Les amis du président

Les amis du président
W 1948 roku, kiedy osiągnąłem wiek uprawniający mnie
do udziału w wyborach, mój pierwszy głos oddałem na starego, wytrwałego w swych staraniach kandydata na prezydenta z ramienia partii socjalistycznej, Normana Thomasa.
Był to oczywiście mój protest przeciwko zarówno Harry’emu Trumanowi, jak i Thomasowi E. Deweyowi – głos
oddany nie za, lecz przeciw, zresztą tylko tym razem – od
tej pory bowiem już zawsze głosowałem na demokratów,
choć nieraz, przyznaję, z ciężkim sercem. Dlatego w maju
bieżącego roku, kiedy otrzymałem imienne zaproszenie do
udziału w uroczystości inauguracji nowego prezydenta Francji François Mitterranda, mojemu wielkiemu zaskoczeniu
towarzyszyła przelotna myśl, czy też przypadkiem ów zaszczyt nie wiązał się w jakiś sposób z tym, na kogo postanowiłem zupełnie wyjątkowo zagłosować trzydzieści trzy lata
temu. Ale oczywiście jedno nie miało nic wspólnego z dru-
106
gim: François Mitterrand, jako być może jedyny wśród przywódców państw w naszych czasach, poświęca pisarzom więcej uwagi niż przedstawicielom innych zawodów – więcej
niż prawnikom, naukowcom, nawet politykom – a zaproszenie wystosowane do mnie oraz sześciu innych pisarzy
stanowiło po prostu tego potwierdzenie. Toteż poniższa relacja nie jest świadectwem polemisty, lecz sympatyka.
Interesujący, jak sądzę, jest fakt, że wśród les amis du
président – w niewielkim gronie około 125 osób, które
ceremonia inauguracyjna zgromadziła pod Łukiem Triumfalnym – nie było żadnych przedstawicieli korpusu dyplomatycznego ani też żadnych członków oficjalnych międzynarodowych delegacji państwowych, a wszystko
przebiegało bardzo uroczyście, lecz bez zbędnej pompy
i przepychu. Ciekawe też, że wśród nas nie było żadnego
pisarza francuskiego – najpewniej dlatego, by uniknąć podziałów i zazdrości. Obok mnie stało dwóch innych amerykańskich pisarzy, dramaturg Arthur Miller oraz Elie Wiesel, powieściopisarz i eseista, kronikarz Holokaustu;
wszyscy byliśmy pod krawatami i w marynarkach, chociaż
nasz strój był dosyć swobodny, nieformalny. Nasze grono
uzupełniali, podobnie ubrani, kolumbijski powieściopisarz
Gabriel García Márquez, meksykański pisarz Carlos Fuentes, Julio Cortázar z Argentyny i Yasar Kemal z Turcji.
Zgromadziwszy się wcześnie, tuż po południu, pod szarym
niebem zwiastującym deszcz, mogliśmy obserwować innych
107
gości przybywających przed ów wielki łuk zdobiony płaskorzeźbami wielkich bitew.
Było oczywiste, że osobistości te reprezentują śmietankę
światowego ruchu socjalistycznego. Przybywały w najwyraźniej całkowicie dowolnej kolejności, bez jakiegokolwiek
ceremoniału. Po Willym Brandcie pojawił się Felipe González, przywódca Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. Później Olof Palme ze Szwecji. Po nim przybyli socjalistyczni przywódcy Portugalii i Włoch, Mário Soares
i Bettino Craxi. Następnie Léopold Senghor, prezydent Senegalu, a także poeta i pisarz, a krótko po nim Andreas Papandreu, przywódca Greckiej Partii Socjalistycznej*. W uroczystości brali udział nie tylko mężczyźni. Papandreu kroczył
ramię w ramię z promienną Meliną Mercouri, która teraz
musi godzić funkcję deputowanej do parlamentu z karierą
aktorską. W końcu pojawiła się Hortensia Allende; jej osoba
przywołała ponure wspomnienia tragicznych wydarzeń
i upadek demokracji w Chile. Wdowie po zamordowanym
prezydencie Chile towarzyszyła inna wdowa, żona wielkiego
poety chilijskiego Pablo Nerudy. W sumie był to zupełnie
wyjątkowy widok; owo zgromadzenie luminarzy i orędowników sprawy, która tyle już razy w historii Europy została
uznana za przegraną, że jej nieoczekiwany triumf w tym
właśnie miejscu sprawił, iż wszyscy robili wrażenie nieco
* Właściwie: Ogólnogrecki Ruch Socjalistyczny, partia PASOK.
