docPrawo karne__www.indd
download 
Reklamacja Transkrypt
Prawo karne__www.indd
W podręczniku uwzględniono nowelizacje kodeksu karnego uchwalone do dnia 1 marca 2010 WŁODZIMIERZ WRÓBEL ANDRZEJ ZOLL POLSKIE PRAWO KARNE CZĘŚĆ OGÓLNA PODRĘCZNIK WYDANIE 2010 WŁODZIMIERZ WRÓBEL ANDRZEJ ZOLL POLSKIE PRAWO KARNE CZĘŚĆ OGÓLNA W podręczniku uwzględniono nowelizacje kodeksu karnego uchwalone do dnia 1 marca 2010 WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW 2010 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Od autorów Cz i. Wiadomoci wstpne Rozdział . Pojcie prawa karnego 1.1. Społeczne normy postępowania 1.2. Definicja prawa karnego 1.3. Miejsce prawa karnego w systemie prawa 1.4. Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym 1.4.1. Czyn zabroniony 1.4.2. Przestępstwo 1.4.3. Wykroczenie 1.4.4. Administracyjne kary pieniężne 1.4.5. Przewinienie dyscyplinarne 1.4.6. Kara 1.4.7. Środek karny 1.4.8. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie 1.4.9. Środki zabezpieczające 1.4.10. Środki stosowane wobec nieletnich 1.5. Prawo karne materialne i inne dziedziny prawa karnego Rozdział . Funkcje prawa karnego 2.1. Uwagi wprowadzające 2.2. Funkcja ochronna 2.3. Funkcja sprawiedliwościowa 2.4. Funkcja gwarancyjna 2.5. Funkcja kompensacyjna Rozdział . Rozwój prawa karnego 3.1. Etapy rozwoju prawa karnego 3.1.1. Rozwój ustawodawstwa 3.1.2. Rozwój koncepcji kary 3.1.2.1. Zemsta krwawa 3.1.2.2. Odwet 3.1.2.3. Kompozycja (okup) 5 spis treści 3.1.2.4. Kara proporcjonalna 3.1.2.5. Humanitaryzm 3.2. Podstawowe szkoły prawa karnego 3.2.1. Prawo karne okresu oświecenia 3.2.2. Szkoła klasyczna 3.2.3. Pozytywizm w prawie karnym 3.2.4. Szkoła obrony społecznej 3.2.5. Neoklasycyzm Rozdział . Prawo karne a ustrój polityczny pastwa 4.1. Uwagi wprowadzające 4.2. Prawo karne systemu totalitarnego 4.3. Prawo karne demokratycznego państwa prawa 4.4. Prawo karne a tendencje populistyczne Rozdział . Historia ustawodawstwa karnego na ziemiach polskich 5.1. Prawo karne przedrozbiorowe 5.2. Prawo karne w okresie rozbiorów 5.2.1. Zabór austriacki 5.2.2. Zabór pruski 5.2.3. Zabór rosyjski 5.3. Działalność Komisji Kodyfikacyjnej i kodeks karny z 1932 r. 5.4. Prawo karne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 5.4.1. Ustawodawstwo karne w latach 1944–1969 5.4.2. Kodeks karny z 1969 r. 5.4.3. Próba reformy prawa karnego w 1981 r. 5.4.4. Prawo karne stanu wojennego i zmiany ustawodawstwa karnego po 1981 r. 5.5. Prawo karne Rzeczypospolitej Polskiej 5.5.1. Zmiany w ustawodawstwie po zmianie ustroju 5.5.2. Charakterystyka kodeksu karnego z 1997 r. 5.5.3. Zmiany wprowadzone po wejściu w życie kodeksu karnego Cz ii. Nauka o ustawie karnej Rozdział . Źródła prawa karnego 6.1. Uwagi wprowadzające 6.2. Zasada wyłączności ustawy w prawie karnym 6.3. Konstytucyjne podstawy zasady wyłączności ustawowej 6.4. Zakres zasady wyłączności ustawy w prawie karnym 6.5. Zasada dostatecznej określoności w prawie karnym 6.6. Europejskie źródła prawa karnego 6.7. Krajowe źródła prawa karnego Rozdział . Ustawa karna i jej wykładnia 7.1. Ustawa karna – uwagi wprowadzające 7.2. Struktura normatywna przepisów prawa karnego 7.3. Norma sankcjonowana 7.4. Norma sankcjonująca 7.5. Szczególne reguły wykładni prawa karnego 6 spis treści Rozdział . Czasowy zakres zastosowania ustawy karnej. Zasady prawa karnego intertemporalnego 8.1. Obowiązywanie ustawy karnej 8.2. Czasowy zakres zastosowania ustawy karnej 8.3. Formy zmiany ustawy karnej 8.4. Czas popełnienia przestępstwa 8.5. Zasady prawa karnego intertemporalnego 8.6. Zakaz retroaktywnego wprowadzania i zaostrzenia karalności (lex severior poenali retro non agit) 8.7. Nakaz stosowania ustawy względniejszej (lex mitior agit) 8.7.1. Podstawa normatywna nakazu stosowania ustawy względniejszej 8.7.2. Pojęcie ustawy względniejszej 8.7.3. Pojęcie ustawy poprzednio obowiązującej 8.7.4. Pojęcie czasu orzekania 8.7.5. Pojęcie czasu przestępstwa 8.7.6. Ograniczenia zakresu stosowania ustawy względniejszej – ustawa czasowa 8.7.7. Zakres zastosowania zasady lex mitior agit w zależności od treści zmienianych regulacji prawnych 8.7.8. Zasada subsydiarnego prymatu stosowania ustawy nowej 8.7.9. Zasady intertemporalne a zmiana wykładni prawa karnego 8.8. Zmiana ustawy karnej po wydaniu prawomocnego rozstrzygnięcia odnoszącego się do odpowiedzialności karnej Rozdział . Miejscowy zakres zastosowania ustawy karnej 9.1. Uwagi wprowadzające 9.2. Miejsce popełnienia czynu zabronionego 9.3. Zasady regulujące kwestię zakresu terytorialnego norm sankcjonujących 9.3.1. Zasada terytorialności 9.3.2. Zasada personalna 9.3.3. Zasada ochronna względna 9.3.4. Zasada ochronna bezwzględna 9.3.5. Zasada represji konwencyjnej 9.4. Konflikty jurysdykcji Cz iii. Nauka o przestpstwie Rozdział . Pojcie przestpstwa 10.1. Uwagi wprowadzające 10.2. Klasyczne ujęcie przestępstwa 10.2.1. Czyn 10.2.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego 10.2.3. Bezprawność 10.2.4. Wina 10.3. Neoklasyczne ujęcie przestępstwa 10.3.1. Czyn 10.3.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego – bezprawność 10.3.3. Wina 10.4. Finalistyczne ujęcie przestępstwa 10.4.1. Czyn 7 spis treści 10.4.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego 10.4.3. Bezprawność 10.4.4. Wina 10.5. Postfinalistyczne ujęcia przestępstwa Rozdział . Struktura przestpstwa 11.1. Uwagi wprowadzające 11.2. Elementy struktury przestępstwa 11.2.1. Zachowanie się człowieka 11.2.2. Czyn 11.2.2.1. Definicja 11.2.2.2. Brak czynu 11.2.3. Bezprawność czynu 11.2.3.1. Naruszenie nakazu lub zakazu zawartego w normie sankcjonowanej 11.2.3.1.1. Uwagi wprowadzające 11.2.4.1.2. Brak ataku na dobro prawne 11.2.3.1.3. Brak naruszenia reguły postępowania z dobrem prawnym 11.2.3.2. Brak okoliczności wyłączających bezprawność 11.2.4. Karalność czynu 11.2.4.1. Zgodność czynu z opisem typu czynu zabronionego 11.2.4.2. Brak okoliczności wyłączających karalność 11.2.5. Karygodność czynu 11.2.6. Zawinienie czynu 11.3. Podsumowanie 11.4. Problem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych Rozdział . Czyn zabroniony pod grob kary 12.1. Uwagi wprowadzające 12.2. Znamiona wskazujące na naruszenie normy sankcjonowanej 12.3. Znamiona związane z karalnością czynu 12.3.1. Podział logiczny znamion czynu zabronionego 12.3.2. Podział strukturalny znamion czynu zabronionego 12.3.2.1. Uwagi wprowadzające 12.3.2.2. Znamiona przedmiotowe czynu zabronionego 12.3.2.2.1. Podmiot czynu zabronionego 12.3.2.2.2. Czynność sprawcza albo skutek 12.3.2.2.3. Przypisanie skutku 12.3.2.2.3.1. Przypisanie skutku w wypadku działania 12.3.2.2.3.2. Przypisanie skutku w wypadku zaniechania 12.3.2.2.4. Przedmiot czynności wykonawczej 12.3.2.2.5. Okoliczności modalne czynu 12.3.2.3. Znamiona podmiotowe czynu zabronionego 12.3.2.3.1. Uwagi wprowadzające 12.3.2.3.2. Czyn zabroniony charakteryzujący się umyślnością 12.3.2.3.2.1. Uwagi wprowadzające 12.3.2.3.2.2. Zamiar bezpośredni 12.3.2.3.2.3. Zamiar wynikowy 