Publikacja darmowa

Urszula Mokra
Uniwersytet Wrocławski
Charakter prawny spółki cywilnej
W związku z rosnącym zainteresowaniem spółką prawa cywilnego oraz coraz szerszym występowaniem tego rodzaju spółki w obrocie gospodarczym wyłania się szereg problemów związanych z
naturą prawną spółki cywilnej.
Liczne publikacje i orzeczenia dotyczące tej problematyki budzą nadal wiele kontrowersji i nie dają podstawy do wyłonienia
jednolitego stanowiska co do statusu wspomnianej spółki. Niniejsza praca będzie przede wszystkim próbą zebrania i przedstawienia ewolucji poglądów związanych z tą tematyką.
Rzymska societas była pierwotnie umową zawiązaną między
pozostającymi we wspólności domowej agnatami, którzy po śmierci
spadkodawcy postanawiali nadal pozostać w niepodzielnej wspólności majątkowej. Majątek stanowił wspólną własność wszystkich
wspólników, a każdy akt, przedsięwzięty przez jednego z nich,
wywierał skutki dla wszystkich (societas fratrum)1. Późniejsza
societas iuris gentium była umową, przez którą wspólnicy zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów (z reguły zarobkowych) przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych2. Prawo rzymskie znało societas omnium bonorum (spółkę,
przy której zawieraniu wszyscy wspólnicy składali cały swój maj ą t e k dla osiągnięcia celów określonych kontraktem), societas
alicuius negotiationis (która wykształciła się pod koniec wojen
punickich jako spółka handlowa, mająca na celu prowadzenie
przez wspólników wspólnego przedsiębiorstwa) i zachodzące w
1
R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1955, s. 218-219.
2
K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warsza
112
Charakter prawny spółki cywilnej
epoce klasycznej: societas ąuaestus (obejmującą jako udział to wszystko, co wspólnicy swoją pracą, a więc odpłatnie, nabędą w przyszłości) oraz societas unius rei (odnoszącą się tylko do jednorazowej
czynności)3. Spółka rzymska nie była odrębnym od wspólników
podmiotem prawa. Na zewnątrz występowali wspólnicy, a nie
spółka i nie można było mówić o prawach i obowiązkach spółki
jako odrębnego podmiotu, ale o prawach i obowiązkach wspólników.
Współcześnie w nauce prawa wyróżnić można dwie grupy poglądów na temat charakteru prawnego spółki cywilnej. Do pierwszej z nich należą koncepcje, mające zresztą najdłuższą tradycję,
które odmawiają jej przymiotu samodzielnej podmiotowości prawnej. W drugiej zaś grupie mieszczą się poglądy uznające spółkę
cywilną za odrębny od wspólników podmiot prawa.
Przyjrzyjmy się najpierw pierwszej grupie poglądów. Zgodnie
z art. 860 § 1 k.c. „przez umową spółki wspólnicy zobowiązują się
dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie
w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów".
Według jednej z koncepcji jest to zatem umowa konsensualna, dwu
lub wielostronnna, losowa. Zdaniem niektórych jest ona umową
wzajemną. Wprawdzie wspólnicy, dążąc do osiągnięcia wspólnego celu nie wykonują swych zobowiązań jeden wobec drugiego,
lecz działają razem, obok siebie i przez to wspólne działanie wykonują swe zobowiązania, uzyskując zarazem zaspokojenie przez
osiągnięcie wspólnego celu, to jednak każdy ze wspólników dlatego
zobowiązuje się do działania, ponieważ inni także się do tego zobowiązują i o tyle ich świadczenia są odpowiednikami 4 . Pomiędzy
wspólnikami istnieje szczególnego rodzaju wspólność prawna,
której wyrazem jest m a j ą t e k spółki (tzw. wspólność do niepodzielnej ręki), będący majątkiem wspólnym, obok którego każdy
z nich może mieć swój majątek osobisty. Istnienie tego rodzaju
wspólności prawnej nie decyduje jednak o istnieniu jednostki
organizacyjnej, która po spełnieniu warunków przewidzianych w
3
4
W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1962, s. 391.
R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 587-589; inaczej K.
Kruczalak, Spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1992, W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968.
