KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-110-A
ALEKSANDRÓW KUJAWSKI
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski,
Włodzimierz Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne Kondrackiego
(2000), obszar objęty arkuszem mapy Aleksandrów Kujawski położony jest
w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionie
Pojezierze Wielkopolskie (315.5). Na opisywanym obszarze wyróżnić można dwa
mezoregiony o równoleżnikowym przebiegu. Większą, północną cześć arkusza
zajmuje mezoregion Kotlina Toruńska (315.35). Drugi mezoregion Równina
Inowrocławska (315.55) wyróżniony jest w części południowej. Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych przedstawia poniższy rysunek.
1991). Zlokalizowano tu co najmniej dwa miejsca zatorowe, które znajdują się w km
726-728. Liczne ślady zatorów lodowych w postaci tzw. „blizn lodowych” występują
m.in. na pniach drzew wzdłuż brzegi rzeki (Pawłowski 2005).
Spośród innych cieków na uwagę zasługuje Tążyna (długość całkowita
42,2 km, powierzchnia zlewni 481 km2), która wypływa z mokradeł na Równinie
Inowrocławskiej, poza południową granicą omawianego obszaru. Wyróżniono dwa
odmienne pod względem hydrograficznym odcinki tej rzeki: wysoczyznowy oraz
pradolinny (Mrózek 1973). Tążyna uchodzi do Wisły w km 718,2. Niżej, w km 729
Wisły, znajduje się ujście Drwęcy. Ze względu na fakt, iż na omawianym obszarze
znajduje się jedynie ujściowy, krótki jej odcinek, w niniejszym komentarzu pominięto
charakterystykę tej rzeki.
Przez północną-wschodnią część obszaru przepływa Jordan (długość 16 km,
powierzchnia zlewni 56,5 km2), lewoboczny dopływ Drwęcy. Ciek ten bierze
początek z podmokłości na Pojezierzu Dobrzyńskim i prawie na całym odcinku
płynie w dolinie Wisły.
Pozostałe cieki są niewielkie, najczęściej okresowe i w większości włączone
w systemy melioracyjne. Do najważniejszych należy Kanał Nieszawski, zbierający
wody z licznych rowów melioracyjnych i wód podziemnych z najniższych teras
Wisły.
Analizowany obszar charakteryzuje się ubóstwem wód stojących (Tabela 1).
Oprócz kilku drobnych oczek znajduje się tu tylko 9 niewielkich jezior lub zbiorników
powstałych sztucznie w miejscach wyeksploatowania iłów plioceńskich. Ich powierzchnie zajmują zaledwie 1 do 5,5 ha. Wzdłuż Wisły występują starorzecza,
najczęściej mniejsze od 1 ha. Są to pozostałości dawnego koryta Wisły po uregulowaniu rzeki. Najwięcej starorzeczy znajduje się po lewej stronie Wisły, między
Otłoczynem, a Wilczą Kępą Górną, a także po prawej stronie – od Grabowca do
Złotorii (Mrózek 1973). Jeziora w dolinie dolnej Wisły opisał Marszelewski (1993).
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Nazwa jeziora
Powierzchnia (ha)
z planiKJP
metrowania
IRŚ
Obj.
[tys. m3]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks. [m]
1.
Jezioro Nagus
-
-
5,51
-
-
-
2.
Jezioro Goszczewo
-
5,7
4,47
-
-
-
3.
Jezioro Koperung
-
-
4,04
-
-
-
4.
Stawy Doły Kajzera
-
-
3,48
-
-
-
5.
Jezioro Jeziurca Głęboka
-
3,5
2,94
-
-
-
6.
Jezioro Bejsza
-
1,7
1,70
-
-
-
7.
Jezioro Dębiniec
-
3,8
1,20
-
-
-
8.
Jezioro Jeziurca Płytka
-
2,2
1,14
-
-
-
9.
Staw Fryze
-
1,1
1,01
-
-
-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński
Największym jest bezodpływowy zbiornik poekeploatacyjny Nagus (5,5 ha),
znajdujący się w dzielnicy Torunia – Rudaku, o głębokości maksymalnej 10,0 m,
średniej 4,7 m i powierzchni zlewni całkowitej 52,5 ha (dane niepublikowanych
WIOŚ w Bydgoszczy – Delegatura w Toruniu).
Budowa geologiczna
Obszar arkusza Aleksandrów Kujawski usytuowany jest na pograniczu dwóch
jednostek strukturalno – tektonicznych, tj. kujawskiej części antyklinorium środkowopolskiego, które zajmuje większą część obszaru, oraz jego północno-wschodniego
skrzydła, skłonu niecki brzeżnej. Jednostki te określane są także jako plakatyklinorium kujawskie i niecka warszawska obejmująca obszar na wschód od Wisły
(Jeziorski 1992, 1995). Rozgraniczenie w/w jednostek tektonicznych znajduje się na
tzw. linii Tornquista (Teisseyre'a). Na granicy kredy i trzeciorzędu nastąpiło
częściowe wynurzenie obszaru antyklinorium, części kujawskiej, a procesy
denudacyjne uformowały obniżenia zajęte kolejno przez zalew morski paleogeński,
a następnie przez zbiorniki śródlądowe neogeńskie. Niewielka miąższość osadów
z tych okresów świadczy o roli procesów denudacyjnych, niszczących.
Najstarszymi utworami nawierconymi na obszarze arkusza są utwory
mezozoiczne a więc; triasu dolnego, środkowego i górnego, jury dolnej, środkowej
i górnej wykształconej w postaci iłów, margli i wapieni oraz kredy dolnej i górnej
w postaci mułowców, łupków, piasków i piaskowców oraz wapieni. W podłożu
osadów czwartorzędowych na obszarze prawie całego arkusza występują utwory
trzeciorzędowe jedynie lokalnie w jego południowo-wschodniej części mogą
pojawiać się osady mezozoiczne. Strop trzeciorzędu kształtują głównie osady
neogenu wykształcone w postaci iłów, mułków i piasków z wkładkami węgla
brunatnego. Miąższość utworów mioceńskich dochodzi maksymalnie do 35 m,
natomiast plioceńskich do 28 m, najczęściej jednak nie przekracza 10 m.
Trzeciorzędowe serie paleogeńskie wykształcone w postaci iłów, mułków, łupków
ilastych, mułowców i piasków z przewarstwieniami węgla brunatnego o znacznej
miąższości (ok. 50 m), występują lokalnie.