12.3.2.3.2.4. Inne postacie zamiaru 12.3.2.3.3. Czyn zabroniony charakteryzujący się nieumyślnością 12.3.2.3.4. Czyny zabronione o złożonej stronie podmiotowej 8 spis treści Rozdział . Szczególne formy realizacji znamion czynu zabronionego 13.1. Formy stadialne 13.1.1. Uwagi wprowadzające 13.1.2. Usiłowanie 13.1.2.1. Uzasadnienie karalności usiłowania 13.1.2.2. Usiłowanie udolne (znamiona) 13.1.2.2.1. Zamiar popełnienia czynu zabronionego 13.1.2.2.2. Zachowanie bezpośrednio zmierzające do dokonania 13.1.2.2.3. Brak dokonania czynu zabronionego 13.1.2.3. Usiłowanie nieudolne 13.1.2.4. Karalność usiłowania 13.1.2.4.1. Wymiar kary za usiłowanie 13.1.2.4.2. Bezkarność usiłowania 13.1.2.4.3. Usiłowanie kwalifikowane 13.1.3. Przygotowanie 13.1.3.1. Uwagi wprowadzające 13.1.3.2. Znamiona przygotowania 13.1.3.3. Karalność przygotowania 13.2. Współdziałanie w popełnieniu przestępstwa 13.2.1. Uwagi wprowadzające 13.2.2. Modele odpowiedzialności za przestępne współdziałanie 13.2.3. Sprawstwo 13.2.3.1. Uwagi wprowadzające 13.2.3.2. Jednosprawstwo (sprawstwo pojedyncze) 13.2.3.3. Współsprawstwo 13.2.3.4. Sprawstwo kierownicze 13.2.3.5. Sprawstwo polecające 13.2.3.6. Zasady odpowiedzialności za sprawcze formy współdziałania 13.2.4. Niesprawcze formy współdziałania 13.2.4.1. Uwagi wprowadzające 13.2.4.2. Podżeganie 13.2.4.3. Pomocnictwo 13.2.5. Prowokacja Rozdział . Jedno – wielo czynów zabronionych. Zbieg przepisów ustawy 14.1. Uwagi ogólne 14.2. Kryteria jedności czynu 14.3. Wielość zachowań (czynów) – jedno przestępstwo 14.4. Konstrukcja czynu ciągłego 14.5. Zbieg przepisów Rozdział . Społeczna szkodliwo czynu 15.1. Uwagi wprowadzające 15.2. Aspekt abstrakcyjny społecznej szkodliwości czynu 15.3. Aspekt indywidualno-konkretny (karygodność czynu) 15.4. Okoliczności rzutujące na stopień społecznej szkodliwości 9 spis treści Rozdział . Wina 16.1. Uwagi wprowadzające 16.2. Teorie winy 16.2.1. Psychologiczna teoria winy 16.2.2. Normatywna teoria winy 16.3. Normatywne podstawy zasady winy jako warunku odpowiedzialności karnej 16.4. Istota winy 16.4.1. Uwagi wprowadzające 16.4.2. Procesowe i materialnoprawne znaczenie terminu „wina” 16.4.3. Wina prawna i wina moralna 16.5. Przesłanki zawinienia 16.5.1. Uwagi wprowadzające 16.5.2. Przesłanki pozytywne warunkujące przypisanie winy 16.5.2.1. Dojrzałość – osiągnięcie wieku warunkującego przypisanie winy 16.5.2.2. Obiektywna rozpoznawalność znaczenia czynu Rozdział . Okolicznoci wyłczajce przestpno czynu 17.1. Uwagi wprowadzające 17.2. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu 17.2.1. Uwagi wprowadzające 17.2.2. Usprawiedliwienie naruszenia dobra prawnego 17.2.3. Problem określoności kontratypów 17.2.4. Poszczególne kontratypy 17.2.4.1. Obrona konieczna 17.2.4.1.1. Uwagi wprowadzające 17.2.4.1.2. Znamiona obrony koniecznej 17.2.4.1.3. Przekroczenie granic obrony koniecznej 17.2.4.2. Stan wyższej konieczności 17.2.4.2.1. Uwagi wprowadzające 17.2.4.2.2. Znamiona stanu wyższej konieczności 17.2.4.2.3. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności 17.2.4.3. Kolizja obowiązków 17.2.4.4. Dozwolone ryzyko nowatorstwa 17.2.4.4.1. Uwagi wprowadzające 17.2.4.4.2. Znamiona dozwolonego ryzyka nowatorstwa 17.2.4.5. Działanie w granicach uprawnień i obowiązków służbowych 17.3. Brak karalności czynu 17.4. Okoliczności wyłączające przypisanie winy (negatywne przesłanki zawinienia) 17.4.1. Uwagi wprowadzające 17.4.2. Usprawiedliwiony błąd co do faktycznego lub prawnego znaczenia czynu 17.4.2.1. Uwagi wprowadzające 17.4.2.2. Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu czynu zabronionego (error facti) 17.4.2.3. Usprawiedliwiony błąd co do oceny prawnej czynu 17.4.2.4. Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę 17.4.3. Niepoczytalność 17.4.4. Anormalna sytuacja motywacyjna 17.4.4.1. Uwagi wprowadzające 10 spis treści 17.4.4.2. Działanie na rozkaz 17.4.4.3. Działanie pod wpływem strachu, wzburzenia lub obawy przed odpowiedzialnością karną 17.4.4.4. Działanie w warunkach stanu wyższej konieczności i kolizji obowiązków 17.4.5. Okoliczności umniejszające stopień zawinienia 17.4.6. Zasada koincydencji czasowej i zawinienie na przedpolu czynu zabronionego Cz iv. Nauka o karze Rozdział . Pojcie i racjonalizacja kary 18.1. Pojęcie kary 18.2. Racjonalizacja kary 18.2.1. Uwagi wprowadzające 18.2.2. Cele kary 18.2.3. Teorie kary 18.2.3.1. Uwagi wprowadzające 18.2.3.2. Teorie retrybutywne 18.2.3.3. Teorie prewencyjne Rozdział . Rodzaje kar 19.1. Uwagi wprowadzające 19.2. Kary nieizolacyjne 19.2.1. Grzywna 19.2.2. Kara ograniczenia wolności 19.3. Kary izolacyjne 19.3.1. Kara pozbawienia wolności 19.3.2. Kara 25 lat pozbawienia wolności 19.3.3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności Rozdział . Środki karne 20.1. Uwagi wprowadzające 20.2. Pozbawienie praw publicznych 20.3. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej 20.4. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi 20.5. Obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu 20.6. Zakaz wstępu na imprezę masową 20.7. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych 20.8. Zakaz prowadzenia pojazdów 20.9. Przepadek 20.10. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę 20.11. Nawiązka 20.12. Świadczenie pieniężne 20.13. Podanie wyroku do publicznej wiadomości 11 spis treści Rozdział . Środki zwizane z poddaniem sprawcy próbie 21.1. Uwagi wprowadzające 21.2. Warunkowe umorzenie postępowania 21.2.1. Uwagi wprowadzające 21.2.2. Przesłanki stosowania warunkowego umorzenia 21.2.3. Konsekwencje prawne warunkowego umorzenia postępowania 21.3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary 21.3.1. Uwagi wprowadzające 21.3.2. Przesłanki stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary 21.3.3. Konsekwencje prawne warunkowego zawieszenia wykonania kary 21.4. Warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności 21.4.1. Uwagi wprowadzające 21.4.2. Przesłanki stosowania warunkowego zwolnienia 21.4.3. Konsekwencje prawne warunkowego przedterminowego zwolnienia Rozdział . Zasady i dyrektywy sdowego wymiaru kary 22.1. Uwagi wprowadzające 22.2. Zasady wymiaru kary 22.2.1. Konstytucyjne zasady wymiaru kary 22.2.2. Kodeksowe zasady wymiaru kary 22.2.2.1. Zasada swobodnego uznania sądu w granicach ustawy co do rodzaju i rozmiaru sankcji karnej 22.2.2.2. Zasada oznaczoności orzekanych kar i środków karnych oraz względnej oznaczoności środków zabezpieczających 22.2.2.3. Zakaz wymierzania sankcji karnej przekraczającej stopniem swojej dolegliwości przypisany sprawcy przestępstwa stopień winy (zasada winy) 22.2.2.4. Zasada indywidualizacji oraz osobistego charakteru sankcji karnej 22.2.2.5. Zakaz orzekania niewykonalnej grzywny oraz kary ograniczenia wolności 22.2.2.6. Zasada zaliczania aresztu tymczasowego i faktycznego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary 22.3. Dyrektywy wymiaru kary 22.3.1. Ogólne dyrektywy wymiaru kary 22.3.1.1. Dyrektywa prewencji