108
zdziwionych i przez to wyjątkowo poważnych i dostojnych.
Nastrój całej uroczystości był oczywiście podniosły, jednak
szok z powodu zwycięstwa ich wspólnej sprawy okazał się
dla socjalistów tak wielki, że poruszali się jakby niepewnie,
trochę jak na pogrzebie.
Przybycie Mitterranda okazało się znacznie mniej spektakularne, niż można by się tego spodziewać. Nowy prezydent jest Francuzem w każdym calu: w swoim zwyczajnym
ciemnym garniturze biznesmena mógłby wmieszać się
w tłum paryżan i z powodzeniem uchodzić za postawnego
profesora któregoś z liceów, prawnika lub nawet gościa,
który wyszedł właśnie z eleganckiej restauracji. Dlatego,
kiedy pochylał się, składając kwiaty przed wiecznym płomieniem na Grobie Nieznanego Żołnierza, wyglądał niewątpliwie jak zwykły obywatel, jednakże dźwięk Marsylianki, granej z werwą przez orkiestrę wojskową, sprawił,
że wszystkim, co mogłem wyraźnie wyczuć, przebiegł po
plecach ten sam dobrze znajomy zimny dreszcz.
Podczas obiadu w Pałacu Elizejskim siedziałem koło Claude’a Cheyssona, który nie otrzymał jeszcze nominacji na
stanowisko ministra spraw zagranicznych, ale niewątpliwie
sprawiał już wrażenie, całkiem naturalne, iż wie, że wkrótce
zostanie na nie powołany. Jest to bardzo sympatyczny i elokwentny człowiek; w pewnej chwili spytał, co sądzę o całej
uroczystości, a zwłaszcza jak się czuję jako oficjalnie na nią
zaproszony wraz z innymi pisarzami. Odparłem, że jestem
109
pewien, iż każdy z nas żywi wielki szacunek dla człowieka,
który, bardziej niż jakikolwiek przywódca dużego zachodniego państwa, wydaje się gotowy, by pełniej i bardziej stanowczo występować na rzecz obrony praw człowieka, i że
jego obecność na światowej scenie politycznej będzie znaczącą przeciwwagą dla sił prawicowych, które w ostatnim
czasie zdają się odgrywać na niej dominującą rolę. Nieco
mniej oficjalnym tonem dodałem, że pisarzom rzadko kiedy
dane jest spotykać się z tego rodzaju oznakami uznania,
zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych – gdzie, przynajmniej
od czasu Johna F. Kennedy’ego – takie honory przypadają
zwykle w udziale gwiazdom rocka, aktorom i artystom komediowym oraz mistrzom golfa – i że to wielka radość
i przyjemność móc świętować ten dzień razem z prezydentem, który jest tak wielkim miłośnikiem słowa pisanego.
(Paryski korespondent „New York Timesa”, Richard Eder,
odniósł się później do naszej tam obecności, uznając ją za
„fasadowy” element radykalnego chic nouveau, lansowanego w polityce przez Mitterranda. Mylił się jednak. Troska
o kulturę i intelektualistów nie wynika jedynie ze stylu
sprawowania rządów przez Mitterranda, lecz z jego głębokich przekonań osobistych). Co do Reagana, powiedziałem
Cheyssonowi, któremu to przywództwo wydawało się pewnego rodzaju zagadką, że dla nas nie jest zaskoczeniem, iż
Amerykanie wybrali w końcu na prezydenta aktora filmowego. Przeciwnie, było to nieuniknione, jako że ludzie
110
w Ameryce zawsze gloryfikowali gwiazdy ekranu, darząc je
uwielbieniem graniczącym wręcz z bałwochwalstwem, i od
początku ery kina pragnęli, by któryś z ich idoli stanął
u steru rządów. Cheysson przyjął moje słowa z niejakim
smutkiem, lecz ze zrozumieniem.
