Wierna Penelopa wymyśliła podstęp: pozornie zgodziła się na kolejne małżeństwo, ale najpierw postano-
ją niewierne służące i sprawa zamążpójścia stała się na
powrót paląca. Na szczęście
w odpowiednim momencie
nastąpił powrót Odyseusza
i zalotnicy zostali wycięci
w pień, co rzecz jasna skutecznie uchroniło Penelopę
przed niechcianym wyborem.
Realia życia opisywane przez Homera w Iliadzie
i Odysei nie odnoszą się ściśle do epoki brązu w Grecji, choć wydają się być celowo archaizowane. Musimy pamiętać, że pojęcie Egei
obejmuje bardzo duży obszar
i bardzo długi okres. Epoka
brązu rozpoczęła się na terenach dzisiejszej Grecji w po-
Na okładce: grupa wojowników „KORYVANTES” Hoplites z Aten prezentuje techniki
walk hoplitów oraz elementy ich uzbrojenia
fot. Jacek Mielcarzewicz
dowej. W naszych rozważaniach dotyczących tkaczek
skupimy się głównie na kulturach minojskiej i mykeńskiej. W obydwu istotną rolę
odgrywały pałace będące centrami politycznymi, administracyjnymi, ekonomicznymi i religijnymi. Najstarsze
pałace pojawiły się na Krecie
wraz z początkiem środkowego brązu i zostały zniszczone ok. roku 1700 p.n.e.
(okres starszych pałaców).
Po zniszczeniach pałace odbudowano i rozpoczął się
okres młodszych pałaców.
Ich ostateczny upadek nastąpił około roku 1425. Wyjątkiem jest najbardziej zna-
ny pałac kreteński w Knossos - zostaje on odbudowany
raz jeszcze, choć tym razem
jego władcami, a być może
również władcami całej Krety są Mykeńczycy. Zajęcie
Knossos to jeden z elementów ekspansji Mykeńczyków
w basenie Morza Egejskiego, którą poprzedzał szybki
rozwój kultury mykeńskiej
na lądzie greckim, rozpoczęty wraz z końcem średniego
brązu, czyli od około 1600 r.
p.n.e. Podbojom towarzyszy
pojawienie się własnych budowli pałacowych i obronnych na terenach ojczystych.
Jednak i te warowne budowle zostają zniszczone około
1180 r. p.n.e. kończąc niemal
tysiącletni okres cywilizacji
pałacowej.
Przędzenie i tkanie znane
były mieszkańcom Egei jeszcze przed epoką brązu. Wydaje się, że dość szybko zaczęto wytwarzać tak duże ilości
tkanin, że musiały one być
przedmiotem wymiany handlowej. Istotne zmiany w organizacji i znaczeniu produkcji tkanin przyniosło powstanie pałaców. Badanie egejskiego tkactwa jest niezwykle trudne, gdyż nie zachowały się prawie żadne tkaniny ani warsztaty tkackie.
Wiadomo jednak, że używano dwóch głównych surowców naturalnych: wełny
owiec i kóz oraz lnu. Obydwa typy włókna wymagały
długich przygotowań: wełna musiała być wyczesywana i czyszczona, zaś len suszony, namaczany, międlony, trzepany i wreszcie czesany. Dopiero po takiej ob-
róbce można było przystąpić
do najbardziej pracochłonnej
części produkcji tkanin, czyli przędzenia, czego pozostałościami są przęśliki - niewielkie kamienne lub gliniane ciężarki, które nakładano
na wrzeciono. Nadawały one
szybkość rotacji wrzeciona
i odpowiadały za grubość
i moc skrętu przędzonej nici:
im lżejszy przęślik tym cieńsza była przędzona nić. Drewniane wrzeciona nie dotrwały
do naszych czasów, ale z obszaru kultury mykeńskiej zachowało się kilka wrzecion
wykonanych ze złota, kości
słoniowej, które należały do
dam o wysokim statusie społecznym.
Kolejnym etapem było
tkanie, na co dowodem są
ciężarki tkackie. Wiemy,
że egejskie tkaczki używały głównie krosien pionowych: drewnianych stojaków z poprzecznym prętem
do którego mocowano osnowę, czyli pionowe nici tkaniny obciążane ciężarkami
tkackimi. Taka technika pozwalała na produkcję tkanin
o znacznej szerokości i długości - w trakcie tkania gotowy już materiał nawijano
wokół obracającego się prętu zwanego nawojem. Szybkość tkania zapewniały półnicielnice, które pozwalały
na łatwą zmianę przesmyku, czyli przestrzeni tworzonej między nićmi osnowy, przez którą przeciągano
wątek (nici poziome tkaniny). Sposób mocowania półnicielnic i ich liczba decydowały o komplikacji splotu,
a zatem o wyglądzie i jako-
Gazeta Biskupińska, Adres redakcji: Biskupin, półwysep, tel. 52-302−52−80; Wydawca: Wy­dawnictwo Dominika
Księskiego "Wulkan", Tygodnik Lokalny Pałuki, Żnin, ul. Sądowa 4; redaktor naczelny: Dominik Księski;
zastępca redaktora naczelnego: Mirosława Roszak; Anioł Stróż: Roksana Chowaniec; sekretarz redakcji: Stanisław
Tyrakowski; reporterzy: Martyna Michalik, Jacek Mielcarzewicz, Jan Świrski, Rafał Trąbski, AnnaWiśniewska;
skład i łamanie: Leszek Adamczyk; opracowanie graficzne: Leszek Malak.