Utwory czwartorzędowe o zmiennej miąższości (od 6 do 76 m) występują na
całej powierzchni analizowanego terenu. Powyżej serii preglacjalnych serie
glacjalne rejestrują zlodowacenia południowopolskie, środkowopolskie oraz
zlodowacenie vistuliańskie, przedzielone osadami biogenicznymi interglacjałów
ferdynandowskiego i eemskiego. Strop utworów czwartorzędowych stanowią
najczęściej gliny zwałowe stadiału leszczyńsko-pomorskiego o zmiennej
miąższości, przedzielone seriami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Do utworów
tych zaliczyć też należy miąższe serie piasków eolicznych w wydmach Kotliny
Toruńskiej występujących powszechnie na terasach pradolinnych i nadzalewowych
oraz holoceńskie utwory biogeniczne, głównie torfy.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Arkusz Aleksandrów Kujawski obejmuje swoim zasięgiem dwie podstawowe
jednostki geomorfologiczne tj. obszar pradoliny i doliny Wisły zajmujący wschodnią
część Kotliny Toruńskiej, która zajmuje ok. 85 % obszaru arkusza oraz niewielki,
północny fragment Wysoczyzny Kujawskiej w południowej części terenu.
Zasadnicze zarysy rzeźby zostały tutaj ukształtowane głównie podczas stadiału
głównego ostatniego zlodowacenia tj. zlodowacenia Wisły i tym samym należy do
krajobrazów młodoglacjalnych. Wysokości bezwzględne terenu zawierają się od ok.
97 m n.p.m., w rejonie Opoczek, fragment południowo-zachodniej części Wysoczyzny Kujawskiej, do ok. 36 m n.p.m. w dnie doliny Wisły, przy ujściu rzeki
Drwęcy.
W morfologii Kotliny Toruńskiej najbardziej znaczące elementy rzeźby to
poziomy sandrowe, terasy pradolinne i rzeczne oraz wydmy (Galon 1961, 1968,
Mrózek 1958, Niewiarowski i Tomczak 1969, 1973, Wiśniewski 1976, Weckwerth
2005, Niewiarowski i Weckwerth 2006). Dwa poziomy sandrowe o wysokościach
77,5-79 m n.p.m., oraz 80–81 m n.p.m. zlokalizowane w skrajnie południowo
zachodniej części mapy oraz niżej usytuowane terasy pradolinne rejestrują odpływ
wód na zachód. W tym okresie (ok. 17,0–13,5 ka B.P.), dno Kotliny Toruńskiej
obniżyło się o ok. 35 m. Terasy rzeczne ukształtowane zostały w okresie późnego
glacjału i holocenu po skierowaniu się wód Wisły na północ w przełomie pod
Fordonem. Terasy te występujące po obu stronach Wisły usytuowane są na
wysokościach od ok. 55 m n.p.m., do ok. 41 m n.p.m. tj. poziomu równiny
zalewowej. Morfologię stref krawędziowych poszczególnych teras oraz Wysoczyzny
morenowej urozmaicają liczne mniejsze formy dolinne, z których na uwagę
zasługuje dolina Tążyny (Andrzejewski 1985, 1994). Dolina ta początkowo
wykorzystuje starszą marginalną dolinę parchańską na Wysoczyźnie Kujawskiej po
czym wpływając w obręb Kotliny Toruńskiej wcina się w coraz to niższe terasy
Wisły.
W Kotlinie Toruńskiej występuje jeden z największych w obrębie rzeźby
młodoglacjalnej na Niżu Polskim kompleks wydmowy. Wydmy te położone są na
wszystkich terasach i wykształcone w postaci kilku pól wydmowych. Formy eoliczne
wykształcone są w postaci wydm parabolicznych, prostych wałowych, niemegularnych pagórkowatych oraz pokryw eolicznych o zmiennej miąższości.
Najważniejszy okres wydmotwórczy na analizowanym terenie miał miejsce
w młodszym dryasie tj. od ok. 10,2 do 11 ka B.P. Starsze okresy związane były
z późnoglacjalnymi ochłodzeniami najstarszego i starszego dryasu.
Na analizowanym obszarze zauważyć można także antropogeniczne przekształcenia rzeźby. Szczególnie wyraźnie rysują się one w strefie krawędziowej
Wysoczyzny Kujawskiej gdzie w wyniku intensywnej gospodarki rolnej nastąpiło
przyspieszenie naturalnych procesów geomorfologicznych, głównie procesy denudacyjne (spłukiwanie, spełzywanie, erozja wąwozowa). Z działalnością tą związana
jest także denudacja agrotechniczna to jest przemieszczanie gleby w dół stoku
w czasie orki.
Do interesujących form antropogenicznych zaliczyć należy forty otaczające od
południa miasto Toruń.
Wody powierzchniowe
Głównym obiektem hydrograficznym jest Wisła. Rzeka ta wpływa na analizowany obszar z kierunku wschodniego (w km 719), a wypływa w kierunku
północnym (w km 729). Szerokość koryta głównego przy średnim stanie wody
wynosi ok. 450 m. Spadek zwierciadła wody w latach 1956-1970 wynosił na tym
odcinku 0,161‰ (Babiński 1992). Średnia głębokość koryta Wisły w profilu Silno
(km 719,8) wynosi 1,6 m i wzrasta w kierunku Torunia do ponad 2 m, natomiast
głębokości maksymalne wynoszą od 4 do 6 m (Grześ 1991).
Koryto Wisły od ujścia Tążyny zostało uregulowane już w połowie XIX wieku,
a w latach 1920-1921 przeprowadzono prace renowacyjne. Regulacja koryta polegała na wybudowaniu prostopadle do brzegów ostróg faszynowych umocnionych
kamieniami, o długości od kilku do kilkuset metrów. W wyniku ich wybudowania
nastąpiło prawie dwukrotne zwężenie koryta i wyprostowanie nurtu. Po ponad stu
latach od wybudowania ostróg, koryto Wisły obniżyło się średnio o 1,3 m, a strefa
międzyostrogowa uległa podwyższeniu o ok. 1,8 m (Babiński 1992).
Mimo uregulowania koryta Wisły, podczas surowych zim dochodzi na
omawianym odcinku do powstania pokrywy lodowej. Najczęściej jest ona zbudowana ze stłoczonych krążków lodowych z podbitkami o miąższości do 2 m (Grześ
Wody podziemne
Wody podziemne na omawianym obszarze należą do regionu środkowopolskiego (Orsztynowicz 1987). Na analizowanym obszarze wyróżniono kilka pięter
wodonośnych w utworach: czwartorzędowych, trzeciorzędowych, kredowych
i jurajskich, przy czym warunki hydrogeologiczne na Równinie Inowrocławskiej są
odmienne od warunków w Kotlinie Toruńskiej.
Wody podziemne w utworach czwartorzędowych na Równinie Inowrocławskiej
występują w warstwach piaszczysto-żwirowych rozdzielonych glinami polodowcowymi i mułkami. Wydzielono tu 3 zasadnicze poziomy wodonośne (Nowakowski
i Żerebiec 2002): wód gruntowych, międzymorenowy oraz spągowy, związany
głównie z dolinami w podłożu czwartorzędu.
Poziom wód gruntowych występuje w silnie zróżnicowanych warstwach
piaszczysto-żwirowych o zmiennej miąższości. Na ogół nie przekracza ona 5 m.
Zwierciadło wody, najczęściej swobodne, występuje na głębokości od 2 do 3 m.
Wody gruntowe w Kotlinie Toruńskiej występują w piaskach i żwirach
wodnolodowcowych i rzecznych, których miąższość jest silnie zróżnicowana: od
kilku metrów w pobliżu Torunia do 75 m w rejonie najwyższych teras doliny Wisły.
