Waldemar Wojtasik Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i

RECENZJE
160  Recenzje
rywalizacji politycznej w Polsce. Najbardziej interesującym artykułem „polskiej” części niniejszej
publikacji i jej najsystematyczniej opisanym zjawiskiem jest doskonale obrazująca i skupiająca jak
w soczewce problemy partii, nie tylko w naszym kraju, praca Łukasza Kubisza-Muły Rozwiązywanie się polskich partii politycznych w latach 1990−2009.
Ciekawą propozycję teoretyczną stanowi z kolei praca Małgorzaty Zamojskiej i Karola Zamojskiego Zieloni — polityka dekonstrukcji (między transformacją a globalizacją), będąca próbą
wyjaśnienia bardzo popularnego hasła globalizacji i nowej roli partii politycznej, która na naszych oczach zaczyna być uosobieniem aspiracji europejskich do bycia „eko” w wymiarze społeczno-politycznym. Należy także zwrócić uwagę czytelnika na ostatni z artykułów, traktujący
o niedocenianym na gruncie nauk społecznych w Europie Środkowej i Wschodniej zjawisku
opozycji parlamentarnej, którego opisu podjął się Przemysław Paradowski w pracy Opozycja parlamentarna w Europie Środkowej po wyborach w 2010. Coraz większa aktywność partii politycznych stanowiących opozycję parlamentarną (sensu stricto) w perspektywie bogatych materiałów
faktograficznych przytaczanych przez autora, potwierdza jedynie przekonanie licznych badaczy,
że państwa należące do Grupy Wyszehradzkiej należą do najbardziej zaawansowanych systemów
politycznych na drodze do skonsolidowanej demokracji. Może co najwyżej dziwić brak szerszego
odniesienia do pracy R. Dahla pt. Patterns of Opposition3 i wymienionych przez niego czynników
kształtujących opozycję polityczną, która stanowi bodaj najbardziej zaawansowany model teoretyczny dotyczący tego obszaru działania partii politycznych.
Recenzowana książka w bardzo interesujący sposób pozwala dokonać analizy przemian zarówno systemów partyjnych, jak i funkcjonujących w nich partii politycznych, w perspektywie
przekształceń demokratycznych, które zachodzą w Europie Środkowej i Wschodniej od 1989
roku. Wydaje się, że cel, który zakładali redaktorzy i badacze prezentujący swoje artykuły, czyli
„przełamanie jednostronnego myślenia o Europie”, został przez nich osiągnięty. Zgadzając się
także z przekonaniem autorów, że taki obszar badawczy wymaga dalszego zainteresowania nauk
społecznych, a recenzowana praca stanowi jedynie przyczynek do pogłębionych badań, należy
docenić wszelkie wysiłki przybliżające czytelnikom meandry polityki partyjnej w Europie Środkowej i Wschodniej.
Piotr Lechowicz
Waldemar Wojtasik
Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2012, 380 ss.
Wyborom politycznym poświęcono, zarówno w Polsce, jak i na świecie, znaczną liczbę publikacji
naukowych. Choć niektóre z nich zyskały miano dzieł klasycznych, ewolucja dostępnych narzędzi badawczych oraz dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość polityczno-społeczna przyczyniają się do dalszego rozwoju psefologii. Wśród nowych pozycji na szczególną uwagę zasługuje
książka Waldemara Wojtasika Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka, wydana
w 2012 roku przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
3 R.A. Dahl, Patterns of Opposition, [w:] Political Opposition in Western Democracies, red. idem, New
Haven−London 1968, s. 342.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 160
2015-02-27 14:50:13
Recenzje
161
RECENZJE
Praca mieści się w strukturalno-funkcjonalnym nurcie badań politologicznych i jest podzielona na sześć rozdziałów, opatrzonych krótkim wstępem i zakończeniem. Dwa pierwsze, stosunkowo najobszerniejsze, mają charakter wprowadzający, pozostałe są poświęcone poszczególnym
typom wyborów w Polsce omawianym według schematu: krótkie wprowadzenie teoretyczne,
doświadczenia polskie po 1989 roku oraz sposób realizacji konkretnych funkcji. Celem, jaki stawia autor, jest przetestowanie kilku hipotez, takich jak: istnienie uniwersalnej formuły funkcji
wyborów czy wpływ poszczególnych organów na kształt danych funkcji. Duża doza uogólnień,
wymuszona obszernym zakresem poruszanych problemów, sprawia, że książka miejscami traci
charakter pogłębionej analizy naukowej i przyjmuje formę podręcznika akademickiego. Mimo
to, wykorzystując najnowsze polskie doświadczenia w projektowaniu oraz realizacji wyborów,
autor dokonuje rzetelnego opisu ich podstawowych funkcji na bazie dedukcyjno-empirycznej
analizy i przy wykorzystaniu zarówno modeli analitycznych, jak i wielu metod statystycznych.