113
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
art. 2 ust. 1 u.o d.g. stanie się podmiotem gospodarczym. Podmiotami praw i obowiązków w sferze zewnętrznej są bowiem wspólnicy, a nie spółka jako taka 5 . Nie będąc podmiotem gospodarczym nie ma ona zdolności upadłościowej (skoro według art. 1 §
1 pr. upadł., postawionym w stan upadłości może być jedynie podmiot gospodarczy, który zaprzestał płacenia długów), a ponieważ nie uznaje się jej za odrębny podmiot prawa, nie posiada ona
zdolności sądowej, która, będąc atrybutem zdolności prawnej,
umożliwia podmiotom praw i obowiązków materialnoprawnych
obronę praw i realizację odpowiadających im obowiązków na drodze sądowej. Tym bardziej nie można uznać spółki cywilnej za
osobę prawną, bowiem osobowości prawnej nie domniemywa się.
Jest ona cechą normatywną, podczas gdy brak jest przepisu przyznającego ten przymiot spółce cywilnej. Nie zmienia to jednak
faktu, że będąc zespołem osób zjednoczonych we wspólnym celu
i posiadając majątek zbliża się ona do osoby prawnej. Zwolennicy
powyższej koncepcji wskazują jednak na szereg różnic pomiędzy
spółką cywilną a osobą prawną (np. na istnienie szeregu wymogów
co do powstania osoby prawnej, typu, wielkości kapitału zakładowego, minimalnej ilości założycieli; majątek osoby prawnej, będący jej majątkiem, którym ona sama za swe zobowiązania odpowiada; osoba prawna może istnieć nawet z jednym członkiem)6. Z
brzmienia art. 33 k.c. wynika, że ustawodawca w sposób wyczerpujący i dość precyzyjny określił, jaki jednostki mogą być uznane
za osoby prawne. Zasada, że osobami prawnymi mogą być tylko
te z nich, którym ów przymiot nadają właściwe przepisy prawne,
a których organizacja i ustrój są przez te przepisy wyraźnie uregulowane (art. 35 k.c.), zdaje się być na tyle wyraźna, że brak
jest jakiejkolwiek luki, przez którą mogłaby się przemknąć inna
5
s
Tak W. Pyziol, Spółka cywilna, [w:] Prawo spółek, pod red. S. Wlodyki, Kraków
1991; A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania - część szczegółowa, Poznań
1966; Z. Gordon, J. Łopuski i in., Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa
1989; Jan Brol, Spółki prawa handlowego, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości
1993; D. Pawłyszcze, Podmioty gospodarcze - zagadnienia procesowe (I), „Przegląd Prawa Handlowego", czerwiec 1993; A. Jakubiecki, M. Jakubek, A. Kidyba,
J. Mojak, R. Skubisz, Zarys prawa spółek, Lublin 1992.
R. Longchamps de Berier, jw.
114
Charakter prawny spółki cywilnej
jednostka. Choć może przy tej okazji nie wzięto pod uwagę elastyczności prawa cywilnego i faktu, że musi ono odzwierciedlać pewne
procesy zachodzące w obrocie7.
Przeciwnicy poglądu uznającego spółkę cywilną za umowę
względnie stosunek zobowiązaniowy ukazują jego nieprzydatność
w wypadku, gdy z roszczeniem przeciwko spółce występuje jeden
ze wspólników lub w sytuacji odwrotnej. Istnieje wtedy konieczność przeciwstawienia w procesie tego jednego wspólnika pozostałym, reprezentującym interes spółki (a nie swój własny), w
tym również interes wspólnika stojącego poza spółką. Trudności
te da się przezwyciężyć uznając spółkę za odrębny podmiot prawa, który posiada zdolność sądową (będąc sam podmiotem praw
i obowiązków, w tym praw i obowiązków procesowych) i powinien być uczestnikiem procesu 8 . Dalej, skoro można by przyznać
spółce cywilnej zdolność sądową, pomimo braku przepisu, który
jej wyraźnie te zdolność przyznaje, to przepisy k.p.c. o zdolności
sądowej należałoby stosować i do takich struktur organizacyjnych, które „mogą uzyskać osobowość prawną, lecz nie nabyły jej
wskutek tego, że zaniedbały ( lub nie zdążyły) uczynić zadość
pewnym wymogom formalnym (np. wpis do rejestru)" 9 .