Wody tego poziomu ujmowane są dla zaopatrzenia (częściowego) w wodę Torunia
(ujęcie Mała Nieszawka), Aleksandrowa Kujawskiego i innych, mniejszych
miejscowości.
Międzymorenowy poziom wodonośny na Równinie Inowrocławskiej znajduje
się na głębokości od kilkunastu do ponad 30 metrów w osadach piaszczystożwirowych. Jego miąższość jest zmienna (od kilku do 20 m), podobnie jak
pozostałe parametry hydrogeologiczne. Jest to główny użytkowy poziom
wodonośny w tym regionie. Powierzchnia zwierciadła wody nachylona jest
w kierunku doliny Wisły.
Występowanie spągowego poziomu wodonośnego stwierdzono w osadach
piaszczystych starszych zlodowaceń w rejonie Służewa i Grabi, na głębokości
45-70 metrów. Jego miąższość jest zróżnicowana (10-30 m), a sam poziom
w obrębie analizowanego arkusza mapy nie jest dokładnie rozpoznany.
Wody w utworach trzeciorzędu występują w mioceńskich i oligoceńskich
piaskach drobnoziarnistych z przewarstwieniami mułków i iłów, głównie w części
wysoczyznowej. Utwory wodonośne znajdują się tam na głębokości od 40 do
75 metrów. Są one izolowane od wód czwartorzędowych iłami plioceńskimi. Wody
trzeciorzędowe w dolinie Wisły występują jedynie w formie soczew o małych
miąższościach.
Wody w utworach kredy związane są przede wszystkim z utworami górnej
kredy i występują w północnej części obszaru, na głębokości najczęściej od 48 do
70 m p.p.t. (Nowakowski i Żerebiec 2002). Wody jurajskiego piętra wodonośnego
są słabo rozpoznane. Użytkowy poziom wodonośny występuje w okolicy
Aleksandrowa Kujawskiego, na głębokości 66-100 metrów.
Analizowany obszar, poza częścią północno-wschodnią oraz południowozachodnią, znajduje się w rejonie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (141 –
zbiornik rzeki dolna Wisła) wyróżnionego przez Kleczkowskiego (1990). Są to wody
czwartorzędowe, na głębokości (średnio) 40 metrów.
W obrębie omawianego obszaru znajdują się dwa punkty monitoringu jakości
wód podziemnych: w Małej Nieszawce oraz w Aleksandrowie Kujawskim,
działające w ramach sieci regionalnej.
Do głównych ujęć wód podziemnych należą: ujęcie Mała Nieszawka
(23 studnie, eksploatowane przemiennie, ujmują wody z piasków i żwirów pradoliny
Wisły, o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 1800 m 3·h-1); ujęcie Tążyna
w pobliżu Aleksandrowa Kujawskiego (ujęto wody z piasków i żwirów pradoliny
Wisły, o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 1100 m3·h-1); ujęcie
komunalne w Aleksandrowie Kujawskim (ujęto wody z piaskowców górnej jury,
o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 216 m3·h-1) (Marszelewski 2008).
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu oraz utwory powierzchniowe mają decydujący
wpływ na wykształcenie się typów gleb i ich wartość rolniczą. Obszar arkusza
Aleksandrow Kujawski można podzielić na dwie zdecydowanie różne jednostki
krajobrazowe w których przebieg i uwarunkowania procesów glebotwórczych były
zdecydowanie odmienne. Północna i centralna część terenu, czyli obszar objęty
Kotliną Toruńską oraz niewielki fragment w części południowej obejmujący
północną strefę wysoczyzny kujawskiej. Obszar Kotliny Toruńskiej budują od
powierzchni piaski eoliczne i rzeczne o zróżnicowanej miąższości natomiast obszar
wysoczyzny kujawskiej zbudowany jest od powierzchni z glin zwałowych
wykształconych w postaci glin lekkich, średnich i ciężkich lokalnie pokrytych
piaskami luźnymi lub słabo gliniastymi.
Taki styl wykształcenia skał macierzystych wpłynął zasadniczo na układ gleb
i ich przydatność rolniczą w obrębie analizowanego obszaru. Najcenniejsze
rolniczo tereny zajmują skrajnie południową część arkusza w rejonie miejscowości
Służewo, Ośno, Przybranowo. Znajdują się tutaj duże kompleksy bardzo żyznych
czarnych ziem należących do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego
oraz lokalnie zbożowo pastewnego mocnego. Występują tu ponadto gleby
pseudobielicowe i brunatne właściwe o 5 i 6 klasie rolniczej przydatności, a więc
kompleksy żytnie dobre i słabe. Fragment dna doliny Tążyny zajmują gleby
mułowo-torfowe wykorzystane głównie jako użytki zielone, słabe i bardzo słabe.
Zdecydowanie odmienną wartość rolniczą posiadają rozległe obszary Kotliny
Toruńskiej porośniętej najczęściej zwartym kompleksem lasów sosnowych. Niewielkie tereny (enklawy) wykorzystane rolniczo posiadają gleby pseudobielicowe
o niskiej przydatności, są to bowiem kompleksy żytnie bardzo słabe i żytniołubinowe.
Odmienny typ gleb, a w związku z tym charakter użytkowania rolniczego
charakterystyczny jest dla obszaru doliny Wisły. Powierzchnie wyższych teras
zbudowane głównie z piasków rzecznych i eolicznych zajmują przeważnie lasy na
glebach bielicowych i pseudobielicowych. Dno doliny Wisły pokrywają żyzne gleby
madowe zaliczane do kompleksu pszennego dobrego. Lokalnie na aluwiach
rzecznych teras nadzalewowych, wykształconych w postaci piasków, wykształciły
się gleby pseudobielicowe i brunatne właściwe o średniej wartości rolniczej, są to
bowiem kompleksy żytnie słabe i bardzo słabe. Znaczne obszary zajmują tu
kompleksy trwałych użytków zielonych, średnich, słabych i bardzo słabych. (Mapa
glebowo-rolnicza woj. włocł. i toruń. w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1987).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się
stopniowo po ostatnim zlodowaceniu. Według geobotanicznego podziału Polski
(Szafer i Zarzycki 1972) analizowany obszar leży w granicach Państwa Holarktydy,
Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynnej-Środkowoeuropejskiej,
Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pas Wielkich Dolin (A2), Krainie WielkopolskoKujawskiej (7), Okręgu Kujawskim (d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym
przez Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza położony jest na granicy dwóch
Działów – Brandenbursko-Wielkopolskiego (B) i Mazowiecko-Poleskiego (E).
Północna część przynależy do Podkrainy Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1.), Okręgu
Nadwiślańsko- Włocławsko-Bydgoskiego (E.1.6.), Podokręgu Puszczy Bydgoskiej
(E.1.6.d.) i Podokręgu Dolina Wisły „Włocławek-Fordon” (E.1.6.c.). Południowa
część arkusza leży w obrębie Podkrainy Kujawskiej (B.3.), Okręgu Czarnych Kujaw
(B.3.1.), Podokręgu Inowrocławskim (B.1.1.a.) – część zachodnia i Podokręgu
Nieszawskim (B.3.1.c.) – część wschodnia.