Nie pomija przy tym aspektów normatywnych, co jest istotne zwłaszcza w kontekście oceny przebiegu procesu demokratyzacji i stabilizacji politycznej.
W pierwszym rozdziale zatytułowanym Wybory i ich funkcje, autor wyjaśnia podstawową
siatkę pojęć oraz streszcza teorie zasad funkcjonowania wyborów w odmiennych systemach politycznych, choć podstawowe płaszczyzny analizy — społeczna i polityczna — są przedstawione
głównie w kontekście systemu demokratycznego, dla którego wybory stanowią element konstytuujący. Źródłowy koncept demokracji autor definiuje szeroko, odrzucając minimalistyczne
definicje proceduralne oraz próby odwołujące się jedynie do wąskiego katalogu podstawowych
wartości. Świadomy braku uniwersalnie przyjętych wzorców politycznych, autor odwołuje się do
szerszego kontekstu konkretnej rzeczywistości społecznej, zaznaczając jednak, że podstawowe
ramy jego pracy będą oparte na funkcjonalnym ujęciu systemu politycznego.
Wyliczając liczne typologie czynników kształtujących charakter i definicję poszczególnych
funkcji, Wojtasik stwierdza, że z perspektywy założeń, jakie stawia w swej pracy, najistotniejsze
znaczenie mają czynniki wynikające z funkcjonowania reżimu politycznego. Opisując funkcję
wyborów, wymienia ponad sto różnych określeń i ukazuje różnorodność podejść i akcentów
stawianych przez badaczy. Ostatecznie, do dalszej analizy, autor wybiera zaproponowany przez
Arkadiusza Żukowskiego zestaw funkcji z jego „niewielkimi modyfikacjami”: 1) funkcja przeniesienia na przedstawicieli prawa do decydowania w imieniu obywateli; 2) funkcja selekcji elit
politycznych; 3) funkcja legitymizacji rządzących i ich decyzji; 4) funkcja zapewnienia kontroli
rządzących; 5) funkcja egzekwowania odpowiedzialności politycznej; 6) funkcja programowa;
7) funkcja wyrażania woli wyborców; 8) funkcja odtwarzania obrazu opinii publicznej; 9) funkcja
wyłaniania stabilnej większości rządzącej.
Drugi rozdział (Normatywne i społeczne determinanty funkcji wyborów) to, jak się wydaje, próba przejścia od rozważań ogólnych do szczegółowych rozwiązań proceduralnych. Podstawowym
zagadnieniem jest tu system wyborczy rozumiany szeroko — jako element systemu politycznego,
kreujący ład polityczny oraz budujący relacje pomiędzy społeczeństwem a sferą instytucji politycznych. Autor uzupełnienia obecny dyskurs naukowy, zdominowany przez analizę prawa wyborczego, o rozważania politologiczne ujmujące różne uwarunkowania społeczne i historyczne
oraz element świadomej inżynierii politycznej będący „wypadkową interesów sił politycznych” —
tym samym różne systemy wyborcze odmiennie wpływają na zakres i głębokość realizowanych
funkcji wyborczych. Przełożenie podstawowych zasad demokratycznych na funkcjonowanie systemu wyborczego nakazuje autorowi zwrócić uwagę na dobór kryteriów wyboru modeli systemu wyborczego oraz ich politycznych i społecznych konsekwencji. Wojtasik wprowadza do swej
analizy również model politycznego spektrum lewica−prawica w celu określenia statystycznego
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 161
2015-02-27 14:50:13
RECENZJE
162  Recenzje
średniego wyborcy oraz jego zgodności i „odległości” względem obieranego urzędu. Wskazana
metoda mimo pewnych niedoskonałości stanie się podstawowym narzędziem umożliwiającym
w kolejnych rozdziałach badanie konsekwencji realizacji poszczególnych funkcji wyborczych.