Socjalistyczna dążność do równania nie dotyczyła jednak,
na tym obiedzie, potraw, które nam zaserwowano, począwszy od pâté de foie gras truffé des Landes (wyśmienitego dania z rodzinnych stron Mitterranda), do którego
podano wino Château d’Yquem rocznik 1966, aż po niesamowity deser malinowy z szampanem Dom Pérignon
rocznik 1971. Magazyn „Time” napisał kiedyś, że Mitterrand nie przywiązuje większej wagi do jedzenia – tu także
dziennikarze byli w błędzie. Od prezydenta dzieliło mnie
zaledwie kilka miejsc, i obserwując, jak nakłada sobie na
talerz eleganckie białe pałeczki szparagów, przekonałem
się naocznie, że na dobrym jedzeniu zależy mu co najmniej
tak samo jak na uwadze, jaką obdarzają go atrakcyjne
młode kobiety – jego wyrafinowany smak zdecydowanie
wykraczał poza standardy, którym hołdowała reprezentowana przez niego partia.
Po obiedzie przeszliśmy do pałacowego ogrodu, w którym, stojąc w małych grupkach, gawędziliśmy z Mitterrandem. Chcąc nie chcąc, cały czas byłem świadomy nieobecności prezydenckiej ochrony; Mitterrand robił wrażenie
nieco wycofanego i zamkniętego w sobie, mimo to z przy-
111
jemnością zamieniał parę zdań z każdym, kto się do niego
zbliżył – w końcu wszyscy życzyli mu jak najlepiej. Panowała tu zdumiewająco nieformalna i swobodna atmosfera,
niczym na zwyczajnym prywatnym garden party, które
mogłoby się odbywać także gdziekolwiek indziej we Francji.
Rozmowa z prezydentem, choć nie poruszaliśmy w niej raczej tematów wyjątkowo doniosłej wagi, silnie utkwiła mi
w pamięci. Mówiąc o Ameryce, Mitterrand zdawał się równie zdumiony tym krajem jak wcześniej Cheysson wyborem
Reagana.
– Wielki, osobliwy kontynent – powiedział – tak ogromny i tajemniczy, tak trudny do zrozumienia. Ale ludzie są
wspaniali. Szkoda, że nie mogę powiedzieć tego o waszej
polityce zagranicznej.
Kiedy Elie Wiesel spytał go, jak to jest być prezydentem,
Mitterrand milczał chwilę, a na jego twarzy pojawił się wyraz
prawdziwego zaskoczenia.
– Ciągle nie mogę w to uwierzyć – powiedział półgłosem.
Takie szczere i otwarte wyznanie skłoniło mnie – niegdysiejszego wyborcę Normana Thomasa – by skomplementować jakoś prezydenta, tak więc wyznałem, że w głębi duszy
ja też na niego głosowałem. Słysząc to, Mitterrand po raz
pierwszy zwrócił się do nas po angielsku:
– I appreciate that*.
* Bardzo mi miło.
112
Późnym popołudniem oznajmiono nam, że wraz z innymi
amis du président mamy wziąć udział w krótkim triumfalnym
przemarszu ulicą, która pod kątem prostym odchodzi od
bulwaru Saint-Michel i prowadzi do Panteonu. Miller, Wiesel, Fuentes i ja udaliśmy się na miejsce naszym samochodem,
kierowca pomylił się jednak i zamiast wysadzić nas na skrzyżowaniu, z którego mieliśmy wyruszyć, zostawił nas na rogu
innej ulicy, wśród tłumu paryżan. Zgromadzone na ulicach
rzesze ludzi były rozentuzjazmowane, niezwykle hałaśliwe,
radosne i niewiarygodnie gęste. Zarówno Fuentes, który
w połowie lat siedemdziesiątych był ambasadorem Meksyku
we Francji, jak i Wiesel, który po drugiej wojnie światowej
przez pewien czas mieszkał w Paryżu, stwierdzili, że nigdy
jeszcze nie widzieli takich mas ludzi na ulicach. Zgromadzonych było tak wielu, że gdyby nie ich uśmiechnięte i radosne twarze, mogliby budzić w nas strach i grozę. Ludzie
byli dosłownie wszędzie – stali tuż przy jezdni, na całym
chodniku, wypełniali szczelnie boczne uliczki, czekając na
kawalkadę samochodów prezydenckich, która miała przejechać przez cały bulwar aż do skrzyżowania, z którego powinien rozpocząć się przemarsz.