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna,
oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych
warunkach dla hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza leży w Krainie
Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicach – Kotliny Toruńsko-Płockiej (III.5) oraz
Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III.7).
Jest to obszar rolniczy (południowa i wschodnia cześć) o stosunkowo dużej
lesistości. Obszary leśne stanowią niecałe 40% powierzchni arkusza i prawie
w całości zarządzane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych
w Toruniu. W zdecydowanej większości grunty leśne leżą w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Gniewkowo (obręb Otłoczyn i fragmentu obrębu Gniewkowo).
W północno-zachodniej części, lasami administruje Nadleśnictwo Cierpiszewo
(obręb Cierpiszewo), a w części północno-wschodniej Nadleśnictwo
Dobrzejewice (obręb Dobrzejewice). Po lewej stronie Wisły lasy wchodzą w skład
zwartego, stosunkowo jednorodnego i jednego z największych w Polsce
kompleksów leśnych, zwanego Puszczą Bydgoską. Według Tramplera i in. (1990)
potencjalna produktywność siedlisk jest niska, zbliżona poziomem do
produktywności przeciętnej w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej. Występujące lasy to
zbiorowiska sztuczne z dominującym gatunkiem - sosną zwyczajną Pinus silvestris.
Pod względem fitosocjologicznym na opisywanym terenie dominują bory
sosnowe zaliczane do subkontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum lub
nasadzenia sosny na siedlisku boru mieszanego Querco roboris-Pinetum. Lasy
liściaste nie zajmują dużej powierzchni, ale większość z nich należy do siedlisk
o znaczeniu europejskim. Należą do nich między innymi grądy zboczowe w dolinie
Tążyny, łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe oraz łęgi wierzbowe i topolowe
w dolinie Tążyny i na terasie zalewowej doliny Wisły. Na szczególną uwagę
zasługują najbogatsze florystycznie świetliste dąbrowy z zespołu Potentillo AlabamQuercetum, których naturalne płaty można obserwować na zboczach doliny Tążyny
i w jej najbliższym otoczeniu.
W centrum analizowanego obszaru, wśród nasadzeń sosnowych występują
bardzo cenne zbiorowiska nieleśne, które wykształciły się w warunkach
funkcjonowania poligonu artyleryjskiego. Największą powierzchnie spośród nich
zajmują wrzosowiska i murawy napiaskowe, zaliczane do siedlisk o znaczeniu
europejskim jako: 2330 śródlądowe wydmy z otwartymi murawami ze szczotlichą
i mietlicą, 6120 ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)
oraz 4030 suche wrzosowiska. Zbiorowiska te wyróżniają się obecnością wielu
gatunków chronionych i (lub) rzadkich (około 40), np.: koniczyny łubinowatej
Trifolium lupinaster , sasanki łąkowej Pulsatilla pratensis , kruszczyka rdzawopurpurowego Epipactis atrorubens, dziewięćsiła bezłodygowego Carlina acaulis,
wisienki stepowej Cerasus fruticosus i innych (Cyzman 2008).
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad
Oceanu Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet
Azji. Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych
ośrodków barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą
zmienność pogody oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę
podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany
obszar usytuowany jest w centralnej części regionu Chełmińsko–Toruńskiego. Na
tle sąsiednich regionów klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością
występowania dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem. Dni takich
średnio w roku jest tutaj ponad 16. Charakterystyczne są tutaj także dni przymrozkowe bardzo chłodne, z dużym zachmurzeniem bez opadów. Na podstawie
Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na
tym obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa,
dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznej prędkości (średnio
3,5–4,0 m/s), usłonecznienie sięgało 1550–1650 godz/rok, a średnia temperatura
powietrza była dość wysoka i wynosiła ok. 8,0° C. Jest to region o bardzo niskiej
sumie rocznej opadów (około 550 mm). Urozmaicona orografia terenu oraz
zróżnicowane pokrycie szatą roślinną sprzyja formowaniu się lokalnych warunków
topoklimatycznych.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Prawie cały analizowany obszar podlega ochronie na poziomie krajowym lub
europejskim. Utworzono tu trzy obszary chronionego krajobrazu: Wydm Śródlądowych na Płd. od Torunia, Niziny Ciechocińskiej oraz Doliny Drwęcy.
Pierwszy z nich zajmuje największy powierzchniowo obszar na mapie
i zlokalizowany jest w południowej części Kotliny Toruńskiej. Łączna powierzchnia
tego obszaru chronionego krajobrazu wynosi 15 697 ha. Drugi z obszarów
chronionego krajobrazu – Nizina Ciechocińska o łącznej powierzchni 54 395 ha,
wyznaczono w 1983 roku. Obszar ten został wytypowany ze względu na ochronę
walorów mikroklimatycznych Ciechocinka i nadwiślańskiego zróżnicowanego
wartościowego krajobrazu. Celem było także odtworzenie korytarzy ekologicznych,
w ramach Krajowej Sieci Ekologicznej – ECONET POLSKA. Obszar chronionego
krajobrazu Dolina Drwęcy zajmuje na opisywanym arkuszu niewielki północnowschodni fragment mapy.
Dotychczas na opisywanym obszarze nie utworzono rezerwatów przyrody.
Nie doczekała się realizacji propozycja utworzenia rezerwatu krajobrazowego
„Doliny Tążyny”. Na niektórych odcinkach doliny Tążyny zachował się naturalny
układ zbiorowisk leśnych od lasów łęgowych, poprzez grady zboczowe i dąbrowy
świetliste do borów sosnowych. Jest ona wraz z terenami przyległymi ostoją wielu
rzadkich i chronionych roślin naczyniowych, między innymi: tojadu dziobatego,
pluskwicy europejskiej, wawrzynka wilczełyko, naparstnicy zwyczajnej, kruszczyka
szerokolistnego, lilii złotogłów, paprotki zwyczajnej, koniczyny łubinowatej, fiołka
przedziwnego i kaliny koralowej. Proponowano by rezerwat objął także bardzo
wartościowy, zboczowy las liściasty rozwijający się w tzw. "Dolince Szwajcarskiej",
leżącej w bezpośrednim sąsiedztwie Aleksandrowa (Kępczyński i Cyzman 1993,
Cyzman 1994, Cyzman i in. 1997).
W zasięgu analizowanego arkusza mapy zlokalizowano 43 pomniki przyrody
(Tabela 2) oraz ustanowiono 38 użytków ekologicznych, głównie na obszarach
bagiennych.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
L.p.*
Miejscowość
Pomnik przyrody
1.
Toruń – Stawki
dąb
2.
Toruń – Rudak
głaz narzutowy
3.
Toruń - Rudak
dąb szypułkowy
4.
Kopanino
dąb szypułkowy
5.
Kopanino
dąb szypułkowy
6.