Trzeci rozdział (Funkcje wyborów do Sejmu i Senatu RP) jest pierwszą próbą użycia wypracowanych wcześniej narzędzi badawczych. Autor świadomie decyduje się na połączoną analizę
funkcji wyborów obu izb i poświęca, z logicznych przyczyn, więcej miejsca dominującej izbie niższej. Wspólnym założeniem w obu przypadkach jest istnienie korelacji pomiędzy funkcjami wyborów a ogólnym kształtem funkcjonowania parlamentu. Krótki opis zmiennej roli parlamentu
w kontekście polskiej rzeczywistości ostatnich dwudziestu lat oraz opis ewolucji systemu wyborczego w Polsce stanowią wstęp do właściwej analizy realizacji funkcji wyborów, uwzględniającej
zarówno czynniki historyczne, społeczne czy instytucjonalne, jak i kalkulacje głównych aktorów
politycznych. Wojtasik dużej mierze skupia się na rozszyfrowywaniu roli partii w wyborach sejmowych i podaje takie mierniki, jak redukcja liczby partii czy indeks efektywnej liczby partii, co
ma szczególne znaczenie przy ocenie funkcji wyłaniania stabilnej większości rządzącej. Przyjęte
ujęcie holistyczne pozwala na analizę zmian systemu wyborczego w kontekście przemian systemu partyjnego oraz budowy parlamentarnej areny rywalizacyjnej. Zgodnie z zapowiedzią autor
używa modelu przestrzennego opartego na osi lewica–prawica i analizuje przemiany płaszczyzn
debaty wyborczej oraz ich wpływu na strukturyzacje grup społecznych w kontekście funkcji programowej oraz manifestacji opinii publicznej. Wybrana metoda modelowania pozwala także na
sprawną ocenę realizacji funkcji wyrażania woli wyborców oraz jej ewentualnych zniekształcenie.
Wprowadzenie do kolejnego rozdziału (Funkcje wyborów Prezydenta RP) uwypukla specyfikę wyborów prezydenckich na tle omawianych wcześniej założeń ogólnych. Odwołując się do
ustrojowej roli prezydenta, opisano tutaj znaczenie prezydentury w modelach parlamentarnym,
semiprezydenckim i prezydenckim, ogrom zasygnalizowanej problematyki sprawia jednak, że
część ta może stanowić wyłącznie wstęp do dalszych badań dla osób zainteresowanych tematyką. Postawiona tutaj hipoteza powiązania ustrojowej roli prezydenta z funkcjami wyborów
prezydenckich została przetestowane w kontekście historycznego procesu zmian zachodzących
w polskim systemie politycznym. Ewolucyjne przejście w stronę wyborów „plebiscytarnych” jest
opisane zarówno jako konsekwencja rozstrzygnięć doktrynalnych, jak i wynik ścierania się partykularnych interesów politycznych oraz czynników personalnych. Trzeba przyznać, że autor zadbał o równowagę pomiędzy opisem kontekstu społecznego, a przedstawieniem ram prawnych
i zwrócił uwagę zarówno na trendy długoterminowe, jak i przypadki szczególne.
Omawiając poszczególne funkcje wyborów prezydenckich po raz kolejny uwypuklona zostaje kwestia nietrwałości rozwiązań systemowych, co, łącznie z nieustannie powracającymi (choć
zapewne niezbędnymi) opisami historycznymi, burzy przejrzystą strukturę pracy. Dodatkowo,
w przypadku wyborów prezydenckich, nie wszystkie założone funkcje posiadają jasno zauważalne użycie. Spersonalizowany charakter wyborów nie sprzyja szerszej selekcji elit, ale ułatwia
kontrolę i egzekwowanie politycznej odpowiedzialności. Specyficzna rola prezydenta podkreśla
również małe znaczenie funkcji programowej wyborów. Po wyczerpującej analizie autor słusznie
wnioskuje, że specyfika polskiego systemu politycznego wskazuje na konieczność badania funkcji wyborów prezydenckich głównie w kontekście ich wpływu na pracę rządu.