Niektórzy w swych rozważaniach nie ograniczają konstruowania definicji spółki cywilnej jedynie w oparciu o art. 860 § 1
k.c., stojąc na stanowisku, że nie wyczerpuje się ona w samej
umowie. Spotkać się można z poglądem, wedle którego uważana
jest ona za prawną formę współdziałania dwóch lub więcej osób
dla łatwiejszego osiągnięcia celu gospodarczego10. Jednakże i tak
rozumiana spółka cywilna nie posiada zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, nie jest odrębnym podmiotem praw
i obowiązków i nie posiada osobowości prawnej. Podmiotami obrotu gospodarczego są sami wspólnicy. Poglądowi temu patronowało w części orzecznictwo Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu
7
A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984.
P. Migaj, Podmiotowe aspekty procesowe spółki cywilnej, [w:] Zbiór rozpraw z
zakresu postępowania cywilnego, Wydawnictwo U.Wr., Wrocław 1990.
9
P. Migaj, jw.; Z. Krzemiński, Zdolność sądowa i procesowa jednostek nie posiadających osobowości prawnej, „Palestra" 1958, nr 7-8, s. 70.
10
A. Ohanowicz, J. Górski, jw.
H
115
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
wyroku z dnia 14 grudnia 1990 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że
spółka cywilna nie ma zdolności sądowej, nie ma osobowości prawnej i nie może być podmiotem praw i obowiązków z zakresu
prawa cywilnego 11 .
W piśmiennictwie coraz częściej pojawiają się jednak głosy
przyznające spółce cywilnej atrybut podmiotowości prawnej. Podkreśla się fakt bardzo podobnego uregulowania spółki cywilnej i
jawnej, i jednocześnie ich dalekiego zróżnicowania procesowego.
Art. 76 k.h. wyklucza wprawdzie stosowanie do spółki jawnej
przepisów kodeksu cywilnego o spółce (i to zarówno wprost, jak i w
drodze analogii), odgraniczając tym samym obie te formy spółek,
posiadających własne, wyczerpujące regulacje prawne, niemniej
jednak wiele przepisów uregulowanych jest podobne albo wręcz
identyczne. Dla przykładu wystarczy porównać art. 77 k.h. i art.
860 § 2 k.c. (dotyczący formy pisemnej umowy spółki), art. 93 k.h.
i art. 865 § 1 i § 2 k.c. (mówiący o uprawnieniu i obowiązku każdego wspólnika do prowadzenia spraw spółki), art. 98 k.h. i art.
865 § 3 k.c. (przyznający każdemu ze wspólników uprawnienie
do wykonania czynności nagłej, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowaną stratę), art. 102 § k.h. i analogicznie 861 § 2 k.c. (domniemanie równości wkładów), art. 102 § 2
k.h. i art. 861 § 1 k.c. (określający, co może być przedmiotem
wkładu), art. 105 § 1 k.h. i art. 867 § 1 k.c. (dotyczący uczestniczenia wspólników w zyskach i stratach spółki), art. 113 k.h. i
art. 873 k.c. (mówiący o przedłużeniu trwania spółki na czas nie
oznaczony, mimo istniejących w umowie powodów jej rozwiązania, jeśli prowadzi ona nadal swe czynności za zgodą wszystkich
wspólników), art. 118 § 1 k.h. i art. 874 k.c. (przyznający każdemu wspólnikowi prawo do żądania rozwiązania spółki przez sąd).
Spółka cywilna w swej strukturze podobna jest do spółki jawnej.
Przyjmuje się nawet, że skoro podstawową różnicą między tymi
rodzajami spółek jest rozmiar prowadzonego przedsiębiorstwa
(pytanie - kiedy mamy do czynienia z przedsiębiorstwem o większym rozmiarze?), spółka cywilna przez sam fakt prowadzenia
działalności w formie przedsiębiorstwa w większym rozmiarze, sta11
PUG 7/91.
116
Charakter prawny spółki cywilnej
je się spółką j a w n ą . Wpis do rejestru, choć obligatoryjny, ma
przecież charakter deklaratoryjny, stąd spółka cywilna prowadząca w celach zarobkowych i na własny rachunek działalność
wytwórczą, budowlaną, handlową czy usługową uznana jest za
podmiot gospodarczy12. Podobnie wypowiedział się NSA w wyroku
z dnia 9 kwietnia 1991 r. stwierdzając, że spółka cywilna nie ma
wprawdzie osobowości prawnej, jednakże podmiotami gospodarczymi nie są wspólnicy jako osoby fizyczne, lecz spółka jako jednostka organizacyjna, utworzona zgodnie z przepisami prawa, której
przedmiot działalności obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej 13 .