Tymczasem nasza literacka czwórka z Ameryki Północnej
nie była w stanie przedrzeć się przez tłum ani też sforsować
ustawionych szczelnie wzdłuż całego bulwaru zapór. Choć
wielokrotnie ponawialiśmy próby, wymachując identyfikatorami, nie było żadnego sposobu, żeby przedostać się na
113
skrzyżowanie. Zdesperowani, mieliśmy już dać za wygraną,
wejść do jakiegoś baru i obejrzeć całą uroczystość w telewizji,
kiedy nagle zauważyliśmy w pobliżu Melinę Mercouri, która
w towarzystwie Andreasa Papandreu siedziała w zupełnie
zablokowanym przez tłum samochodzie. I uratowała całą
sytuację. Po błyskawicznej naradzie z naszą czwórką Melina
wysiadła i przedarła się w pobliże barierki oddzielającej
tłum od jezdni. Tam, błagając z typowo grecką, pełną dramatyzmu gestykulacją, udało jej się przekonać znajdującego
się akurat w pobliżu funkcjonariusza policji bardzo wysokiej
rangi, by nakazał rozsunięcie barierek i przepuszczenie nas
na drugą stronę.
I tak oto wzięliśmy udział w najbardziej osobliwej procesji,
o jakiej ktokolwiek z nas słyszał. Wzdłuż szerokiego bulwaru
Saint-Michel, teraz całkowicie pustego i wyludnionego, ciągnęły się po obu stronach gęste szpalery złożone z dziesiątków
tysięcy gapiów. Jego środkiem kroczyło czterech pisarzy,
przewodniczący Greckiej Partii Socjalistycznej oraz Melina
Mercouri, a jej obecność wywoływała głośne okrzyki entuzjazmu wśród zgromadzonych, którym rozdawała hojnie
swoje szerokie uśmiechy, wymachując trzymaną w dłoni socjalistyczną różą. W rzeczy samej niezwykłe i fascynujące
przeżycie, nawet jeśli – na co zwrócił uwagę Fuentes – wiwatujący tłum był przekonany, że tych pięciu dżentelmenów
w płaszczach przeciwdeszczowych to ochroniarze Mercouri.
Nie miejsce tu na refleksje o przyszłości socjalizmu we
114
Francji. Tamtego wieczoru na kolacji kilkoro bardzo bogatych paryżan, których znałem, racząc się homarami,
żałobnymi głosami, jak na stypie, wieszczyło niewesołe
perspektywy. O historii partii socjalistycznych w Europie
z pewnością nie można powiedzieć, że jest nieprzerwanym
pasmem sukcesów. Kto zatem wie, jakie szyderstwa losu
kryje w sobie dzień chwały François Mitterranda, podobnie
jak dzień chwały Ronalda Reagana czy też, w równym
stopniu, każdego na tyle zdeterminowanego i odważnego
człowieka, by sięgać po władzę w państwie. Ale jako pisarz
zaliczony do grona przyjaciół prezydenta nie mogłem przecież – kiedy tak staliśmy w siąpiącym deszczu na szarych
stopniach Panteonu, słuchając Ody do radości Beethovena,
a rozpogodzony Mitterrand delektował się swoim ciężko
zapracowanym triumfem – nie odwzajemnić uczuć zawartych w dedykacji, którą tamtego dnia wpisał mi do jednej
ze swoich książek: „Z wdzięcznością i nadzieją”.
„The Boston Globe”, 26 lipca1981