indywidualnej 22.3.1.2. Dyrektywa prewencji ogólnej 22.3.1.3. Dyrektywa zadośćuczynieniu pokrzywdzonemu 22.3.1.4. Dyrektywa uwzględniania stopnia społecznej szkodliwości czynu 22.3.2. Szczególne dyrektywy wymiaru kary 22.3.3. Kwestia prymatu dyrektyw sądowego wymiaru kary Rozdział . Instytucje sdowego wymiaru kary 23.1. Uwagi wprowadzające 23.2. Nadzwyczajne obostrzenie wymiaru kary 23.2.1. Uwagi wprowadzające 23.2.2. Ponowne popełnienie przestępstwa (recydywa) 23.2.2.1. Pojęcie recydywy 12 spis treści 23.2.2.2 Recydywa ogólna 23.2.2.3. Recydywa szczególna 23.2.2.3.1. Recydywa szczególna podstawowa 23.2.2.3.2. Recydywa szczególna wielokrotna 23.2.3. Uczynienie z popełniania przestępstw stałego źródła dochodu 23.2.4. Popełnienie przestępstwa w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie przestępstwa 23.2.5. Popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym 23.2.6. Popełnienie występku o charakterze chuligańskim 23.2.7. Popełnienie przestępstwa komunikacyjnego w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegnięcie z miejsca zdarzenia (art. 178) 23.3. Nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary 23.4. Orzeczenie kary nieizolacyjnej w miejsce kary pozbawienia wolności przewidzianej w ramach ustawowego zagrożenia 23.5. Odstąpienie od wymiaru kary 23.6. Zbieg podstaw stosowania instytucji sądowego wymiaru kary Rozdział . Środki zabezpieczajce 24.1. Uwagi wprowadzające 24.2. Środki zabezpieczające terapeutyczne o charakterze izolacyjnym 24.2.1. Umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym osoby, która popełniła czyn zabroniony w stanie niepoczytalności (art. 94) 24.2.2. Umieszczenie w zakładzie zamkniętym osoby, która popełniła przestępstwo w związku z zakłóceniem czynności psychicznych o podłożu seksualnym, nieprowadzącym do wyłączenia poczytalności (art. 95a) 24.2.3. Umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego sprawcy, który popełnił przestępstwo w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego 24.2.4. Umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne 24.3. Środki zabezpieczające terapeutyczne o charakterze nieizolacyjnym 24.4. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym Rozdział . Wielo przestpstw 25.1. Zbieg przestępstw 25.1.1. Rodzaje zbiegu przestępstw 25.1.2. Pomijalny (niewłaściwy) zbieg przestępstw 25.2. Realny zbieg przestępstw. Kara łączna 25.2.1. Uwagi wprowadzające 25.2.2. Zasady wymiaru kary łącznej 25.2.2.1. Zasady ogólne 25.2.2.2. Kara łączna grzywny 25.2.2.3. Kara łączna ograniczenia wolności 25.2.2.4. Kara łączna pozbawienia wolności 25.2.2.5. Kara łączna z karami najsurowszymi 25.2.2.6. Łączenie kar z warunkowym zawieszeniem ich wykonania 25.2.2.7. Łączenie środków karnych i środków zabezpieczających 25.3. Ciąg przestępstw 13 spis treści Rozdział . Ustanie karalnoci 26.1. Przedawnienie 26.1.1. Uwagi wprowadzające 26.1.2. Przedawnienie karalności 26.1.3. Przedawnienie wykonania kary 26.2. Zatarcie skazania Bibliografia Indeks rzeczowy OD AUTORÓW Przygotowanym przez nas podręcznikiem do nauki tzw. części ogólnej prawa karnego chcemy nawiązać do publikacji profesorów tworzących krakowską szkołę prawa karnego: Edmunda Krzymuskiego, Władysława Woltera, Kazimierza Buchały. Obecnie na rynku wydawniczym jest przynajmniej kilka podręczników obejmujących podobny do opracowanego przez nas zakres materiału. Specjaliści prawa karnego wiedzą jednak, że na Uniwersytecie Jagiellońskim ta dyscyplina prawa jest od pokoleń wykładana nieco inaczej, z wyraźnym położeniem akcentów na zagadnienia dogmatyczne prawa karnego, z przywiązywaniem szczególnej uwagi do funkcji gwarancyjnej i ochrony wynikających z przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, jego wolności i praw, i to zarówno w stosunku do osoby pokrzywdzonej, jak i w stosunku do osoby, której ma być przypisane popełnienie przestępstwa. Dlatego uważaliśmy za bardzo ważne nawiązywanie do konstytucyjnych aspektów związanych z odpowiedzialnością karną. Przedstawione opracowanie jest podręcznikiem akademickim skierowanym do osób studiujących prawo i administrację na wszystkich uczelniach w kraju. Nie zaprezentowaliśmy w nim warsztatu naukowego, ograniczając się jedynie do wskazania Czytelnikom podstawowych podręczników i komentarzy, a także literatury uzupełniającej do problemów omawianych w poszczególnych rozdziałach, a tylko wyjątkowo zamieściliśmy odwołania do konkretnych pozycji w literaturze i do orzecznictwa. Mamy nadzieję, że nasza publikacja pomoże przede wszystkim studentom prawa dobrze opanować podstawy teoretyczne prawa karnego, natomiast aplikantom, a nawet praktykom pozwoli przypomnieć sobie opanowany już materiał i ułatwi zrozumienie przyjmowanych przez ustawodawcę lub sądy rozwiązań albo będzie stanowić impuls do krytycznego spojrzenia na ustawę i rozstrzygnięcia organów wymiaru sprawiedliwości. 17 od autorów Pragniemy wyrazić naszą wdzięczność doktor Agnieszce Barczak-Oplustil za wyjątkowo staranne przeczytanie przygotowanego przez nas tekstu i przedłożenie niezwykle cennych uwag, które przyczyniły się do poprawienia spostrzeżonych błędów oraz uniknięcia mało precyzyjnych sformułowań. Jej znakomita znajomość teorii prawa karnego i doświadczenie dydaktyczne stanowiły dla nas niedającą się przecenić pomoc. Włodzimierz Wróbel Andrzej Zoll CZĘŚĆ III NAUKA O PRZESTĘPSTWIE ROZDZIAŁ 17 OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU 17.1. uwagi wprowadzajce Przedstawiając w poprzednich rozdziałach elementy struktury przestępstwa, wskazywano na te zaszłości natury faktycznej i normatywnej, które muszą wystąpić, aby zachowanie człowieka mogło być uznane za przestępstwo. Akcentowanie wagi każdego z tych elementów ma podstawowe znaczenie dla spełnienia przez prawo karne jego funkcji, a w szczególności funkcji gwarancyjnej i ochronnej. W tym rozdziale będzie jeszcze raz mowa o elementach składających się na strukturę przestępstwa, jednak od drugiej strony. Zostaną wskazane przesłanki natury faktycznej i normatywnej, które powodują, że zachowanie człowieka nie spełnia któregoś z elementów koniecznych dla uznania go za przestępstwo. Należy także pamiętać, że analiza dotyczy elementów koniecznych do przyjęcia przestępstwa. Brak któregoś z elementów nie oznacza braku reakcji na zdarzenie na podstawie innej niż prawo karne dziedziny prawa albo nawet prawa karnego, tyle tylko że będzie chodzić o rekcję niezwiązaną z popełnieniem przestępstwa (stosowanie środków zabezpieczających wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w czasie pełnej niepoczytalności). 17.2. okolicznoci wyłczajce bezprawno czynu 17.2.1. uwagi wprowadzajce Od braku bezprawności wynikającego z braku naruszenia normy sankcjonowanej (tzw. pierwotna legalność – zob. rozdz. 