Grabowiec
dąb
7-10.
poligon wojskowy
4 dęby
11-22.
Aleksandrów Kujawski (Białe Błota)
11 dębów, lipa
23.
Aleksandrów Kujawski
dąb
24.
Aleksandrów Kujawski
buk
25-32.
Służewo
6 lip, 2 dęby
33-43.
Kawęczyn
lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, kasztanowiec, 2 jesiony
wyniosłe, 2 wiązy szypułkowe, platan klonolistny, dąb
burgundzki, kłęk kanadyjski, iglicznia trójcierniowa
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Na podstawie Dyrektywy 79/409/EWG z 1979 roku w sprawie ochrony dzikich
ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej) utworzono na mocy rozporządzenia Ministra
Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. obszar specjalnej ochrony ptaków OSOP
PLB040003 „Dolina Dolnej Wisły”. Wisła w granicach tego obszaru na wielu
odcinkach zachowała naturalny charakter i dynamikę rzeki swobodnie płynącej. Na
terenie ostoi występuje tu co najmniej 44 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy
Ptasiej, 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK), a liczbę ptaków gniazdujących
ocenia się na ok.180 gatunków. Jest to również bardzo ważna ostoja dla ptaków
migrujących i zimujących, w szczególności jest to bardzo ważny teren zimowiskowy
bielika.
Dnia 17.07.2007 r. Rada Ministrów RP zatwierdziła zgłoszenie Komisji
Europejskiej do sieci Natura 2000 SOOS „Dolina Nieszawska”. Ostoja ta obejmuje
obszar południowo-wschodniej części Kotliny Toruńskiej, w tym 22,5-kilometrowy
odcinek koryta rzeki Wisły wraz z jej terenami zalewowymi, między Nieszawą
a ujściem Drwęcy. W znacznej części jej powierzchnia pokrywa się z wyżej
opisanym fragmentem OSOP PLB040003 Dolina Dolnej Wisły. Obszar ma
znaczenie przede wszystkim dla ochrony lasów łęgowych i całej mozaiki siedlisk
nadrzecznych, charakterystycznych dla doliny dużej rzeki nizinnej, oraz związanej
z nią fauny, w tym gatunków ryb z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (z minogiem
rzecznym i reintrodukowanym łososiem atlantyckim). Na terenie tym stwierdzono
szereg chronionych gatunków roślin, m. in. reliktowe stanowiska psammofitów.
W 2008 roku przygotowywana była przez Wojewódzki Zespół Specjalistów
przy Wojewodzie Kujawsko-Pomorskim dokumentacja do powołania kolejnego
specjalnego obszaru siedlisk o roboczej nazwie „Wydmy Kotliny Bydgoskiej”.
Ostoja ta obejmować będzie opisany powyżej nie zalesiony fragment Kotliny
Toruńsko−Bydgoskiej. Celem jej powołania jest przede wszystkim ochrona ostoi
wilka, który znajduje na jego terenie odpowiednią bazę pokarmową oraz warunki do
rozrodu. Istotne jest też zachowanie wielkopowierzchniowych biochor wrzosowisk
i wydm śródlądowych. Zagrożeniem dla siedlisk nieleśnych – wrzosowisk, wydm
śródlądowych i muraw napiaskowych oraz związanej z nimi jest sukcesja
prowadząca w kierunku świeżych borów sosnowych lub brzezin na ich siedlisku.
Warunkiem utrzymania dotychczasowego krajobrazu na opisywanym obszarze jest
więc dotychczasowe użytkowanie w formie poligonu artyleryjskiego a w razie jego
zaniechania czynna ochrona, polegająca na usuwaniu nadmiaru podrostu drzew,
zwłaszcza sosny, brzozy i osiki (Cyzman 2008, Cyzman i in. 2008).
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obrębie arkusza, obszary narażone na degradację dotyczą głównie strefy
zboczowej Kotliny Toruńskiej i Wysoczyzny Kujawskiej oraz załomów krawędziowych niektórych teras w obrębie kotliny i doliny Wisły. W strefach tych
występuje wzmożona denudacja mechaniczna i chemiczna, zarówno rozproszona,
jak i linijna.
W obrębie Kotliny Toruńskiej na znacznych powierzchniach objętych
poligonem wojskowym zaobserwować można intensywne przekształcenia rzeźby
związane z uruchomieniem współczesnych procesów eolicznych. Zjawiska te są
skutkiem intensywnych przeobrażeń rzeźby wynikających z charakteru użytkowania
tego terenu.
Obszary w bezpośrednim sąsiedztwie koryta Wisły, ograniczone krawędziami
teras nadzalewowych, narażone na zalewy powodziowe.
Do form degradacji powierzchni terenu należą fragmentaryczne wały
przeciwpowodziowe (w rejonie ujścia Tążyny, Wilczej Kępy Górnej oraz mostu
autostradowego) i nieczynne wyrobiska poeksploatacyjne na Rudaku i Dolinie
Tążyny. Występują także liczne składowiska surowców przemysłowych i rolniczych,
a także składowiska paliw płynnych i gazowych. W obrębie arkusza zarejestrowano
ponadto kontrolowane składowiska odpadów. W okolicach większości
miejscowości zlokalizowane są cmentarze.
Fragment przyszłej autostrady A1, droga ekspresowa S10 (będąca
południową obwodnicą Torunia) oraz drogi krajowe nr 1 (na odcinku ToruńCiechocinek), nr 10 (na odcinku Toruń - Cierpice) i nr 15 (na odcinku Toruń Suchatówka) są źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych oraz gazowych,
a także hałasu. Dodatkowym źródłem hałasu są linie kolejowe o charakterze
krajowym (na odcinku Toruń - Aleksandrów Kujawski i dalej do Włocławka, Toruń –
Inowrocław, Toruń – Solec Kujawski).
Degradacja gleb
Gleby zlokalizowane w strefach krawędziowych Kotliny Toruńskiej i Wysoczyzny Kujawskiej, a także Doliny Wisły narażone są na degradację naturogeniczną
i antropogeniczną.
Intensywne, współczesne procesy eoliczne związane z degradacją lasów na
obszarach pól wydmowych (obszar poligonu wojskowego) powodują degradację
pedosfery na znacznych obszarach Kotliny Toruńskiej.
Gleby intensywnie wykorzystywane rolniczo na obszarze wysoczyzny są
podatne na nadmierne zakwaszenie. Powoduje to obniżenie ich produktywności,
a także sprzyja migracji zanieczyszczeń w środowisku przyrodniczym.
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Wśród inwestycji mogących szczególnie szkodliwie oddziaływać na
środowisko przyrodnicze opisywanego obszaru należy wymienić: fragment
rurociągu produktów naftowych, istniejący 14 km fragment autostrady A1, drogę
ekspresową S10, liczne drogi krajowe (1, 10 i 15) oraz gęstą sieć linii kolejowych
wychodzących z głównego dworca kolejowego, na południe i zachód od Torunia.