Rozdział piąty (Funkcje wyborów do organów samorządu terytorialnego) Wojtasik rozpoczyna
od ukazania roli wyborów samorządowych w perspektywie idei budowania społeczeństwa pluralistycznego, co pozwala przyjąć założenie, że funkcje wyborów samorządowych można rozpatrywać jako dopełnienie funkcji wypełnianych przez wybory parlamentarne i prezydenckie. Przyjęta
w pracy perspektywa systemowa nakazuje autorowi zastanowić się nad kwestią autonomii samorządów i ich relacjami z władzą centralną, ale także podnieść problematykę kooperacji poszczególWrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 162
2015-02-27 14:50:13
Recenzje
163
RECENZJE
nych organów samorządowych. Polityczna wola upodmiotowienia społeczności lokalnej zrodziła
dylemat pomiędzy wizją wyborów optymalizujących realizację celów samorządowych, a ideowo
motywowaną próbą kreowania wspólnot mieszkańców. W analizie realizacji funkcji wyborów dużą
rolę odgrywa hipoteza depolityzacji elekcji samorządowych, podparta znacznym procentem udziału w elekcjach komitetów lokalnych i regionalnych, uwypuklających personalny wymiar selekcji elit
politycznych, oraz lokalny charakter kreowanych programów wyborczych. Kształt areny rywalizacji
politycznej jest oczywiście odmienny w zależności od badanego poziomu władzy samorządowej.
Szczególne miejsce w pracy zajmuje ostatni rozdział, poświęcony funkcji wyborów do Parlamentu Europejskiego. Stosunkowa nowość fenomenu wyborów europejskich oraz ich zewnętrzne umiejscowienie, w relacji do struktur krajowego systemu politycznego, wyraźnie przekłada
się na spełniane funkcje. Odmienna geneza wyborów do Europarlamentu każe zmodyfikować
bazowe dla całej pracy założenie o determinującym wpływie rozwiązań ustrojowych na kształt
wyborów. Niejasna pozycja Europarlamentu w systemie politycznym UE zostaje dodatkowo
skomplikowana o sieć czynników narodowych oraz globalnych. Wojtasik podkreśla nietypowy
charakter samych uwarunkowań prawnych, wynikający z braku ich konstytucyjnego uregulowania. Zwięzły rys historyczny autor rekompensuje omówieniem cech charakterystycznych Eurowyborów, takich jak wyjątkowo niska frekwencja, nadspodziewanie dobre wyniki małych partii,
oraz swoisty podział socjopolityczny: euroentuzjaści−eurosceptycy.
Realizacja funkcji transferu władzy i legitymizacji decyzji rządzących uwypukla odmienność
systemu politycznego UE. Zauważalny jest również brak funkcji wyłaniania stabilnej większości
rządowej, a funkcja artykulacji woli wyborców, choć stanowi podstawę mocy legitymizującej PE,
jest mało przekonująca ze względu na brak rozwiniętej europejskiej świadomości politycznej.
Wojtasik skłania się ku tezie K. Reifa i H. Schmitta nazywających wybory do PE second-order
elections, czyli plebiscytarną próbą popularności rodzimych partii politycznych.
Praca Wojtasika to przykład zrozumiale opisanych, rzetelnych badań poświęconych jednemu
z najważniejszych fenomenów politycznych. Książka jako całość stanowi spójną analizę funkcji wyborów w polskiej przestrzeni politycznej, choć każdy z rozdziałów może być potraktowany jako osobna pozycja poświęcona wybranemu zagadnieniu. Książka obfituje w liczne nawiązania do dorobku
naukowego badaczy, zarówno polskich, jak i międzynarodowych, udokumentowanego obszerną bibliografią. Naukowy język wywodu nie zmniejsza jej dostępności, a obszerne wyjaśnienia historyczne
sprawiają, że dla początkującego badacza zawarte w niej informacje są esencjonalne. Autor łączy rozważania teoretyczne z analizą politycznej praktyki i tworzy dzieło, które zgodnie z jego zamierzeniami
stanowi cenne uzupełnienie dotychczasowego stanu badań nad funkcjami wyborów.
Mateusz Zieliński
Przemysław Żukiewicz
Przywództwo prezydenckie w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej po 1989 roku. Analiza porównawcza
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013, 441 ss.
W 2013 roku na polskim rynku wydawniczym ukazała się monografia Przywództwo prezydenckie
w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku. Analiza porównawcza Przemysława
Żukiewicza — dotycząca problematyki niezwykle istotnej dla Europy Środkowej i Wschodniej.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 163
2015-02-27 14:50:13