11.2.3.1) należy odróżnić sytuację, w której brak bezprawności jest powodowany szczególnymi, wyjątkowymi okolicznościami, które usprawiedliwiają naruszenie 336 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 normy sankcjonowanej, a więc które usprawiedliwiają zaatakowanie dobra prawnego i naruszenie reguł postępowania z tym dobrem. Postawiona teza o potrzebie rozróżnienia tych dwóch sytuacji jest już zajęciem stanowiska w sporze o tzw. teorię negatywnych znamion czynu zabroteoria negatywnych nionego. Zwolennicy koncepcji negatywnych znamion uważają, że okoliczności wyłączające bezprawność (tzw. kontratypy) są w isto- znamion cie rzeczy negatywnymi znamionami opisu typu czynu zabronionego i niczym się nie różnią od sytuacji, w której w ogóle nie dochodzi do naruszenia normy sankcjonowanej i brak tym samym realizacji znamion typu czynu zabronionego. W przyjętej w tym podręczniku strukturze przestępstwa element bezprawności jest rozpatrywany przed ustalaniem karalności czynu. Jeżeli problem okoliczności wyłączających bezprawność rozpatruje się ściśle w kontekście badania odpowiedzialności karnej, to z praktycznych względów będzie się go wiązać z wyłączeniem bezprawia karnego, rozumianego jako społecznie ujemna wartość czynu. Teorię negatywnych znamion na gruncie prawa karnego można więc ująć jako stanowisko przyjmujące, że okoliczności wyłączające bezprawność czynu (zwane za W. Wolterem kontratypami) są negatywnymi znamionami typu czynu zabronionego. Przeciwnicy tej koncepcji uważają, że nie ma co mówić o okoliczności wyłączającej bezprawność bez ustalenia, że czyn realizuje wszystkie znamiona typu. Nie ma kontratypu bez realizacji znamion typu. Kontratypy są opisem typowej sytuacji usprawiedliwiającej. Przykład: Nie jest działaniem w obronie koniecznej (art. 25 § 1 k.k.) uchylenie się od zamachu przez podjęcie ucieczki. Obrona konieczna musi polegać na czynnym odpieraniu zamachu, polegającym na zaatakowaniu dobra napastnika w sposób odpowiadający znamionom typu czynu zabronionego. Problem nie sprowadza się do samej teorii negatywnych znamion, lecz do odpowiedzi na pytanie, czym ma być opis czynu zabronionego. Czy jest to opis zawierający elementy konstytutywne dla naruszenia normy sankcjonowanej, a więc opis zaatakowania dobra prawnego oraz opis naruszenia reguły w postępowaniu z tym dobrem, czy też w opisie tym mają być zawarte te wszystkie elementy, które będą przesądzać o bezprawności czynu. Innymi słowy, czy obok naruszenia normy sankcjonowanej trzeba jako element odrębny w strukturze przestępstwa wymieniać bezprawność, czy też naruszenie normy sankcjonowanej przesądza bezprawność i traci ona tym samym samodzielne znaczenie. 337 cz. III nauka o przestępstwie Za stanowiskiem przyjmującym, że opis typu czynu zabronionego jest nastawiony na określenie cech konstytutywnych, typowych dla naargumenty ruszenia normy sankcjonowanej i że nie obejmuje już braku tych za odrzuceniem teorii cech typowych, których zaistnienie powoduje, że naruszenie normy negatywnych znamion sankcjonowanej jest usprawiedliwione (braku kontratypów), przemawiają ważne argumenty. Z punktu widzenia ochrony dobra prawnego ważne jest spostrzeżenie, że czyn realizujący znamiona kontratypu narusza to dobro i reguły postępowania z tym dobrem w sposób tożsamy z czynem realizującym znamiona typu czynu zabronionego, będącym czynem bezprawnym (brak kontratypu). Za- bójstwo dokonane w obronie koniecznej jest z punktu widzenia ochrony życia człowieka takim samym zabójstwem jak dokonane bez sytuacji obrony koniecznej. Odrzucenie tego punktu widzenia jest ryzykowne. Prowadzi bowiem do konstatacji, że opis czynu zabronionego przestaje być opisem typowego stanu faktycznego, naturalnie powiązanym z pewnymi elementami ocennymi, a staje się charakterystyką czysto normatywną. Nie każde zabójstwo, w sensie fizycznego pozbawienia życia, stanowiłoby realizację znamion typu określonego w art. 148 § 1 k.k. Otwiera się w ten sposób pole do wartościowania śmierci człowieka. Zachodzi obawa, że może to być wartościowanie zabarwione politycznie lub ideologicznie. Nietrudno było przy takim rozumowaniu uzasadniać prawnikom nazistowskim, że zabójstwo przeciwnika politycznego nie jest realizacją znamion mordu przewidzianego w § 211 niemieckiego kodeksu karnego. Z punktu widzenia ochrony dobra prawnego bezpieczniej jest stwierdzić, że pozbawienie życia wroga w czasie działań wojennych jest zabójstwem, które wymaga usprawiedliwienia. Z rezerwą należy podchodzić do zmiany art. 25 § 3 k.k., dokonanej ustawą nowelizującą kodeks karny z dnia 5 listopada 2009 r., umożliwiającej szybkie umorzenie postępowania lub nawet odmowę jego wszczęcia przy zniszczeniu dóbr prawnych w ramach przekroczenia granic obrony koniecznej. Istota kontratypu nie polega na tym, że z punktu widzenia nakazów i zakazów zawartych w normie sankcjonowanej nic się nie stało. Istota kontratypu polega na tym, że to, co się stało, jest złem, które w kontekście zaistniałych okoliczności znajduje usprawiedliwienie, gdyż jego spowodowanie zapobiegło nastąpieniu większego zła. Teoria negatywnych znamion, zrównująca wystąpienie kontratypu z brakiem naruszenia zakazu lub nakazu chroniącego dobro prawne, zaciera wskazaną istotę kontratypu i przede wszystkim z tego względu powinna być odrzucona. Za odrzuceniem tej koncepcji przemawiają też inne argumenty. Szczególnie wątpliwe jest zrównanie konsekwencji błędu w postaci 338 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 nieświadomości znamion opisujących pozytywnie znamiona typu czynu zabronionego z urojeniem sobie sytuacji kontratypowej. Nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka na skutek nieświadomości naruszenia reguł ostrożności w postępowaniu z życiem drugiej osoby jest czymś zupełnie innym niż umyślne zabicie człowieka w błędnym przeświadczeniu, że jest on napastnikiem. Koncepcja negatywnych znamion prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności karnej w wypadku nieusprawiedliwionego urojenia znamion kontratypu w tych wszystkich wypadkach, w których ustawa nie przewiduje odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne. 17.2.2. usprawiedliwienie naruszenia dobra prawnego Wyżej stwierdzono, że w wypadku okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (kontratypu) dochodzi do zrealizowania przez czyn wszystkich znamion typu czynu zabronionego, a w szczególności do zaatakowania dobra prawnego i naruszenia reguł postępowania z tym dobrem. Naruszenie normy sankcjonowanej jest jednak w sytuacji kontratypowej usprawiedliwione. Podstawy usprawiedliwienia naruszenia dobra prawnego stanowią więc fundament koncepcji kontratypów. Usprawiedliwienie to musi mieć podstawy w aksjologii przyjętej przez ustawodawcę. Skoro usprawiedliwienie ma dotyczyć zaatakowania dobra prawnego, to jego podstawą może być ratowanie w ten sposób innego dobra prawnego. Dochodzi się w ten sposób do wniosku, że podstawą wszystkich kontratypów jest kolizja dóbr kolizja dóbr. Trzeba zwrócić uwagę, że przyjęcie tego stanowiska odrzuca występujący także w polskiej literaturze pogląd (W. Wolter), że wystąpienie kontratypu pozbawia dobro poświęcane ochrony prawnej. Pozostając