Przyszłą inwestycją szkodliwą dla środowiska będzie autostrada północ-południe
(A1), która przebiegać będzie na opisywanym arkuszu równolegle do drogi krajowej
nr 1. Trwające już prace budowlane na tym odcinku autostrady wpisały się na
trwałe w krajobraz tego obszaru, głównie poprzez już przeprowadzoną wycinkę
liniową lasów.
Degradacja lasów
Kompleksy leśne występujące na opisywanym arkuszu mapy cechują się
małym stopniem degradacji. Czynnikami ekologicznymi, które zagrażają lasom są
ogień oraz gradacja owadów. Z przeprowadzonych na tym obszarze badań gleboznawczych (Grudziński 2004) wynika, że pożary lasów inicjowały w przeszłości
procesy eoliczne. Dawniej obszar ten był wielokrotnie narażony na wielkopowierzchniowe pożary. Świadczą o tym duże połacie jednowiekowych drzewostanów sosnowych. Na odnowionych sosną pożarzyskach często rozwijają się
gradacje szkodliwych owadów (Cyzman i in.2004).
Na większości obszarów leśnych przyczyną degradacji jest intensywna,
niekontrolowana turystyka i rekreacja oraz zbiór runa i grzybobranie. Czynniki te
powodują zaśmiecania lasów oraz zwiększenie możliwości występowania pożarów.
Przyczyną degradacji lasów są także przecinające kompleksy leśne intensywnie
eksploatowane ciągi komunikacyjne, zarówno drogowe, jak i kolejowe.
Degradacja wód powierzchniowych
Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ
znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków
(Tabela 3), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W większości
miejscowości wybudowano sieci wodociągowe, a w niektórych sieci kanalizacyjne.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
Ścieków
Ilość
m3/d
Urządzenia
oczyszczające
Kierunek
zrzutu
Wielka
Urząd Gminy w Wielkiej
Nieszawce
komunalne
710/390
mech-biol.
Kanał
Nieszawski
Wienerberger Cegielnie Lębork
Sp. z o. o., Zakład Produkcyjny komunalne
w Toruniu
3.4/2.6
mech-biol.
rów
melioracyjny
553/185
mech-biol.
rów
melioracyjny
komunalne 54.8/41.55
mech-biol.
rowem
melioracyjnym
do Jez. Maziak
komunalne 1900/1900
mech-biol.
Tążyna
mech-biol.
rowem
melioracyjnym
do Dopływu
z Żyrosławic
1.
Nieszawka
2. Toruń
Toruńskie Wodociągi
Sp. z o. o., Toruń
3. Toruń
Dom Pomocy Społecznej
w Warzynie
4. Warzyno
5.
Aleksandrów Przedsiębiorstwo Gospodarki
Kujawski
Komunalnej
i Wodociągowej, Sp. z o. o.
6. Kawęczyn
Dom Pomocy Społecznej
w Kawęczynie
komunalne
komunalne
20/16.6
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
Stan czystości wód powierzchniowych był badany jedynie w dwóch punktach
pomiarowo-kontrolnych: w ujściu Drwęcy do Wisły oraz w jeziorze Nagus. Pomiary
zostały przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony środowiska
w Bydgoszczy – Delegaturę w Toruniu, a ich wyniki dostępne są w Raporcie
o stanie środowiska... (2006). Najważniejsze dane na ten temat zawiera Tabela 4.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Rzeka
(km biegu rzeki),
jezioro
Punkt
pomiarowo kontrolny
Rok
badań
Klasa
czystości
1
Drwęca
Ujście do Wisły
2005
III
ChZT-Cr, Lb,
2
Jez. Nagus
Toruń-Rudak
2005
II
Tlen rozpuszczony
Lp.
Główne
zanieczyszczenia
Stan czystości Wisły w 2006 roku między ujściem Tążyny, a ujściem Drwęcy
odpowiadał IV klasie. Niewiele wiadomo na temat aktualnego stanu czystości
Tążyny. W latach 1997-1999 wody tego cieku oceniono jako pozaklasowe.
Szczególnie wysokie było skażenie bakteriologiczne (miano Coli). Obecnie
stwierdza się wysoką koncentrację substancji biogenicznych, pochodzących
z intensywnie użytkowanych obszarów rolniczych w górnej części zlewni. Ze
względu na naruszenie standardów jakości środowiska, w 2008 roku postanowiono
zakwalifikować większość zlewni Tążyny do programu opracowanego dla obszarów
szczególnie narażonych związkami azotu. Celem tego programu jest przywrócenie
wymaganych standardów jakości wód powierzchniowych oraz niedopuszczenie do
pogorszenia stanu czystości pozostałych wód. Do projektu włączono gminy
wiejskie Aleksandrów Kujawski i Dąbrowa Biskupia.
Na obszarze opracowania wyróżniono 3 podobszary różniące się pod
względem stopnia przeobrażenia (degradacji) stosunków wodnych.
Najmniejsze przeobrażenia nastąpiły na obszarze środkowych i wyższych,
zwydmionych teras w Kotlinie Toruńskiej, po lewej stronie Wisły. Większe
przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na obszarach wysoczyznowych
Równiny Inowrocławskiej. Są one związane z prawie całkowitym ich
zmeliorowaniem, zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze wzrostem koncentracji
substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach drenarskich. Ponadto
melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia powierzchni płytkich jezior
i mokradeł. Osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane przyczyniają się do pogorszenia
jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Innego rodzaju przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły w korycie Wisły.
W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto regulację analizowanego odcinka rzeki.
Spowodowało to przyspieszenie spływu wody, wzrost erozji wgłębnej i tym samym
głębokości koryta przy jednoczesnym zmniejszeniu jego szerokości. Z kolei pod
koniec drugiej połowy XX wieku, do okolic Silna, nastąpił wzrost akumulacji
rumowiska. Było to spowodowane zmianą reżimu Wisły i wzrostem tempa erozji
oraz transportu rumowiska poniżej stopnia wodnego we Włocławku (Babiński i in.
1993).
Degradacja wód podziemnych
Wody gruntowe zostały zanieczyszczone w różnym stopniu, w zależności od
rodzaju i intensywności produkcji rolnej oraz stopnia zurbanizowania obszaru.
Przeważa klasa II b (średnia jakość wody). Wody lepszej jakości występują
w pobliżu Czerniewic (IIa) oraz na południowy-zachód od Torunia (klasa I – wody
bardzo dobrej jakości). Wody niskiej jakości (klasa III) stwierdzono w Silnie,
Otłoczynie i Aleksandrowie Kujawskim. Przekroczenia dopuszczalnych stężeń
substancji chemicznych wynikają z lokalnego zanieczyszczenia powierzchni terenu
lub (jak w przypadku chlorków w Silnie) mogą być skutkiem ascenzji wód słonych
z warstw głębszych. Słaba jakość wody poziomu gruntowego w Silnie wynika nie
tylko z wysokiej koncentracji chlorków, ale także azotu amonowego i ponadnormatywnej mętności. W Aleksandrowie Kujawskim stwierdzono przekroczenia
dopuszczalnych stężeń jonów Fe, SO4, a także wysoką mętność i twardość. Wody
trzeciorzędowe i kredowe można zakwalifikować do klasy IIb (średnia jakość).