W najnowszych opracowaniach poświęconych spółce cywilnej
przyjmuje się, że pojęcie spółki obejmuje trojakiego rodzaju zjawiska: po pierwsze - tzw. spółkę wewnętrzną (wielostronny stosunek zobowiązaniowy łączący wspólników; w stosunkach z osobami trzecimi zobowiązany jest tylko wspólnik, a wyodrębniony
majątek na zewnątrz nie występuje), po drugie - tzw. zewnętrzną spółkę zwykłą ( w stosunku do osób trzecich występuje wielość wspólników ujęta w ramy organizacyjne spółki) i w końcu
spółkę zewnętrzną, prowadzącą działalność w formie przedsiębiorstwa. Ta ostatnia uznana jest za podmiot prawa i jako taka powinna
mieć nieograniczoną zdolność sądową (nie tylko w sprawach gospodarczych). Jako odrębny podmiot może być też pracodawcą 14 .
Nieco podobnej problematyki dotyczyła uchwała Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z dnia 14 stycznia 1993 r. (II
UZP 21/92), w której Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że wspólnik
spółki cywilnej nie może zawrzeć ze wspólnikiem tej spółki umowy o pracę, której przedmiotem byłoby prowadzenie lub reprezentowanie praw spółki (wynika to bowiem z istoty członkostwa
w spółce cywilnej). Stwierdził dalej, że „trudności w sprecyzowa12
13
14
Tak np. K. Kruczalak w glosie do orzeczenia NSA, „Monitor Prawniczy" 3/93,
odmienne stanowisko prezentuje K. Kruczalak w Spółkach prawa handlowego
i cywilnego, Gdańsk 1992.
„Monitor Prawniczy" 3/93.
A. Jędrzejewska, Typy spółki cywilnej, „Przegląd Prawa Handlowego", marzec
1993, a także inne artykuły tej autorki zamieszczone w lutym i kwietniu 1993 r.
na lamach „Przeglądu Prawa Handlowego".
117
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
niu stron stosunku pracy w tej spółce, w tym przede wszystkim
pracodawcy" (pozostali wspólnicy czy spółka), „(...) nie mogą być
potraktowane jako zaprzeczenie możliwości powstania stosunku
pracy między wspólnikami. Z punktu widzenia prawa pracy nie
ma przeszkód do uznania, że zatrudniający wspólnika w spółce
pozostali wspólnicy czy też wspólnik są zakładem pracy w rozumieniu art. 3 k.p." 15
Problematyka osobowości prawnej i zdolności sądowej spółki
cywilnej stała się szczególnie popularna po wejściu w życie ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych. Zgodnie z art. 4791 § 1 k.p.c., sądy gospodarcze rozpoznają
sprawy ze stosunków cywilnych między podmiotami gospodarczymi w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej (sprawy gospodarcze), a § 2 pkt 1 tegoż artykułu jako sprawy gospodarcze wymienia sprawy ze stosunku spółki. Dalej, w
świetle art. 479' k.p.c. w postępowaniu przez sądem gospodarczym zdolność sądową mają także podmioty gospodarcze będące
jednostkami organizacyjnymi, nie mającymi osobowości prawnej,
utworzone zgodnie z przepisami prawa, jeżeli ich podmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej.
Powstaje pytanie - czy spółka cywilna posiada zdolność sądową przed sądem gospodarczym na mocy wyżej przytoczonych przepisów? Zgodnie z prezentowanymi poglądami doktryny i orzecznictwa należałoby udzielić na nie odpowiedzi pozytywnej 16 . W nie
publikowanej uchwale z dnia 7 lipca 1993 r. III CZP 87/93 Sąd Najwyższy uznał, że spółki prawa cywilnego uczestniczące w działalności gospodarczej jako „swoiste całości organizacyjne odrębne od wspólników jednostki" (prowadzące zaewidencjonowaną
działalność w formie przedsiębiorstwa) i spełniające wymaganie
wyrażone w art. 4797 k.p.c., mają zdolność sądową w postępowaniu
w sprawach gospodarczych. Sąd wypowiedział się też w kwestii
15
16
Zob. C. Wiśniewski, Spółki cywilne i prawa handlowego, „Przegląd Podatkowy"
7/93, Czy wspólnik spółki cywilnej może być jej pracownikiem, „Przegląd Podatkowy" 1/94.