przy obronie koniecznej, trzeba stwierdzić, że dobro napastnika jest nadal dobrem prawnym (stąd np. wymóg konieczności obrony), tyle tylko że pozostającym w kolizji z dobrem zaatakowanym przez dopuszczającego się zamachu. Dóbr kolidujących z sobą może być więcej niż dwa. W sytuacji obrony koniecznej odpierający zamach broni nie tylko dobra prawnego bezpośrednio zaatakowanego przez napastnika, ale także broni spokoju i porządku publicznego przed jego zakłóceniem bezprawnym zamachem oraz broni swojej wolności od zmuszania do określonego zachowania. Uświadomienie sobie tego stanu rzeczy ma istotne znaczenie przy rozważaniu społecznej opłacalności zachowania kontratypowego. Skoro dobro poświęcane w ramach zachowania kontratypowego przez samo wystąpienie kontratypu nie traci na wartości, to usprawiedliwienie poświęcenia tego dobra wymaga spełnienia, obok samej kolizji dóbr, 339 cz. III nauka o przestępstwie jeszcze dwóch warunków: konieczności poświęcenia dobra prawnego dla ratowania innego dobra prawnego oraz społecznej opłacalności poświęcenia właśnie tego a nie innego dobra. Kolizja dóbr, leżąca u podstaw każdego kontratypu, musi się charakteryzować tym, że nie można uratować wszystkich kolidujących ze sobą dóbr, a więc przynajmniej jedno z nich musi zostać poświęcone. poświęcenie jednego W tym wyraża się konieczność poświęcenia przynajmniej jednego z kolidujących dóbr z kolidujących dóbr. Sam warunek konieczności będzie inaczej interpretowany w ramach poszczególnych kontratypów. Oznacza co innego jako znamię obrony koniecznej, co innego jako cecha kontratypowego stanu wyższej konieczności, a jeszcze co innego w ramach kontratypu ryzyka gospodarczego. Za każdym razem znaczy jednak brak możliwości dalszej równoczesnej egzystencji kolidujących dóbr. Skoro sytuacja wymaga poświęcenia przynajmniej jednego z kolidujących dóbr, co oznacza społeczną stratę, to usprawiedliwione będzie poświęcenie tego dobra, które ma mniejszą wartość społeczną w stosunku społeczna opłacalność do kolidującego z nim dobra lub sumy wartości kolidujących z nim poświęcenia dobra dóbr. Nie jest oczywiście proste, a nawet w wielu wypadkach nie jest możliwe ustalenie in abstracto wartości kolidujących ze sobą dóbr. Również i Konstytucja nie zawiera jakiejś hierarchizacji dóbr prawnych. Oczywiście można także na płaszczyźnie abstrakcyjnej stwierdzić, że wartość życia człowieka jest wyższą wartością od mienia, ale w bardzo wielu wypadkach taki oczywisty rezultat będzie niemożliwy do osiągnięcia. Dopiero porównanie wartości kolidujących dóbr in concreto pozwala na ocenę społecznej opłacalności czynu podjętego w ramach realizacji kontratypu. W niektórych wypadkach ustawodawca powinien dać wyraźną wskazówkę odnośnie do społecznej opłacalności poświęcenia jednego z kolidujących dóbr. Takie rozstrzygnięcie ustawodawcy wydaje się konieczne, gdy w kolizji pozostaje dobro indywidualnej osoby i dobro o charakterze ogólnym. Bez wyraźnej wskazówki ustawodawcy dobro indywidualne mogłoby być zawsze niżej oceniane od dobra ogólnego, co przekreślałoby w rzeczywistości prawną ochronę tych dóbr. Należy w tym miejscu przytoczyć art. 2 Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowania biologii i medycyny, podpisanej w Oviedo w 1997 r. Przepis ten stanowi, że „interes i dobro istoty ludzkiej przeważa nad wyłącznym interesem społeczeństwa lub nauki”. Polska podpisała tę konwencję jeszcze w 1997 r., ale do dnia dzisiejszego jej nie ratyfikowała. Tak jak o ujemnej wartości czynu nie decydują tylko elementy o charakterze przedmiotowym (zob. art. 115 § 2 k.k.), tak usprawiedliwienie zachowania kontratypowego nie może sprowadzać się do elementów czysto 340 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 przedmiotowych. O usprawiedliwieniu decydują także elementy podmiotowe, a w szczególności motyw ochrony przez sprawcę czynu realizującego znamiona kontratypu pozostającego w kolizji dobra prawnego. Nie ma kontratypu wtedy, gdy brak jest świadomości zagrożenia dobra prawnego, gdyż nie jest wówczas możliwe działanie celem ochrony takiego dobra. Każdy kontratyp charakteryzuje znamię podmiotowe działania motywowanego ochroną dobra. Przykład: Prowadzący samochód w centrum miasta wymusił pierwszeństwo na skrzyżowaniu i spowodował zderzenie z prawidłowo jadącym pojazdem. W pojeździe tym, jak się okazało, jechali sprawcy napadu na bank, wioząc zdobyty w ten sposób łup. Jeden z nich poniósł w wypadku śmierć. Spowodowanie wypadku umożliwiło odzyskanie łupu i zatrzymanie pozostałych sprawców napadu. Gdyby sprawca wypadku usłyszał w radio wezwanie do zablokowania drogi przejazdu uciekającym bandytom i umyślnie zajechał im drogę, to można byłoby przyjąć działanie w obronie koniecznej. W sytuacji, która w rzeczywistości zaistniała, sprawca zderzenia będzie odpowiadać z art. 177 § 2 k.k. 17.2.3. problem okrelonoci kontratypów Okoliczności wyłączające bezprawność nie bez uzasadnienia zostały nazwane przez W. Woltera kontratypami. W nazwie tej jest zaakcentowana cecha typowości tych okoliczności, a więc możliwości ich opisu i zgeneralizowania na płaszczyźnie abstrakcyjnej. Tak jak są opisane typy czynów zabronionych pod groźbą kary, tak mają także swój opis typy okoliczności wyłączających bezprawność czynu. Opis kontratypu jest zawsze opisem złożonym. Będzie się składać z charakterystyki sytuacji określającej kolizję dóbr oraz wskazania na dobro, którego poświęcenie w świetle powstałej sytuacji jest usprawiedliwione. To wskazanie dobra będzie nawiązywało zawsze do opis kontratypu określonego typu czynu zabronionego, którego popełnienie jest usprawiedliwione, „wtórnie” legalne. Dlatego kwalifikacja prawna zachowania kontratypowego jest zawsze kwalifikacją złożoną (np. art. 148 § 1 w związku z art. 25 § 1). Nie ma samej obrony koniecznej jako takiej. Jest zabójstwo, spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, zniszczenie mienia dokonane w obronie koniecznej i dlatego usprawiedliwione. Zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege opis typu czynu zabronionego musi być wyrażony w akcie normatywnym, i to rangi ustawowej. 341 cz. III nauka o przestępstwie Powstaje pytanie, czy także kontratyp ma być opisany w ustawie. Niektóre spośród kontratypów są opisane w kodeksie karnym (obrona konieczna – art. 25 § 11, stan wyższej konieczności – art. 26 § 12, dopuszczalne ryzyko – art. 273, dozwolona krytyka – art. 213 § 24). Są też kontratypy, które są określone w innych niż karnoprawne ustawach. W kodeksie cywilnym jest określone np. prawo do samopomocy (art. 343 § 25). W ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty rozdział 4 został poświęcony regulacji eksperymentu medycznego. Także w różnych ustawach i innych aktach normatywnych regulujących uprawnienia i obowiązki poszczególnych służb państwowych zostały uregulowane kontratypy noszące wspólną nazwę szczególnych uprawnień i obowiązków. Jednak doktryna prawa karnego, a także orzecznictwo zajmują w zdecydowanej większości stanowisko, że wymóg ustawowej określoności typu czynu odnosi się tylko do opisu czynów zabronionych, a nie odnosi się do kontratypów. Stąd przyjmuje się możliwość występowania także kontratypów pozaustawowych, których źródłem są poglądy doktryny i orzecznictwo. 