Sekrety pierwszych metalurgów

Sekrety pierwszych metalurgów
Początki znajomości metalu na ziemiach polskich, zwłaszcza miedzi i złota, odnosić można
do IV tysiąclecia p.n.e. (środkowy neolit).
Pojawiły się wówczas jeszcze
nielicznie i na ogół drobne wyroby
metalowe, głównie ozdoby, rzadziej
narzędzia. Rozwój metalurgii brą−
zu, uzależniony od dalekosiężnego
handlu dostarczającego podstawo−
we surowce, możliwy był dopiero
w społecznościach dostatecznie za−
możnych, aby uzyskać surowiec w
trybie wymiany handlowej, i które
osiągnęły na tyle wysoki stopień
organizacji, aby tę wymianę sobie
zapewnić i ochronić. Rozpowszech−
nianie się umiejętności odlewania
metali kolorowych, zwłaszcza brą−
zu, we wczesnej epoce brązu (XVIII−
XVI stulecie p.n.e.), jest dowodem
głębokich przemian kulturowych,
jakie wówczas rozpoczęły się wśród
społeczeństw zamieszkujących Niż
Polski. Były to czasy postępującej
koncentracji i stabilizacji.
Długo trwała wędrówka tech−
nologii wytwarzania miedzi, a po−
tem brązu. Rozpoczęła się ona na
Bliskim Wschodzie w V tys. p.n.e.
i dotarła, przez Półwysep Bałkański
i Europę Środkową, na południe
ziem polskich dopiero w XIX w.
p.n.e. (ryc. 1). Z miedzi, miękkiej i
przypominającej barwą drogocenne
złoto, wyrabiano w neolicie przede
wszystkim ozdoby. Sporadycznie
docierały narzędzia czy broń z tego
metalu, gdyż ich wartość użytkowa
ustępowała znacznie walorom wy−
robów z kamienia i krzemienia. Do−
piero dodanie do miedzi cyny, naj−
lepiej w proporcji 1:10, utwardziło
uzyskany stop (brąz) w stopniu po−
zwalającym na konkurowanie z wła−
ściwościami kamienia. Jako środek
utwardzający stosowany był rów−
nież arsen lub antymon, natomiast
dodatek cynku zastosowano znacz−
nie później uzyskując mosiądz. Brąz
mający małą zawartość utwardza−
czy był ciemny, dość miękki i elas−
tyczny. Brąz o większej niż 10%
dodatków utwardzających był jaś−
niejszy, twardszy lecz bardziej kru−
chy. Wartość użytkowa brązu pole−
gała na stosunkowej łatwości tech−
nologicznej uzyskiwania produktu
finalnego w procesie odlewania lub
kucia. Uszkodzone wyroby z brązu
mogły być łatwo odlane na nowo, a
jednocześnie proces ten był znacz−
nie mniej pracochłonny, niż proces
wyrobu narzędzi i broni z kamienia
lub krzemienia.
Znacznym utrudnieniem w roz−
powszechnieniu technologii uzys−
kiwania brązu na ziemiach polskich
była konieczność importowania no−
wych surowców (brak przekony−
wujących danych, że w epoce brązu
eksploatowano rodzime złoża), któ−
re często występowały w znacznym
oddaleniu od siebie. W najwcześ−
niejszej fazie rozwoju metalurgii
na naszych ziemiach doniosłą rolę
odegrały w większości surowce im−
portowane z terenów leżących na
południe od łuku Karpat i Sude−
tów.
Metal wraz z jego właściwoś−
ciami nieporównywalnymi z jaki−
mikolwiek wówczas znanymi suro−
wcami oraz cała sfera jego obróbki
z tajemniczą i twórczą rolą ognia
wraz z bogatym kontekstem no−
wych znaczeń symbolicznych mu−
tów z brązu lub, w bardziej skomp−
likowanych przypadkach, na oddzie−
lnym odlewaniu poszczególnych
elementów, które następnie łączo−
no w całość (czasem z elementami
niemetalowymi) za pomocą brązo−
wych nitów, np. berła sztyletowe
(ryc. 2) czy sztylety. Zapewne już
w tym czasie działały też lokalne
warsztaty odlewnicze na Pomorzu,
zwłaszcza Pomorzu Zachodnim.
rozwijała się do schyłku wczesnej
epoki żelaza (IV−III wiek p.n.e.).