Tak np. S. Dalka, Sądowe postępowanie cywilne. Założenie ogólne i proces cywilny, t. II, Gdańsk 1992, s. 276; Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, pod red. J. Jodłowskiego i K. Piaseckiego, Warszawa 1989, s. 1157.
118
Charakter prawny spółki cywilnej
zdolności upadłościowej i układowej spółki cywilnej. W orzeczeniu z dnia 27 maja 1993 r. III CZP 61/93 przyznał jej zdolność
upadłościową (jeżeli prowadzi ona ewidencjonowaną działalność
gospodarczą), a w innym orzeczeniu wypowiedział się za przyznaniem takiej spółce zdolności układowej (orzeczenie z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 97/93). W uzasadnieniach obu tych orzeczeń
Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że spółkę cywilną należy
zaliczyć do trzeciej kategorii podmiotów gospodarczych w świetle
przepisu art. 2 ust. 2 u.o d.g. (jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej). Jest ona uregulowaną przez prawo organizacją
wspólników, której wyodrębnienie w sensie prawnym odzwierciedlają: cel utworzenia spółki, struktura organizacyjna umożliwiająca jej działanie dla realizacji tego celu oraz wyodrębnienie
majątkowe od osób wspólników. Celem gospodarczym w rozumieniu art. 860 § 1 k.c. jest z reguły cel zarobkowy; często działalność spółki przybiera postać przedsiębiorstwa - jest to zatem
prowadzenie działalności gospodarczej. Spełnia ona w związku z
tym wszystkie warunki, by być uznaną za podmiot gospodarczy
(inny niż osoby fizyczne i prawne). Zgłoszenie do ewidencji podjęcia działalności gospodarczej dokonuje więc spółka cywilna jako podmiot gospodarczy, a nie poszczególni wspólnicy takiej
spółki 17 .
Wykładnia art. 479 7 k.p.c. może jednak budzić wątpliwości.
W projekcie z marca 1988 r., przedstawionym ostatecznie Radzie
Legislacyjnej, brzmiał on następująco: „W postępowaniu przed
sądem (wydziałem) gospodarczym zdolność sądową mają także
prowadzące działalność gospodarczą spółki p r a w a c y w i l n e go". Przesądzał tym samym o jej zdolności sądowej w tym postępowaniu 18 (obecnie obowiązujący przepis art. 479' nic o zdolności sądowej spółki cywilnej expressis verbis nie wspomina, jest to
17
18
Przytoczone przeze mnie orzecznictwo SN zebrał S. Rudnicki, Podmiot gospodarczy przed sądem, Zielona Góra 1993, s. 82 i nast.
Patrz: J. Mokra, Glosa do uchwały z dn. 18 kwietnia 1991 r., „Przegląd Sądowy" 9/92.
119
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
pogląd orzecznictwa i doktryny). Kontrowersje budzi także fakt,
że spółka cywilna tylko w tym postępowaniu ma zdolność sądową (czyli może występować jako samodzielny podmiot prawa),
podczas gdy w innych postępowaniach takiej zdolności nie posiada. Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 479 ? k.p.c., jako przepis
szczególny w stosunku do regulacji zawartej w art. 64 § 1 i § 2
k.p.c., nie podlega wykładni rozszerzającej, dlatego też nie może
być zastosowany w odniesieniu do innych podmiotów niż prowadzące działalność gospodarczą ani w innych sprawach niż sprawy gospodarcze 19 . Spółka cywilna, spełniająca wymagania określone w art. 4797 k.p.c., ma zdolność sądową w postępowaniu w
sprawach gospodarczych, a tytuł egzekucyjny wydany przeciwko
takiej spółce nie stanowi podstawy nadania klauzuli wykonalności
przeciwko wspólnikowi tej spółki (wspomniane przez mnie orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1993 r. III CZP 87/93). Jeżeli
bowiem uznaje się spółkę cywilną za samoistny podmiot procesowy, odrębny od jej wspólników, to należy przyjąć, że wyrok zapadły względem takiej spółki nie może stanowić zarazem tytułu
egzekucyjnego przeciwko wspólnikowi (wspólnikom), jeżeli nie są
oni wymienieni w wyroku. Bez znaczenia jest przy tym, iż tytuł egzekucyjny dotyczy ewentualnie zobowiązania, za które wspólnicy
ci ponoszą solidarną odpowiedzialność za spółkę (art. 864 k.c.).