1 Art. 25. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. 2 Art. 26. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego. 3 Art. 27. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. § 2. Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie. § 3. Zasady i warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa. 4 Art. 213. § 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut: 1) dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub 2) służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. 5 Art. 343. § 2. Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. 342 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 Jest bezsporne, że zasada nullum crimen sine lege, jako fundamentalna zasada gwarancyjna chroniąca obywatela przed samowolnym ze strony władzy pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej, nie ma zastosowania w stosunku do opisu kontratypów jako okoliczności wyłączających bezprawność i tym samym odpowiedzialność karną. Jednak problem występowania w systemie prawnym tzw. kontratypów pozaustawowych wiąże się ściśle z konstytucyjną zasadą podziału władzy (art. 10 Konstytucji tzw. kontratypy RP). Uznanie, że czyn o określonych znamionach, realizujący opis typu czynu zabronionego pod groźbą kary, popełniony w określo- pozaustawowe nej sytuacji dającej się opisać i zgeneralizować, jest kontratypem, mimo że ustawodawca sytuacji takiej nie uznał za usprawiedliwiającą, jest wkroczeniem władzy sądowniczej na obszar zastrzeżony konstytucyjnie dla władzy ustawodawczej. Wkroczenie to narusza także wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP zasadę legalizmu. Można podnieść również zastrzeżenia, że decyzja sądu o uznaniu popełnienia czynu zabronionego w określonej sytuacji za kontratyp, ogranicza ustawowo potwierdzone prawa osoby pokrzywdzonej takim czynem. Odbiera jej także np. prawo do zastosowania obrony koniecznej. Są to mocne argumenty przemawiające za odrzuceniem możliwości posługiwania się przez doktrynę i orzecznictwo kategorią kontratypów pozaustawowych. Należy także podnieść, że brak jest praktycznej potrzeby tworzenia kategorii kontratypów pozaustawowych. W doktrynie wskazuje się najczęściej na dwa takie kontratypy: zabiegi lekarskie i zgodę pokrzywdzonego. W jednym i drugim wypadku trzeba jednoznacznie zakwestionować kontratypowy charakter tych okoliczności. Była już wyżej mowa o tym, że dokonanie zabiegu lekarskiego zgodnie z regułami sztuki nie stanowi ani ataku na dobro prawne, jakim jest zdrowie lub życie, ani naruszenia reguły postępowania z tym dobrem. Przeprowadzenie takiego zabiegu jest więc zgodne z normą sankcjonowaną chroniącą zdrowie lub życie i jest dlatego już „pierwotnie” legalne, nie potrzebując usprawiedliwienia. Lekarz dokonujący zgodnego z regułami sztuki zabiegu lekarskiego nie realizuje znamion typu czynu zabronionego przeciwko życiu lub zdrowiu. Przykład: Lekarz amputujący nogę osobie chorej na chorobę Bürgera nie powoduje ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci ciężkiego kalectwa, o którym jest mowa w art. 156 § 1 pkt 2 k.k., gdyż nie atakuje dobra prawnego chronionego tym przepisem (zdrowia) i nie narusza tym samym normy sankcjonowanej chroniącej to dobro, a wręcz przeciwnie, wypełnia nakaz wynikający z normy 343 cz. III nauka o przestępstwie sankcjonowanej odnoszącej się do obowiązku lekarza ratowania życia lub zdrowia pacjenta. Przyjmowanie tzw. kontratypu zgody pokrzywdzonego jest nieporozumieniem. W wypadkach dóbr prawnych o tzw. względnej wartości społecznej dysponent dobra może wyrazić zgodę na jego zniszczenie. W takim wypadku nie można mówić o pokrzywdzonym, a także nie można mówić o realizacji przez czyn znamion typu czynu zabronionego. Zabranie cudzej rzeczy celem przywłaszczenia za zgodą dysponenta tej rzeczy nie realizuje znamion kradzieży, gdyż nie jest atakiem na własność. Gdyby ustawodawca pominął jakąś okoliczność opartą na konflikcie dóbr i nie określił jej jako kontratypu usprawiedliwiającego poświęcenie jednego z dóbr (co jest mało prawdopodobne przy bardzo szerokim ujęciu kontratypu stanu wyższej konieczności), to sędzia będzie miał możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego w trybie art. 193 Konstytucji RP z pytaniem prawnym, czy objęcie bezprawnością i karalnością czynów popełnionych w takiej okoliczności jest zgodne z Konstytucją, szczególnie z art. 31 ust. 3. Potwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny wątpliwości sądu doprowadzi do zmiany ustawy karnej albo przez wprowadzenie nowego kontratypu, albo przez ograniczenie zakresu typu czynu zabronionego, w zależności od tego, czy występowanie takiego konfliktu jest regułą, czy stanowi w rzeczywistości wyjątek. Przykład: Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w związku z określeniem znamion kontratypu w art. 213 § 2 k.k.6. Trybunał Konstytucyjny, w wyniku skargi konstytucyjnej orzekł w wyroku z dnia 12 maja 2008 r. (Sk 43/05, Dz. U. Nr 90, poz. 560), że art. 213 § 2 w części obejmującej zwrot „służący obronie społecznie uzasadnionego interesu”, gdy zarzut dotyczy postępowania osób pełniących funkcje publiczne, jest niezgodny z art. 147 oraz art. 54 ust. 18 6 Art. 213. § 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. 7 Art. 14. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu. 8 Art. 54.1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 344 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP9. Wyrok Trybunału prowadzi do rozszerzenia pola kontratypu dopuszczalnej krytyki. 17.2.4. poszczególne kontratypy 17.2.4.1. Obrona konieczna 17.2.4.1.1. Uwagi wprowadzające Obrona konieczna należy do najbardziej akceptowanych w kulturze prawnej okoliczności wyłączających bezprawność, znanych już od bardzo dawna. Kontratyp ten występuje w zdecydowanej większości współczesnych kodeksów karnych. Nie znaczy to, że granice obrony koniecznej są wszędzie takie same. W polskim kodeksie karnym z 1997 r. obrona konieczna została uregulowana w sposób dający broniącemu się bardzo szeroki, a właściwie najszerszy z możliwych, zakres usprawiedliwienia podjęcia działań obronnych kosztem dobra napastnika. Ustawodawca określa obronę konieczną w art. 25 § 1 k.k., stanowiąc: „Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem”. Interpretacja obrony koniecznej jest zależna od założeń wstępnych. W kierunku nastawionym liberalnie, indywidualistycznie, uznaje się, że prawo do obrony własnych dóbr przed bezprawnymi zamachami należy do podstawowych, wręcz naturalnych uprawnień każdego człowieka. Czy osoba uprawniona zechce z tego prawa skorzystać, to kierunek liberalny, zależy wyłącznie od jej woli. Nie ma obowiązku do podejmowania indywidualistyczny działań obronnych. Przyjęcie tego kierunku interpretacji wyłącza prawo do stosowania działań obronnych w wypadku zagrożenia dóbr zbiorowych. Do obrony tych dóbr są uprawnione jedynie organy państwowe. Zgodnie z takim stanowiskiem uznano za nieuprawnione blokowanie dostępu do kina, w którym wyświetlano film godzący, zdaniem protestujących, w moralność publiczną. Z dawniejszych czasów można przytoczyć odrzucenie przez sąd orzekający w tzw. procesie brzeskim uznania działań oskarżonych za podjęte w obronie koniecznej przeciwko faszyzacji w Polsce życia państwowego. 