Degradacja wód podziemnych na analizowanym obszarze związana jest
przede głownie z intensywnym nawożeniem gruntów rolnych. Ogniskami
zanieczyszczeń mogą być także: nieczynne miejsko-gminne wysypisko w miejscowości Rożno-Parcele, czynne wysypisko w Służewie, mogilniki w Otłoczynku
i Białych Błotach. Wysoki stopień zagrożenia wody w utworach czwartorzędowych
obejmuje dolinę Wisły oraz obszary wysoczyznowe. Średni stopień zagrożenia
obejmuje dolinę Tążyny w południowej części omawianego obszaru ze względu na
brak izolacji użytkowego poziomu wody z powierzchni terenu.
Degradacja powietrza atmosferycznego
Opisywany obszar cechuje występowanie kilku uciążliwych emitorów pyłów
i gazów do atmosfery (Tabela 5). Większość z nich zlokalizowana jest
w lewobrzeżnej części Torunia oraz w Aleksandrowie Kujawskim. Zakład
produkcyjny w Toruniu Wienerberger Cegielnie Lębork jest największym emitorem
gazów i pyłów.
W sezonie grzewczym dodatkowe zagrożenie stanowią skupiska źródeł niskiej
emisji gazów i pyłów pochodzących z terenów zabudowanych, głównie obszary
osiedli domków jednorodzinnych lewobrzeżnej części Torunia (Stawki, Rudak),
Złotorii, Wielkiej i Malej Nieszawki oraz Aleksandrowa Kujawskiego. Badania
prowadzone przez Inspektorat Ochrony Środowiska z Torunia nie stwierdziły
przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, amoniaku
i pyłu zawieszonego.
Tabela 5. Ważniejsze emitory zanieczyszczeń do atmosfery.
Lp.*
Miejscowość
1.
Toruń
2.
Toruń
Zak³ad
py³y
Przeds. Handlu Zagranicznego
Spółdzielni Mleczarskich
6.021
LACPOL, Sp. z o. o. w
Warszawie, Zakład w Toruniu
Przeds. Energetyki Cieplnej,
1.072
Sp. z o. o.
Wienerberger Cegielnie Lębork,
Sp. z o. o. Zakład Produkcyjny w 17.999
Toruniu
Emisja w t/rok
gazy gazy bez
z CO2
CO2
Źródło
hałasu
Źródło
odorów
19.250
-
-
-
2.669
-
-
-
95.765
-
-
-
0.296
3.041
-
-
-
Spółdzielnia Inwalidów im. J.
Kilińskiego, Zakład Pracy
Chronionej w Toruniu
-
3.716
-
-
-
Aleksandrów
Kujawski
Kujawskie Zakłady Poligraficzne
DRUK-PAK
0.809
35.637
-
-
-
7.
Aleksandrów
Kujawski
Zakład Przemysłu Mięsnego
DRÓBALEKS, Sp. J.
0.142
9.762
-
-
-
8-9.
Aleksandrów
Kujawski
Tartak w Aleksandrowie
Kujawskim
-
-
-
+
-
3.
Toruń
4.
Toruń
PROSTYR S.C. w Toruniu
5.
Toruń
6.
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
** urządzenia redukujące zanieczyszczenia pyłowe i gazowe
b.d - brak danych
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Zakres aktywności człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji
środowiska przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw
przyrodniczych i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz
na umiejętnym stosowaniu instalacji technicznych i procesów technologicznych
ograniczających lub likwidujących procesy degradacji środowiska. Działanie
człowieka w tym kierunku obejmuje więc cały szereg zabiegów, procesów,
nakazów i zaleceń.
W wielu miejscowościach opisywanego obszaru funkcjonuje sieć kanalizacji
sanitarnej i burzowej. W okolicy Służewa występuje kontrolowane wysypisko
odpadów komunalnych, a w innych miejscach arkusza funkcjonują składowiska
innych odpadów. Na analizowanym obszarze istnieje 5 punktów monitoringu
prowadzonego w ramach w sieci regionalnej i lokalnej. Na opisywanym terenie
występuje 6 oczyszczalni ścieków, z czego wszystkie posiadają urządzenia
biologiczno-mechaniczne
(Tabela
3).
Poprawę
stanu
czystości
wód
powierzchniowych można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę sieci
kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających oczyszczalni ścieków. Ze względu
na ujęcia wody dla Małej Nieszawki, Czerniewic, Aleksandrowa oraz sąsiedniego
Ciechocinka występują strefy ochronne.
Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest
uregulowana, co nie zmienia faktu konieczności zorganizowania kompleksowego
systemu gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów.
Poprawę stanu czystości wód powierzchniowych można uzyskać poprzez
rozbudowę i/lub budowę sieci kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających
oczyszczalni ścieków. W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ
substancji biogenicznych z obszarów rolniczych.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na opisywanym obszarze nie stwierdzono żadnych widocznych form
rekultywacji środowiska.
NIEUŻYTKI
Na obszarze objętym arkuszem mapy Aleksandrów Kujawski, na południe
od Torunia, występuje rozległy kompleks nieużytków antropogenicznych. Jest on
wynikiem wykorzystania tego fragmentu kotliny, jako poligonu wojskowego.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I STOPNIA JEGO
DEGRADACJI
Opisywany obszar charakteryzuje się stosunkowo małą degradacją
środowiska przyrodniczego. Sąsiedztwo Torunia powoduje, że północny fragment
analizowanego obszaru narażony jest na większą degradację środowiska
przyrodniczego, niż pozostałe. W otoczeniu niektórych miejscowości występują
składowiska surowców, zarówno przemysłowych, jak i rolniczych oraz małe
składowiska paliw. Przebiegające przez opisywany obszar linie infrastruktury
technicznej, m.in. drogi i linie kolejowe są poważnymi emitorami hałasu, i zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów i pyłów stanowią
lokalne zagrożenie dla stanu środowiska. Gleby charakteryzują się zawodnieniem,
a w wybranych miejscach zakwaszeniem. Przyczyną degradacji gleb jest
działalność antropogeniczna. Obserwowany zwłaszcza w okresie wegetacyjnym
niedobór wód gruntowych jest poważnym problemem środowiskowym obszaru
wysoczyznowego. Stan zdrowotny lasów na opisywanym obszarze nie wykazuje
istotnych zaburzeń, jednak ze względu na dominację siedliska boru suchego
występuje potencjalne zagrożenie pożarowe. Zagrożeniem w dnie doliny Wisły są
stany powodziowe.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Omawiany obszar należy do atrakcyjnych pod względem przyrodniczym
i turystycznym. Charakteryzuje się jednak stosunkowo ubogą liczbą obiektów
przyrodniczych objętych prawną ochroną.