W rozwoju poszczególnych stref
obecnych terenów Polski doszło
wówczas do wyrównania różnic, za−
równo kulturowych jak i gospodar−
czych. Doprowadziło to do powięk−
szenia zasiedlonych przez człowie−
ka obszarów do niespotykanych
wcześniej rozmiarów, a równoczes−
nie osadnictwo znacznie się ustabil−
oblepiano
gliną i wypalano.
Stopiony wosk usuwano, a na jego
miejsce wlewano roztopiony brąz,
który − zastygając − przybierał
kształt uformowanego wcześnie
modelu.
Odlany
przedmiot
wydobywano z formy, rozbijając
ją.
Wyroby odlewane w formach
wykonywanych z brązu, kamienia i
gliny, wykańczano przez kucie, szli−
fowanie i polerowanie. Na uwagę
zasługuje fakt, że we wczesnej epo−
ce żelaza zanikły formy jamowe i
muszlowe, natomiast upowszech−
niła się technika odlewu przedmio−
tów techniką “na wosk tracony”
przy użyciu glinianych form nisz−
czejących i to głównie służących
do odlewania prętów. Być może
pręty te stanowiły materiał wyj−
ściowy do dalszej obróbki, między
innymi do wyciągania drutu, czy
też przekuwania go na taśmy lub
blachy, z których dopiero wyko−
nywano inne ozdoby, części stroju
ryc. 1 Przedstawienie warsztatu odlewniczego z grobu Rechmira w Tebach
lub narzędzia.
W okresie halsztackim C i D
siał fascynować człowieka począt−
Dalszy rozwój produkcji meta− izowało. W obrębie kultury łużyc− (VIII−V w. p.n.e.) zanotowano naj−
ków epoki brązu. Najwcześniejsze lurgicznej na naszych ziemiach miał kiej metalurgia brązu stała na wy− większy rozkwit kultury łużyckiej
przedmioty metalowe otoczone by− miejsce w starszym okresie epoki sokim poziomie. Można wyodręb− na ziemiach polskich. Cechą szcze−
ły ogromnym poważaniem, które brązu (XV−XIV w. p.n.e.) na tere− nić różniące się między sobą ośrod− gólną tych czasów było występo−
wyrażało się w naśladownictwie wy− nie Śląska i w Wielkopolsce, w ki lokalne, wykazujące cechy miej− wanie osad obronnych. Jedną z
robów metalowych, głównie broni obrębie kultury przedłużyckiej. Na scowe, lub powiązania stylistyczne najlepiej zbadanych jest gród bis−
i naczyń, w innych surowcach. Na szczególną uwagę zasługuje wytwa− z ośrodkami funkcjonującymi poza kupiński, którego częściową re−
przykład w epoce brązu i później, rzanie charakterystycznych dla tej jej obrębem.
konstrukcję możecie Państwo
metalowe naczynia naśladowane by− kultury szpil brązowych osiągają−
Brąz w tym czasie nadal do− właśnie zwiedzać.