Zakres odpowiedzialności wspólników nie decyduje bowiem o
tym, że proces spółki cywilnej mającej zdolność sądową jest jednocześnie i niejako automatycznie procesem wspólników. Skoro
zaś kodeksową zasadą jest, że klauzulę wykonalności nadaje się
wobec dłużnika wymienionego w tytule egzekucyjnym, chyba że
szczególny przepis wprowadza w tej mierze wyjątek (np. art. 787
k.p.c.) to w konsekwencji tytuł egzekucyjny, wskazujący jako
dłużnika wyłącznie spółkę cywilną, nie może być podstawą uzyskania przez wierzyciela tytułu wykonawczego w stosunku do
wspólnika tej spółki. Z kolei w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 4 lutego 1993 r. I CRN 2/93, Sąd Najwyższy wypowiedział się, iż art.
19
C. Wiśniewski, Spółki cywilne..., PP 7/93; Jerzy Naworski, Problem „ogólnej"
zdolności sądowej przed sądem gospodarczym (Wybrane zagadnienia), PUG nr
2-3/92.
120
Charakter prawny spółki cywilnej
479' k.p.c. nie upoważnia do przyjmowania, że spółka prawa cywilnego może być stroną pozwaną w procesie. Orzeczenie wydane przeciwko spółce cywilnej byłoby niewykonalne, skoro zgodnie z
art. 778 k.p.c do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników spół
ki prawa cywilnego konieczny jest tytuł egzekucyjny, wydany
przeciwko wspólnikom i oni powinni występować w charakterze
pozwanych.
Na zakończenie moich rozważań, poświęconym poglądom na temat charakteru prawnego spółki cywilnej, chciałabym wspomnieć
o bardzo ciekawej, aczkolwiek odosobnionej w literaturze koncepcji, przyznającej spółce cywilnej przymiot osobowości prawnej.
Osobę prawną definiuje się jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej, wyposażonej przez prawo w osobowość prawną. Czy więc przepisy kodeksu cywilnego,
regulujące spółkę cywilną, dają podstawę do uznania jej za taką
jednostkę organizacyjną? Zdaniem A. Kleina tak, można bowiem
na bazie art. 860-875 k.c. wyłonić jednostkę wyodrębnioną pod
względem majątkowym, posiadającą swój organ (jakim jest ogół
wspólników) mający kompetencje takie, jakie w innych spółkach
(prawa handlowego np. w spółce z o.o.) należą do zarządu. Kodeks cywilny wyraźnie przewiduje wyodrębnienie w pewnym zakresie m a j ą t k u spółki cywilnej i odgraniczenie go od m a j ą t k u
wspólników (każdy ze wspólników wnosi do spółki wkłady, ale
nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w składnikach tego majątku, nie może też domagać się podziału majątku spółki w czasie jej trwania). To wyodrębnienie majątku spółki działa też na zewnątrz, wobec osób
trzecich (wierzyciele wspólnika nie mogą zaspokoić swej wierzytelności z udziału we wspólnym majątku spółki, art. 863 § 3 k.c.).
Uznanie spółki cywilnej za osobę prawną pozwala - zdaniem autora - wyjaśnić, dlaczego w czasie trwania spółki można mówić o
udziałach (art. 863, 869, 870 k.c.), co jest trudne do pogodzenia
z traktowaniem majątku spółki jako przedmiotu współwłasności do
niepodzielnej ręki. Jedynym argumentem, przemawiającym za odmową przyznania spółce cywilnej osobowości prawnej, jest brak
przepisu, w którym ta spółka zostałaby nazwana osobą prawną.