Ze względu na uciążliwy hałas komunikacyjny proponuje się zakładanie
pasów zieleni izolacyjnej (zwłaszcza wzdłuż drogi krajowej nr 1 i drogi ekspresowej
S10) oraz ekranów akustycznych. Będąca w fazie przygotowań do realizacji
autostrada A1 przebiegać będzie z północy na południe (od węzła drogowego
w Czerniewicach) przez cały opisywany arkusz. Spowoduje to konieczność
dodatkowego monitoringu wybranych komponentów środowiska przyrodniczego
tego obszaru.
W zakresie gospodarki wodnej priorytetem jest poprawa stopnia oczyszczania
ścieków oraz modernizacja istniejących oczyszczalni ścieków (o wprowadzenie
stopnia podwyższonego usuwania biogenów). Rozbudowa sieci kanalizacyjnej na
obszarach wiejskich pozwoli na poprawę gospodarki wodno-ściekowej.
Dla ograniczenia zjawiska przesuszenia gleb w południowej części arkusza
należy wprowadzić zadrzewienia przeciwwietrzne, a w celu poprawy jakości gleb
monitorować proces ich użytkowania.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony
środowiska przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach
rozwoju oraz Programach Ochrony Środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Andrzejewski L., 1985, Niektóre zagadnienia kształtowania się systemu fluwialnego w późnym
glacjale i holocenie na podstwaie wybranych dolnych odcinków dopływów dolnej Wisły, Przegl.
Geogr., 57, 4.
Andrzejewski L., 1994, Ewolucja systemu fluwialnego doliny dolnej Wisły w późnym vistulianie i
holocenie na podstawie wybranych dolin jej dopływów, Rozprawy UMK, Toruń.
Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne Nr 157, IGiPZ,
PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Babiński Z., Banach M., Glazik R., 1993, Zmiany środowiska geograficznego w otoczeniu Zbiornika
Włocławskiego i ich znaczenie dla zagospodarowania doliny Wisły, [W:] Z. Churski (red.),
Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut
Geografii, UMK, Toruń.
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Cyzman W., 1994. Charakterystyka przyrodnicza Niziny Ciechocińskiej oraz propozycje
kompleksowej ochrony krajobrazu w rejonie uzdrowiska Ciechocinek, Maszynopis, Urząd
Wojewódzki we Włocławku.
Cyzman W., 2008, Wydmy Puszczy Bydgoskiej, Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk, Maszynopis
materiałów dla Wojewódzkiego Zespołu Specjalistów przy Wojewodzie Kujawsko-Pomorskim.
Cyzman W., Biały K., Rutkowski L. 2004, Roślinność leśna w rezerwatach i lasach gospodarczych na
Kujawach, [W:] Krasicka-Korczyńska E., Korczyński M. (red.) Wycieczki geobotaniczne. Region
kujawsko-pomorski, Wyd. PTB, Bydgoszcz.
Cyzman W., Przystalski A., Balakowicz M., 1997, Ochrona przyrody, [W:] Bagdziński S.L. (red.)
Środowisko przyrodnicze i strategia gospodarowania jego zasobami w województwie włocławskim.
Wyd. Włocł. Towarzystwo Naukowe, Włocławek.
Cyzman W., Przystalski A., Kasprzyk K, 2008, Wydmy Puszczy Bydgoskiej, Standardowy Formularz
Danych, Maszynopis materiałów dla Wojewódzkiego Zespołu Specjalistów przy Wojewodzie
Kujawsko-Pomorskim.
Galon R., 1961, Morphology of the Noteć-Warta (or Toruń-Eberswalde) ice marginal streamway. Pr.
Geogr. Inst. Geogr. PAN 29.
Galon R., 1968, Ewolucja sieci rzecznej na przedpolu zanikającego lądolodu. W: Ostatnie
zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr Geogr. Inst. Geogr. PAN 74.
Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle. Mechanizmy i warunki, IGiPZ, PAN,
Warszawa.
Grudziński P., 2004, Mechaniczne zwalczanie gradacji szkodliwych owadów w ekosystemach
leśnych Kotliny Toruńskiej i jego skutki dla gleb. Praca inżynieryjna, WSHE, Włocławek.
Jeziorski J., 1995, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. 361 –
Aleksandrów Kujawski, PIG, Warszawa.
Jeziorski J., 1992, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000 ark. 361 – Aleksandrów Kujawski
(N – 34 – 110 – A), PIG, Warszawa.
Kepczyński K., Cyzman W., 1993, Zbiorowiska leśne i zaroślowe w dolinie Tążyny, Acta Univ. Nic.
Copern., Biologia 46.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Lorenc H., 2005, Atlas klimatu Polski, red. IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza woj. włocławskie i woj. toruńskie w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1987.
Marszelewski W., 1993, Stan aktualny i perspektywy racjonalnego zagospodarowania jezior w dolinie
Dolnej Wisły, [W:] Z. Churski (red.), Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne
zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń.
Marszelewski W., 2008, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz N-34-110-A
Aleksandrów Kujawski, OPGK, Sp. z o.o., Koszalin.
Matuszkiewicz J. M., 2002, Zespoły roślinne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mrózek W., 1958, Wydmy kotliny toruńsko-bydgoskiej. [W:] Wydmy śródlądowe Polski t. 2., Wyd. Pol.
Tow. Geogr. Warszawa.
Mrózek W., 1973, Wody powierzchniowe Torunia i jego okolic, Acta Universitatis Nicolai Copernici,
Geografia, X.
Nowakowski C., Żerebiec A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Aleksandrów Kujawski, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Niewiarowski W., Tomczak A., 1969, Morfologia i rozwój rzeźby obszaru miasta Torunia i jego okolic,
Zesz. Nauk. UMK., Geografia 6, drugie wyd. 1973, AUNC, Geografia 10, 1973.
Niewiarowski W., Weckwerth P., 2006, Geneza i rozwój rzeźby terenu w: Andrzejewski L., Weckwerth
P., Burak Sz. (red.), Toruń i jego okolice – monografia przyrodnicza , Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu.
Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [W:] Stachy J. (red.) Atlas hydrologiczny Polski, T. 1, Wyd.
Geologiczne, Warszawa.
Pawłowski B., 2005, Wysokość spiętrzeń zatorowych na Dolnej Wiśle w świetle blizn lodowych na
drzewach równiny zalewowej, Ekstremalne zjawiska hydrologiczne i meteorologiczne, Monografie
IMGW, Polskie Towarzystwo Geofizyczne – IMGW.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2006 roku,
Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Szafer W., Zarzycki K., 1972, (red.) Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy hodowli
lasu, PWRiL, Warszawa.
Weckwerth P., 2005, Morfologia i budowa geologiczna teras Kotliny Toruńskiej, [W:] Kotarba A.,
Krzemień K., Święchowicz J. (red.), Materiały konferencyjne, VII Zjazd Geomorfologów Polskich,
Współczesna ewolucja rzeźby Polski, Kraków.
Wiśniewski E., 1976, Rozwój geomorfologiczny doliny Wisły pomiędzy Kotliną Płocką a Kotliną
Toruńską, Prace Geogr. 119, IGiPZ PAN, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu