cz. 2. - Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

11. Portale rozcz onkowane i uskokowe z bocznymi kolumienkami, wspornikami, z rze!bami oraz zwie"czone sterczynami
11. Fragmented and offset portals with small side columns, supports, sculptures and crowned with pinnacles
65
12. Portale z pinaklami
12. Portals with pinnacles
66
67
13. Portale uj#te w ram#, z pinaklami i wimperg$
13. Portals in frame with pinnacles and wimperg
14. Portale z pinaklami i kolumnami
14. Portals with pinnacles and columns
68
(il. 10, 11), a w sze%ciu wyst#puje tympanon Þguralny (il. 6, 9-12). W trzech z nich dekoracja Þguralna ograniczona zosta a do kilku postaci, a w portalach w ko%ciele %w. %w. Piotra i Paw a w Strzegomiu
w tympanonach umieszczono sceny wielopostaciowe i wielopoziomowe. Tympanony opiera y si# na
wspornikach o ró&nych kszta tach i dekoracjach.
Sze%' portali zwie"czono wimpergami, dwie
z nich umieszczono na tle prostok$tnego obramienia
(il. 12, 13). W Z otoryi i Wroc awiu pola trójk$tne
zape niono blendami maswerkowymi, a w Strzegomiu ozdobiono j$ reliefem. Wimpergi wie"czyy kwiatony, z wyj$tkiem ko%cio a %w. El&biety we
Wroc awiu. Boczne proÞlowane kraw#dzie szczytu
ozdobione zosta y czo gankami o formie li%ciastej.
Kwiatony wie"czy y nie tylko wimpergi, ale tak&e
archiwolty. W kilku portalach górna cz#%' archiwolty w miejscu po $czenia z kwiatonem zosta a wygi#ta w o%li grzbiet (il. 11, 13). Pinakle ujmuj$ce portale
po obu stronach by y kilkupoziomowe, z blendami
maswerkowymi, nisz$ na pos$g lub otoczone kolumienkami z pos$gami.
Rze!by Þguralne mia y zdobi' wiele portali
po bokach o%cie&y lub archiwolty, pod archiwolt$, w wimperdze i po bokach wimpergi oraz na jej
szczycie. Pos$gi sta y na wspornikach o dekoracji
li%ciastej, w kilku portalach podpartych kolumienkami, a wie"czy y je baldachimy lub baldachimy
ze sterczynami. Rze!by zachowa y si# w portalu
ko%cio a %w. Marii Magdaleny we Wroc awiu, w odnowionym w XIX w. portalu pó nocnym w (widnicy oraz na wimperdze w ko%ciele %w. El&biety we
Wroc awiu.
4. Podsumowanie
Portale czternastowieczne w przewa&aj$cej wi#kszo%ci powsta y w 1 po owie stulecia. Wykazuj$
du&e zró&nicowanie przekrojów i uk adów kompozycyjnych. W%ród zachowanych 65 portali wyst#puje 26 portali w#garowych. Now$ form$, która si#
w nich pojawi a, by uk dwuramienny6. Najwcze%niej zastosowano go w wej%ciu do wie&y pó nocnej
górnego ko%cio a %w. Krzy&a we Wroc awiu, by'
mo&e jeszcze w 1 'w. XIV w. Pozosta e pochodz$
z 2 po owy stulecia (il. 7).
6
Zast$pi on stosowany w XIII w. uk wspornikowy.
Na mo&liwo%' wcze%niejszego ni& dotychczas datowania tych
obiektów wskazuje analiza detali architektoniczno-rze!biarskich
wykonana przez K. Barczy"sk$, Architektura sakralna l!ska
7
Liczn$ grup# tworz$ portale uskokowe (12 sztuk)
i rozcz onkowane (13 sztuk), ostro ukowe, o proÞlowanych o%cie&ach, umieszczonych w grubo%ci muru.
Wznoszono je przez ca y wiek XIV, najcz#%ciej jako
dodatkowe portale do nawy (il. 8, 9). W portalach
uskokowych na przekrój sk ada y si# symetryczne
wi$zki proÞli, z o&one z wa ków i wkl#sków. W kilku portalach wi$zki proÞli s$ ró&ne w ka&dym uskoku, a wielko%ci uskoków zmniejszaj$ si# w kierunku
wej%cia (il. 5). Uzyskano wzrastaj$ce zag#szczenie
proÞli od zewn$trz ku wn#trzu, widoczne najlepiej
w portalu pó nocnym katedry wroc awskiej (il. 6).
Jest to niew$tpliwie %wiadome wykorzystanie przez
%redniowiecznych budowniczych iluzji perspektywicznej, która najwcze%niej zosta a wprowadzona
w bardziej rozbudowanych portalach zachodnich
w katedrze wroc awskiej i ko%ciele %w. Marcina
w Jaworze w 1 'w. XIII w., a by' mo&e na prze omie
stuleci7. Problem perspektywicznego uk adu o%cie&y
nie by znany przed rozpocz#ciem bada" nad portalami z XIV w., przede wszystkim z powodu braku
rysunków pomiarowych8.
W portalach rozcz onkowanych o%cie&a sk adaj$
si# z wa ków i wkl#sków u o&onych po linii prostej
sko%nej lub amanej (il. 5). Wielko%ci proÞli mog y ulega' zmniejszeniu w kierunku wej%cia, jak
w portalach uskokowych. Do kszta towania o%cie&y
wykorzystywano tak&e ich za amania, co dawa o
efekt zró&nicowania wygl$du takich samych proÞli.
Stosowano równie& rozwi$zania z proÞlami ró&nej
wielko%ci i kszta tu, osi$gaj$c ró&ne efekty perspektywicznego z udzenia.
Portale, w których oprócz o%cie&y wyst$pi a
dodatkowa dekoracja architektoniczno – rze!biarska podzielone zosta y na trzy typy: portale uj#te
w ram#, z kolumienkami lub pinaklami oraz rozbudowane, z kilkoma elementami (il. 10 – 13). Ramy
wokó archiwolty mog y by' utworzone ze specjalnie podniesionych gzymsów kapnikowych lub
z odpowiednich elementów proÞlowanych ((roda
(l$ska). Dwa portale w ca o%ci obj#to prostok$tnym
proÞlowanym obramieniem – w ko%ciele %w. Marii
Magdaleny we Wroc awiu (2 'w.) i w (widnicy (3.
'w. XIV w., il. 6, 10). W górnej cz#%ci umieszczono rze!by Þguralne, a woln$ przestrze" wype niono
blendami maswerkowymi, z dodatkowymi dekoraz lat 1268 – 1320, praca doktorska, Wroc aw 2006 r., mpis., Wydzia Architektury Politechniki Wroc awskiej.
8
A. Berna%, Portale..., op. cit.; A. Berna%, Portale gotyckie na
l!sku w XIV w., praca doktorska, Wroc aw 2009, mpis., Wydzia Architektury Politechniki Wroc awskiej.
69
70
XIV w.
Jemielnica,
k. cysterski
Cieszyn,
%w. Jerzego
Chojnów,
Panny Marii
Dzier oniów,
%w. Jerzego
Dzier oniów,
NMP
Gliwice,
Wszyst. (w.
Jawor,
%w. Marcina
piask.
1 'w.
3 'w.
1-2 'w.
kamie
nny
otynk.
granit
granit
k. XIV
k. XIV
piask.
piask.
piask.
piask.
piask.
ceg"a
otynk.
otynk.
1390
4 'w.
Bierutów,
1 'w.
%w. Katarzyny
Brzeg,
3 'w.
%w. Miko"aja
Miasto,
ko%ció"
Materia"
pd
pn
z
pd
pn
pn
pn
pd
pn
pd
pn
pd
pd
pn
w
pd
pd
pd
pd
pd
w
w
w
w
w
w
w
w
u
u
u
u
u
r
r
r
r
r
r
r
z wimperg# i pinaklami
profilowany
profilowany
z wimperg# i pinaklami
o%cie a z g"owicami
w ramie, zamurowany
Typ portalu:
w!garowy, uskokowy, rozcz"onkowany;
w ramie, z wimperg#, z pinaklami, z kolumnami
w
u
r
u
Tabela – zestawienie portali
Portal do nawy,
prezbiterium,
zakrystii, wie y
n
p
z
w
pd
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
d
d
$!k:
ostro"uk,
dwuram.
o
d
o
rze&by, tympanon
tympanon XIX w.
orn. diamentowy
rze&ba w kluczu
rze&by
Detale: rze&by,
tympanon figuralny, kwiaton, inne
ornamenty
71
piask.
2 'w.
po1335
piask.
piask.
piask.
gr.+p.
piask.
piask.
1 po".
3 'w.
piask.
1 'w.
piask.
piask.
k. XIV
2 po".
ok1500
k. 2-3
'w.
piask.
ceg"a
1349 r.
przed
1386
3 'w.
"roda "l#ska, 1 po".
P. Krzy a (w.
"widnica,
3 'w.
Panny Marii
Wroc$aw,
1 'w.
katedra
Racibórz, pw.
Panny Marii
Strzegom,
%w. Barbary
Strzegom,
%w. %w.
Piotra i Paw"a
Kluczbork,
Zbawiciela
Legnica,
Panny Marii
Legnica,
%%. Piotra i P.
Lubin,
kaplica zamk.
Nysa,
%w. Jakuba
Ole!nica,
%w. Jana Ew.
Paczków,
P. Marii,
%w. Jana Ew.
z
pn
z
pn
pd
pn
z
z
z
pn
pd
pd
pn
pn
z
pd
pd
pn
pn
pd
pd
pn
w
w
w
w
w
w
w
w
u
u
u
u
u
u
r
r
r
r
r
r
r
kolumienki z rze&bami,
rze&by z baldachimami w o%cie ach
w ramie z blendami maswerkowymi
w ramie, z rze&bami kolumienkach
kolumienki z rze&bami
rze&by na wspornikach z pinaklami
w ramie, z wimperg# i pinaklami
profilowany
profilowany
w ramie, z pinaklami
uj!ty w "!k na wspornikach
profilowany
profilowany
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
d
d
d
d
d
d
d
z tarczami
rze&ba w kluczu,
rze&ba w kluczu
rze&by,
wieloli%'
rze&by
rze&by, tympanon
kwiaton, wsporn.,
rze&by, tympanon,
rze&by, tympanon,
rze&ba w kluczu
rze&by, kwiaton
strefa g"owic
tympanon,
kwiaton
strefa g"owic
72
Wroc$aw,
%w. El biety
Wroc$aw,
%w. Marii
Magdaleny
Wroc$aw,
%w. Macieja
Z#bkowice,
%w. Anny
Z$otoryja,
NMP
%ary,
NMP
2 'w.
po1334
Wroc$aw,
NMP
na Piasku
1 'w.
2 po".
XIV w.
1 'w.
po1340
3 'w.
2 'w.
k. XIV
k. XIV
XIV
3 'w.
1 'w.
Wroc$aw,
%w. Krzy a
piask.
ceg"a
ceg"a
piask.
piask.
piask.
piask.
ceg"a
piask.
piask.
piask.
piask.
ceg"a
piask.
pd
pn
z
pd
pn
z
z
pn
pn
pd
pd
pd
w
w
u
u
u
u
pn
w
w
u
z
pd
w
w
w
r
r
r
r
r
r
r
u
u
pd
pn
pn
w
w
w
r
pd
pn
pn
pn
pd
pn
pd
pd
pn
z pinaklami na kolumnach
z wimperg# i pinaklami
z wimperg# i pinaklami
w ramie, rze&by na wspornikach
profilowany
w ramie maswerkowej, z wimperg#,
kolumienki z rze&bami i sterczynami
(ko%ció" dolny) profilowany
mi!dzy przyporami, z pinaklami,
dwa ostro"uki z wieloli%'mi
profilowany
profilowany
d
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
d
kwiaton
tymp. maswerk.
rze&ba
g"owice, rze&by
g"owice, rze&by
rze&by, kwiaton
belka na wsporn.
rze&ba w kluczu
tympanon,g"owice
rozeta w kluczu
o
o
o
o
o
o
rze&by, kwiaton
o
o
cjami rze!biarskimi. Rze!by planowano przy kilku innych portalach, ale nigdzie si# nie zachowa y,
pozosta y po nich rze!bione wsporniki i baldachimy. Szczególnie bogaty w pos$gi mia by' portal
zachodni katedry wroc awskiej, planowano a& 18
rze!b9.
Od pocz$tku XIV w. po bokach portali zacz#to
ustawia' smuk e kolumny lub pinakle (il. 11-13).
Kolumny posiada y g owice, stanowi$ce podstaw#
dla rze!b zwie"czonych baldachimem, albo kilkupoziomowymi sterczynami. Pinakle o kilku pi#trach
mia y posta' pó Þlara graniastego lub trójk$tnego.
Trzy portale otrzyma y wzbogacon$ dekoracj#
(il. 6, 13), na któr$ sk ada y si# kolumienki, pinakle,
wimpergi, obramienia oraz rze!by. Najbogatszy jest
portal zachodni w Strzegomiu (2 'w.) Dekoracja architektoniczno-rze!biarska umieszczona zosta a na
tle prostok$tnego obramienia, wype nionego blendami maswerkowymi. Tympanon i wimperg# pokryto p askorze!b$, planowano 6 rze!b.