121
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
A. Klein uważa jednak argument ten za chybiony, gdyż jego zdaniem art. 33 k.c. można rozumieć i w ten sposób, iż przymiotu
osoby prawnej nie uzależnia się od nazwania danego rodzaju jednostek organizacyjnych osobą prawną, lecz od tego, by przepisy im
taki przymiot nadawały. Następuje to zawsze wtedy, gdy przepisy
określają konstrukcję danego rodzaju osób prawnych (czy podmiotowych stosunków prawnych), natomiast z całokształtu uregulowania w kodeksie cywilnym prawnego stosunku spółki cywilnej
wynika, że kodeks cywilny przyznaje spółce cywilnej przymiot
osoby prawnej. Jeśli w kodeksie cywilnym nie nazywa się jej osobą prawną, to głównie dlatego, że w doktrynie, także polskiej, za
istotną cechą prawną osób prawnych ciągle jeszcze uznaje się wyłączoną odpowiedzialność osoby prawnej za jej zobowiązania 20 .
Czas pokaże, czy ustawodawstwo polskie pójdzie w kierunku, w
jakim już wcześniej poszło np. prawo francuskie czy belgijskie,
gdzie spółce cywilnej przyznano osobowość prawną i wprowadzono obowiązek jej rejestracji.
Nie sposób przeanalizować szczegółowo wszystkich poglądów
dotyczących charakteru spółki prawa cywilnego, zwłaszcza przy
tak licznej i wciąż rosnącej literaturze i orzecznictwie. W świetle
przedstawionych przeze mnie koncepcji spółka cywilna jawi się
nam jako umowa wielostronna lub stosunek zobowiązaniowy powstały z tej umowy czy też wiele umów dwustronnych i wzajemnych
(w których jedną stroną jest każdy wspólnik z osobna, a drugą
wszyscy pozostali), albo też jako samodzielny i odrębny od wspólników podmiot prawa, będący jednostką organizacyjną wyposażoną w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych (realizowaną przez swoje organy). Problem podmiotowości prawnej spółki
cywilnej pozostaje więc sprawą otwartą. Trzeba zaznaczyć, że spółka cywilna jako organizacyjnoprawna forma współdziałania gospodarczego sprzyja prowadzeniu działalności gospodarczej w
mniejszym rozmiarze. Jako rodzaj spółki o stosunkowo nieskomplikowanej strukturze organizacyjnej (w porównaniu z innymi
20
A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983.
122
Charakter prawny spółki cywilnej
spółkami) umożliwia każdemu wspólnikowi wpływ i kontrolę na
wspólnie prowadzoną działalność gospodarczą 21 . Spółki handlowe powołane są do życia po to, aby realizowały wspólny cel gospodarczy przez prowadzenie we wspólnym imieniu przedsiębiorstwa
zarobkowego w większym rozmiarze. Przepisy kodeksu cywilnego
dotyczące spółki cywilnej pozostawiają natomiast określenie sposobu realizacji wytyczonego celu gospodarczego samym wspólnikom.
Często w praktyce realizacja tego celu następuje w drodze prowadzenia przedsiębiorstwa zarobkowego, ale w mniejszym rozmiarze i nie podlega wpisowi do rejestru handlowego22. To, czy uznamy spółkę cywilną za odrębny, samodzielny podmiot, oznaczać
będzie uznanie jej za jednostkę wyodrębnioną pod względem organizacyjnym i majątkowym w stopniu umożliwiającym przyjęcie, że
działa samodzielnie, a po spełnieniu warunków przewidzianych w
u.o d.g., k.p.c. i innych ustawach za podmiot gospodarczy posiadający zdolność sądową, upadłościową, układową. Takie stanowisko
będzie miało też swoje konsekwencje prawne i to nie tylko na gruncie prawa cywilnego (podmiot praw i obowiązków materialnych)
czy gospodarczego, ale też na gruncie innych gałęzi prawa, na
przykład podatkowego, czy prawa pracy. Konieczną przede wszystkim, ze względu na bezpieczeństwo obrotu i dla pewności co do
sytuacji prawnej podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym, staje się więc ingerencja ustawodawcy w celu zmiany istniejącej lub stworzenia nowej regulacji prawnej, aby o tak istotnych sprawach jak podmiotowość prawna nie decydowały, często
niezgodne ze sobą, judykatura i doktryna.
21
22
Podobnie K. Kruczalak, Spółki ...
A. Ohanowicz, J, Górski,: jw.
123