ły w glinie z zachowaniem szczegó− cych długość kilkudziesięciu cen− cierał na nasze ziemie − w więk−
W tych czasach rozpowszech−
łów technologicznych. Jednak już tymetrów − bogato ornamentowa− szości w postaci gotowych wyro− nia się dość szeroko znajomość no−
wcześniej, w neolicie, naśladowano ne, masywne główki odlewano na bów, które po pewnym czasie uży− wego metalu − żelaza. Początkowo
w kamieniu i w krzemieniu efekto− ogół na wcześniej przygotowanych tkowania przetapiano, uzyskując pojawiają się żelazne ozdoby i częś−
wną ale mało funkcjonalną broń z trzonach (ryc. 3). Produkcja meta− materiał do produkcji nowych: na− ci stroju, później broń i narzędzia,
miedzi. Dowodem mo−
lurgiczna w obrębie rzędzi, broni, ozdób i części stro− będące jednak w większości impor−
że być odtwarzanie na ryc. 2 Berło sztyletowe kultury przedłuży− ju. Z wielu stanowisk kultury łuży− tami. Przy upowszechnieniu się sty−
z brązu ckiej, zaawansowa− ckiej znane są różne
wytworach kamiennych,
listyki i wielu zjawisk ze−
zwłaszcza toporach i
na pod względem te− typy form odlewni−
wnętrznych kultury halsztac−
czekanach, szwu odlew−
chnicznym (wysokie czych. Były to formy
kiej na naszych ziemiach na−
niczego pełniącego tam
umiejętności w odlewa− jamowe, służące do
dal dominowała metalurgia
funkcję ornamentu, a
niu brązu oraz wyciąganiu drutu brą− odlewania płaskich
brązu. Zanikowi kultury łu−
będącego w rzeczywis−
zowego i grubszych prętów, z któ− przedmiotów (np.
życkiej, który nastąpił u schy−
tości efektem nieporad−
rych wykonywano ozdoby zaopa− brzytew czy charak−
łku wczesnej epoki żelaza
ności technologicznej
trzone często w tarczki spiralne), terystycznych sier−
(około 400 lat p.n.e.), towa−
ówczesnego wytwórcy.
charakteryzowała się dużą ilością pów z guzkiem do
rzyszyło zjawisko pogłębia−
Natomiast w późnym ne−
lokalnych, specyficznych form, mocowania rękojeś−
nia się ogólnego kryzysu. Za−
olicie rozpowszechnio−
typowych tylko dla tej kultury. ci), wieloczęściowe
stój technologiczny, niezdol−
ne były trójkątne szty−
Natomiast niektóre motywy deko− formy muszlowe do
ność dostosowania do zmie−
lety krzemienne − wier−
racyjne (gwiazda utworzona z grup odlewania większych
niających się warunków kli−
ne naśladownictwa ta−
łuków, gwiazda wirująca czy spira− przedmiotów (np. ty−
matycznych, gospodarczych i
kich samych wyrobów
le) wskazują na powiązania z ośrod− powych siekierek z
politycznych spowodowały
miedzianych.
kami metalurgicznymi działający− tulejką i uszkiem lub
rozpad licznych, dużych
Najwcześniej na na−
mi wówczas w obrębie środkowe− grotów oszczepów)
wspólnot lokalnych na małe
szych ziemiach, bo we
go Dunaju. Na Pomorzu, zwłaszcza oraz formy niszcze−
grupy i nawrót do samowy−
wczesnej epoce brązu
Zachodnim, nadal rozwijały się w jące, w których od−
starczalnej gospodarki natu−
(XVII−XVI w. p.n.e.), umiejętność tym czasie lokalne warsztaty odlew− lewano przedmioty
ralnej. Kryzys ówczesny był
obróbki metalu, zwłaszcza odlew− nicze, wytwarzające wyroby w stylu techniką “na wosk
jednym z największych jakie
nictwa brązowego, rozpowszechni− rozpowszechnionym w kulturze tracony” (np. branso−
przeżyły społeczności na na−
ła się na zachodzie dzisiejszego przedłużyckiej, jednak z wyraźnymi lety i naszyjniki). W
szych ziemiach w ciągu swo−
obszaru Polski objętego przez osad− wpływami kultury nordyjskiej.
technice "na wosk
ich dziejów.
ANNA GROSSMAN
nictwo kultury unietyckiej. W pro−
Poczynając od końca II okresu tracony", wykonany
Muzeum
dukcji metalurgicznej dominował epoki brązu (XIV w. p.n.e.) na ob− z wosku model
Archeologiczne
wówczas styl unietycki polegający szarze ziem polskich zaczęła for− przedmiotu,
na ryc. 3 Główka
w Biskupinie
na odlewaniu w całości przedmio− mować się kultura łużycka, która przykład bransolety, szpili z brązu