9 Art. 31.3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. 345 cz. III nauka o przestępstwie Kierunki komunitarystyczne będą akcentować społeczno-prawne uzasadnienie obrony koniecznej. Ma ona służyć utrzymaniu spokoju publicznego i likwidowaniu zagrożeń dla dóbr prawnych ze strony osób dopuszczających się bezprawnego ataku. Obrona konieczna nie jest tylko komunitarystyczne prawem, ale – w każdym razie społecznym – obowiązkiem obywatelskim wyręczenia organów państwowych w utrzymaniu spokoju i porządku publicznego. Jej stosowanie nie jest ograniczone do dóbr indywidualnych, lecz odnosi się także do dóbr zbiorowych. Wydaje się, że właściwą interpretacją jest interpretacja pośrednia. Obrona konieczna ma służyć ochronie zaatakowanego dobra prawnego. Nie ma tu miejsca na odwoływanie się do praw wrodzonych lub interpretacja pośrednia obowiązku zastępowania organów państwa. Takie stanowisko umożliwia wykorzystanie przy interpretacji obrony koniecznej racjonalnych postulatów przedstawianych przez oba wyżej prezentowane kierunki interpretacyjne i racjonalnego określenia kryteriów społecznej opłacalności działania w ramach obrony koniecznej. Trafne jest rozszerzenie zakresu dóbr, których można bronić, stosując obronę konieczną, poza krąg dóbr ściśle indywidualnych. Stanowisko pośrednie nakazuje w większym stopniu brać pod uwagę relację wartości dobra poświęconego (dobra napastnika) do wartości dobra przez niego zaatakowanego. Pogląd ten osłabia także radykalne ujęcie zasady, że prawo nigdy nie ma cofać się przed bezprawiem. Chybione jest stanowisko, że obrona konieczna ma służyć wyręczaniu państwa w jego zadaniach utrzymania porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego. Obrona konieczna nie może też służyć bezpośredniemu i natychmiastowemu karaniu sprawcy czynu bezprawnego. kierunki Działanie w obronie koniecznej nie jest nigdy obowiązkiem zaatakowanego, lecz jedynie usprawiedliwieniem dokonania przez niego czynu zabronionego na szkodę napastnika. Obowiązek działania w obronie zaatakowanego czy- nem bezprawnym dobra może wynikać z innych źródeł, np. być obowiązkiem służbowym lub obowiązkiem gwaranta. Legalność („wtórna”) zachowania się w obronie koniecznej wynika z zachodzenia kolizji dóbr chronionych prawem, której nie da się rozwiązać bez poświęcenia jednego z kolidujących dóbr (dobra napastnika). 17.2.4.1.2. Znamiona obrony koniecznej W art. 25 § 1 k.k. są określone znamiona charakteryzujące obronę konieczną jako okoliczność wyłączającą bezprawność czynu. Należy wyróżnić dwie grupy znamion: znamiona określające warunki dopuszczalności podjęcia działań obronnych oraz znamiona określające same działania obronne. 346 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 Do pierwszej grupy należy zaliczyć: zamach, bezpośredniość zamachu, bezprawność zamachu, skierowanie zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Drugą grupę tworzą następujące znamiona: odpieranie zamachu, działanie motywowane odparciem zamachu, konieczność obrony. Zamachem jest zachowanie się człowieka godzące w prawem chronione dobro. Zamach stwarza dla dobra zagrożenie jego zniszczenia lub umniejszenia jego wartości w obrocie społecznym. Stopień niebezpieczeństwa zamachu zależy od wielu czynników. Najważniejszym zamach z nich jest wartość zaatakowanego dobra. Ponadto na stopień niebezpieczeństwa zamachu wpływają intensywność zamachu, a więc sposób działania napastnika, jego nieustępliwość, a także właściwości samego napastnika, użyte przez napastnika środki, czas i miejsce zamachu. Zamach musi stwarzać obiektywne zagrożenie dla dobra prawnego. Nie jest działaniem w obronie koniecznej, z uwagi na brak omawianego znamienia, „odpieranie” urojonego zamachu, i to bez względu na to, czy urojenie było usprawiedliwione, czy nie. Dla ustalenia, czy nastąpił zamach, jest bez znaczenia stosunek psychiczny napastnika do realizowanego przez niego czynu. Zamach nie musi być umyślnym godzeniem w dobro prawne. Także nie jest istotne, czy zamach jest zawiniony. Zamachem będzie np. godzenie w dobro prawne przez osobę niepoczytalną w czasie dokonywania czynu. W doktrynie jest sporne, czy zamach upoważniający do stosowania obrony koniecznej musi być działaniem, czy też może być zaniechaniem. Należy przyjąć pogląd wyrażany przez W. Woltera, że zaniechanie może być uznane za zamach w sensie art. 25 § 1 wtedy, gdy obowiązek może wykonać tylko osoba dopuszczająca się zaniechania. Przykład: W wypadku nieopuszczenia mieszkania przez osobę w nim się znajdującą mimo żądania właściciela mieszkania mamy niewątpliwie do czynienia z zamachem upoważniającym do usunięcia intruza przy użyciu koniecznej do tego siły. Zamachem będzie także blokowanie drogi publicznej i uniemożliwienie przez to swobodnego poruszania się po niej przez uczestników ruchu drogowego. Legalność działań obronnych jest uzależniona od czasu, w którym zostały te działania podjęte. Do działań obronnych upoważnia jedynie bezpośredni zamach. Wynika z tego, że działania obronne mają być podjęte w czasie, w którym zagraża niebezpieczeństwo dobru prawnemu. Nie bezpośredniość zamachu oznacza to, że zamach musi już trwać. Zamach bezpośredni będzie 347 cz. III nauka o przestępstwie zachodził już wtedy, gdy z zachowania napastnika jednoznacznie wynika, że przystępuje on do ataku na określone dobro prawne oraz że istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa natychmiastowego ataku na to dobro. Innymi słowy, niebezpieczeństwo dla dobra prawnego musi być realne, tzn. zachowanie napastnika musi wejść już w taką fazę, że zwłoka w podjęciu działań obronnych może uczynić takie działania bezskutecznymi. Należy zwrócić uwagę na to, że bezpośredniość jako cechę zamachu rozumie się podobnie jak bezpośredniość zmierzania do dokonania czynu zabronionego w wypadku usiłowania. Jeżeli możemy przyjąć usiłowanie naruszenia dobra chronionego prawem, to zamach ma na pewno charakter bezpośredni. Bezpośredniość zamachu musi być jednak rozumiana na tyle szeroko, aby osoba działająca w zamiarze jego odparcia miała realną szansę uratowania zagrożonego dobra. .Jest kwestią sporną, czy można przyjąć bezpośredniość zamachu w sytuacjach, w których wprowadza się urządzenia zabezpieczające przed potencjalnym zamachem, uruchamiane w czasie dokonywania zamachu. Jeżeli zagrożenie dla dobra ewentualnego napastnika powstaje w czasie przystąpienia do