Zachodni portal w ko%ciele NMP na Piasku we
Wroc awiu (2 'w.10, il. 13) otrzyma du&o dekoracji
architektonicznej w postaci blend maswerkowych,
a tak&e kolumienki z pinaklami na pos$gi. By' mo&e
w wimperdze tego portalu po raz pierwszy pojawi y
si# w maswerkach rybie p#cherze11. Nieco pó!niejszy portal w ko%ciele %w. El&biety we Wroc awiu (3
'w.) otrzyma maswerkow$ wimperg# zwie"czon$
rze!b$ Þguraln$.
Ten ostatni portal wroc awski nasuwa skojarzenie z portalami weneckimi, uj#tymi mi#dzy pinakle
i zwie"czone rze!bami (il. 14), a szczególnie z zachodnim portalem w ko%ciele Sta Maria Gloriosa dei
Frari. Dotychczas badacze poszukiwali wzorców dla
%l$skiej architektury %redniowiecznej u najbli&szych
s$siadów – w Niemczech i Czechach12. Tymczasem
dwie niedawno wydane ksi$&ki daj$ mo&liwo%' innych interpretacji. R. Kaczmarek13 analizuj$c formy
rze!b wsporników w ko%ciele NMP na Piasku dopatrzy si# w nich wp ywów rze!b Andrea Pisano
i jego syna Nino.
O tym, &e mo&liwe by y kontakty z rze!biarzami
w oskimi przekonuje nas ksi$&ka G. My%liwskiego14,
który starannie przeanalizowa kontakty gospodarcze Wroc awian. Okaza o si#, &e by y one bardzo
rozleg e, si#ga y na wschód, po udnie i zachód – do
kilku miast w oskich, mi#dzy innymi do Wenecji.
Za kupcami zwykle pod$&ali budowniczowie i arty%ci. Trudno w tej chwili udowodni', &e %l$skie portale z pinaklami pochodz$ z Wenecji, ale nie jest to
niemo&liwe.
Nie wiadomo, sk$d zaczerpni#to pomys ustawiania kolumienek pod rze!by czy pinakle po bokach
portalu. W licznych %redniowiecznych kontaktach
handlowych i kulturalnych, by' mo&e uczestniczya Bazylea, poniewa& w tamtejszej katedrze pozosta zespó trzech portali pochodz$cych z 1270 r.15.
Mi#dzy portalami stoj$ dwie kolumienki, a po zewn#trznej stronie pó Þlary, nios$ce rze!by Þguralne
zwie"czone baldachimami (il. 14).
9
Katedra %w. Wita w Pradze zosta a rozpocz#ta dopiero w 1344 r.
przez Mateusza z Arras, potem budow# kontynuowa Peter Parler,
wg W. Koch – Style w architekturze, Warszawa 1996 r., s. 184.
13
R. Kaczmarek, Rze%ba architektoniczna XIV w. we Wroc"awiu,
Wroc aw 1999, s. 31.
14
G. My%liwski, Wroc"aw w przestrzeni gospodarczej Europy
(XIII-XV wiek). Centrum czy peryferie? Wroc aw 2009, s. 451,
Mapa 7.
15
P. Meyer, Historia sztuki europejskiej, Warszawa 1973, t. 1,
s. 314.
Nie wiadomo, czy planowane rze!by zosta y w portalach
umieszczone, czy pó!niej zniszczone. W ko%cio ach Europy
zachodniej w czasie walk religijnych protestanci usun#li Þgury
z wielu portali.
10
Ko%ció rozpocz#to budowa' w 1334 r. od strony zachodniej,
portal pochodzi z pocz$tkowego okresu budowy.
11
Wcze%niej rybie p#cherze mog y zosta' zastosowane w maswerkowych oknach korpusu w kolegiacie %w. Krzy&a we Wrocawiu, którego datowanie jest dyskusyjne, a mo&liwe w 1-2 'w.
XIV w.
BibliograÞa
1. Architektura Gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko
i Mariana Arszy"skiego, Katalog Zabytków pod red. Andrzeja
W odarka, Warszawa 1995
2. A. Berna%, XIV-wieczne portale g"ówne w ko#cio"ach
wroc"awskich, „Architectus”, Wroc aw 2005, nr 1-2 (17-18), s.