ataku na dobro prawne, to można uznać, że znamię bezpośredniości zamachu zostało spełnione. W celu zabezpieczenia przed uruchomieniem urządzeń obronnych w stosunku do osób nieatakujących dobra prawnego należy przy instalowaniu takich urządzeń umieścić widoczne ostrzeżenie. Zamach jest bezpośredni tak długo, jak długo utrzymuje się stan zagrożenia dla dobra prawnego. Nie znosi cechy bezpośredniości zamachu krótka prze- rwa w dokonywanym ataku, np. w celu polepszenia swojej pozycji przez napastnika. Zamach trwa bezpośrednio w sytuacji, w której sprawca kradzieży ucieka z zabraną rzeczą. W wypadku tzw. trwałych przestępstw (np. pozbawienie wolności) zamach bezpośredni trwa przez cały okres pozbawienia wolności, a nie tylko w momencie np. uprowadzenia pokrzywdzonego. Znamię bezpośredniości zamachu ma charakter obiektywny, tzn. powinno być ustalane w oparciu o opinię modelowego obserwatora, wolnego od emocji związanej z dokonywanym zamachem i mającego pełną znajomość okoliczności dotyczących zagrożenia dla dobra prawnego. Subiektywna ocena osoby zaatakowanej nie jest tu miarodajna, chociaż może mieć znaczenie przy ocenie przekroczenia granic kontratypu oraz przy przyjmowaniu usprawiedliwienia błędu co do kontratypu obrony koniecznej (zob. art. 29 k.k.10). 10 Art. 29. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bez- 348 okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 Zamach upoważniający do obrony koniecznej musi być zamachem bezprawnym. Nie oznacza to, że napastnik musi realizować znamiona typu czynu zabronionego pod groźbą kary. Wystarczy sprzeczność z jakąkolwiek normą sankcjonowaną występującą w porządku praw- bezprawność zamachu nym przy jednoczesnym braku okoliczności wyłączającej bezprawność. Bezprawnym zamachem upoważniającym do stosowania obrony koniecznej będzie np. naruszenie posiadania. Jest sporne, czy można uznać za bezprawny zamach wykonywanie własnego prawa wbrew społeczno-gospodarczemu jego przeznaczeniu lub wbrew zasadom współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Przepis ten stanowi, że takie wykonywanie swojego prawa nie korzysta z ochrony prawnej, co wskazuje na dopuszczalność czynnego przeciwstawienia się jego realizacji kosztem chronionego dobra prawnego. Przykład: X posiada prawo przejazdu przez podwórze sąsiada, które umożliwia dojazd do pola. Chcąc dokuczyć sąsiadowi, X przejeżdża przez podwórze w późnych godzinach wieczornych, zakłócając spokój sąsiada. Właścicielowi podwórza przysługuje prawo niedopuszczenia do przejeżdżania w tej porze przez podwórze. Nie jest zamachem bezprawnym czyn realizowany w ramach okoliczności wyłączającej bezprawność. Napastnikowi nie przysługuje prawo do obrony koniecznej wobec działań skierowanych przeciwko jego dobru przez broniącego się. Jednak napastnik uzyskuje prawo do obrony koniecznej, gdy dojdzie do przekroczenia granic obrony przez poprzednio zaatakowanego. Przykład: X, właściciel domu jednorodzinnego, zauważył w podglądzie, że przez płot dostał się na teren posesji nieznany mężczyzna i zmierza do stojącego obok domu garażu, gdzie są przechowywane wartościowe maszyny i urządzenia gospodarcze. X wybiegł z domu z łomem i skierował się w stronę garażu. Zaskoczony nieznajomy zaczął uciekać w kierunku furtki. Gdy był już na drodze, X uderzył go łomem w plecy, gdy zamierzał się ponownie, został przez obcego uderzony nożem w rękę. Uderzenie nożem było odparciem bezprawnego zamachu z uwagi na przekroczenie granic obrony koniecznej przez X. prawność albo winę; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. 349 cz. III nauka o przestępstwie Zamachem bezprawnym będzie działanie w ramach urojonej obrony koniecznej. Rzekomemu sprawcy zamachu przysługuje prawo do działań obronnych. Przykład: X, student II roku prawa, postanowił nastraszyć kolegę Y wracającego późno z randki. Włożył na głowę kominiarkę i zażądał od nadchodzącego kolegi „pieniędzy albo życia”, grożąc mu trzymanym w ręku łomem. Y zaatakował X nożem. X uderzył łomem w rękę Y, w której ten trzymał nóż, powodując jej złamanie. X, uderzając łomem, działał w obronie koniecznej. Szczególny problem odnoszący się do ustalenia znamienia bezprawności zamachu wiąże się z działaniami funkcjonariuszy publicznych. Funkcjonariusz publiczny działający w ramach szczególnych uprawnień i obowiązków naruszający dobro innej osoby (kontratyp) nie działa bezprawnie i osobie, której dobro zostaje narażone takimi działaniami funkcjonariusza, nie przysługuje prawo do obrony koniecznej. Funkcjonariusz musi jednak działać w ramach swoich kompetencji służbowych i przestrzegać obowiązujących procedur. Zachowanie funkcjonariusza mieszczące się w ramach kontratypu szczególnych uprawnień i obowiązków musi być wystąpieniem w obronie jakiegoś dobra prawnego kosztem dobra indywidualnej osoby. Polskie prawo karne to obowiązkowa lektura dla wszystkich studentów, którzy chcą opanować teoretyczne podstawy prawa karnego. Publikacja ta powinna stać się również niezbędną pomocą dla aplikantów i praktyków – pozwala na odświeżenie i uporządkowanie wiedzy oraz ułatwia zrozumienie rozwiązań przyjmowanych przez ustawodawcę lub sądy. Spośród dostępnych na rynku podręczników książka ta wyróżnia się nie tylko nowym podejściem do tematu, ale również opracowaniem formalnym. Wywodowi towarzyszy bezpośrednio przywoływana treść przepisów, co sprawia, że z książki można korzystać bez konieczności ciągłego sięgania do kodeksów. Swą funkcjonalność Polskie prawo karne zawdzięcza przejrzystemu układowi, który pozwala na łatwą nawigację po obszernym materiale, oraz marginaliom podkreślającym najważniejsze zagadnienia i licznym przykładom. Podręcznik uwzględnia także ostatnie zmiany w prawie karnym, w tym nowelizacje kodeksu karnego uchwalone do dnia 1 marca 2010. Tak skonstruowana książka jest niezwykle przyjazna dla użytkownika i z powodzeniem konkuruje z publikacjami elektronicznymi i internetowymi. Dr hab. Włodzimierz Wróbel jest profesorem w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownikiem Zakładu Bioetyki i Prawa Medycznego. Jest członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości oraz członkiem Rady Programowej Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, ekspertem komisji sejmowych i senackich, autorem prac naukowych i popularnonaukowych z zakresu prawa karnego, prawa konstytucyjnego i teorii prawa. Od 2003 roku pracuje w Biurze Studiów i Analiz Sądu Najwyższego. CENA DETAL. 69,90 ZŁ Prof. dr hab. Andrzej Zoll jest profesorem prawa karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownikiem Katedry Prawa Karnego, autorem wielu publikacji naukowych, komentarzy, monografii oraz artykułów, jednym z najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie prawa karnego w Polsce. Jest przewodniczącym Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości. Bierze również czynny udział w życiu społecznym, będąc jedną z osób, które najbardziej przyczyniły się do przemian w Polsce po 1989 roku.