35 – 50
3. A. Berna%, Portale gotyckie na l!sku w XIV w., praca
doktorska, Wroc aw 2009, mpis, Wydzia Architektury Politechniki Wroc awskiej
4. G. Binding, Architektonische Formenlehre, Darmstadt
1998
5. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka l!ska opolskiego.
Od #redniowiecza do ko$ca w. XIX, Kraków 1974
6. M. G#barowicz, Architektura i rze%ba na l!sku do
schy"ku XIV w., [w:] Historia l!ska od najdawniejszych czasów do roku 1400, T. III, p. red. W adys awa Semkowicza,
Kraków 1936, s. 75 – 82
7. Gotyk. Architektura, rze%ba, malarstwo, p. red. Rolfa Tomana, Könemann2004
8. R. Kaczmarek, Rze%ba architektoniczna XIV w. we
Wroc"awiu, Wroc aw 1999
9. J. K#b owski, Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987
10. W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 1996
12
73
11. S. Kowalski, Zabytki #rodkowego nadodrza, Zielona
Góra 1976
12. H. Kozaczewska-Golasz, Ewolucja portali trzynastowiecznych w ko#cio"ach #l!skich, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki”, Warszawa 2007, T. L, z. 3-4/2005, s. 174 – 193
13. T. Kozaczewski, H. Kozaczewska-Golasz, Portale
trzynastowiecznej architektury na l!sku, Wroc aw 2009
14. M. Kutzner, Erekcyjny tympanon ko#cio"a #w. Krzy&a
we Wroc"awiu, „Biuletyn Historii Sztuki”, Warszawa 1996, nr
3-4, s. 381
15. H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz
Schlesien, Breslau 1889 – 1894, Bd I-IV,
16. E. Ma achowicz, Katedra wroc"awska. Dzieje i architektura, Wroc aw 2000
17. E. Ma achowicz, Wroc"awski zamek ksi!&'cy i kolegiata
#w. Krzy&a na Ostrowie, Wroc aw 1994
18. P. Meyer, Historia sztuki europejskiej, Warszawa 1973
19. H. Müller, Portale. Die Entwicklung eines Bauelements
von der Romanik bis zum Gegenwart, Leipzig 1976
20. G. My%liwski, Wroc"aw w przestrzeni gospodarczej Europy (XIII-XV wiek). Centrum czy peryferie? Wroc aw 2009
21. J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego
l!ska, Arkady 2005
22. S. J. Stulin, Ko#ció" joannicki w Strzegomiu i jego znaczenie dla architektury gotyckiej l!ska, [w:] Z dziejów sztuki
#l!skiej, pod red. Z. (wiechowskiego, Warszawa 1978, s. 149
– 201
23. H. Tintelnot, Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens,
Kitzingen 1951
FotograÞe wykona a H. Kozaczewska-Golasz,
a rysunki A. Berna%
Hanna Kozaczewska-Golasz, prof. dr hab. in&. arch.
Wydzia" Architektury Politechniki Wroc"awskiej
Agnieszka Berna#, dr in&. arch.
Wydzia" Architektury Politechniki Wroc"awskiej
FOURTEENTH CENTURY PORTALS IN SILESIAN CHURCHES
SUMMARY
The three-aisle basilica and hall churches had several entrances to the aisle corpus, the main entrance received the
most impressive portal, whereas additional portals were usually smaller. More modest portals led to the chancel, sacristy
and tower staircases. The portals’ reveals were placed inside
the wall width, and only decorative elements – pinnacles, side
small columns and wimpergs, protruded through the wall face.
Reveals were Þnely proÞled with unclear layout. Only the measurements revealed varied shapes of horizontal sections, which
can be divided into:
- jamb
- offset, proÞled
- fragmented (proÞled) with a sloping line or polygon
The view composition layout is of more importance for typological divisions than the horizontal section. Several types
can be distinguished:
1. lancet and two-armed arch jamb portals
2. offset and fragmented portals with no capital zone and
with capitals
3. portals in rectangular frames, with a Þgurative sculpture
4. portals with side small columns or supports with Þgurative sculptures or pinnacles
5. portals with pinnacles and wimpergs
6. expanded portals with several listed elements: frame,
wimpergs, small columns, pinnacles.
The article discusses composition layouts of the listed portal types. It mentions characteristic elements of Silesian portals: two-armed arches of jamb portals, small, varied proÞling
of offset and fragmented reveals – indicating a deliberate use
of perspective illusion effects, pinnacles on the portal sides,
external small columns carrying sculptures or pinnacles, wimpergs and rectangular frames.
Translation by Akson.pl
74