Publikacja darmowa

Dr Elżbieta Niezbecka
Adiunkt U M C S w Lublinie
Wpływ nadzwycząjnej zmiany stosunków na uprawnienia z zakresu p r a w a s p a d k o w e g o .
I. Nowelizacja kodeksu cywilnego, d o k o n a n a u s t a w ą z dnia 28
lipca 1990 r. o z m i a n i e u s t a w y - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55,
poz. 321), pozwala na łagodzenie s k u t k ó w n a d z w y c z a j n e j z m i a n y
stosunków zachodzących po p o w s t a n i u z o b o w i ą z a n i a w drodze
stosowania clausuli r e b u s sic s t a n t i b u s (art. 357 : k.c.), zaś istotnej zmiany wartości p i e n i ą d z a za pomocą waloryzacji u m o w n e j
(art. 358 1 § 2 k.c.) lub s ą d o w e j (art. 358 1 § 3 k.c.). W z w i ą z k u z
tym zmienione też zostały - między innymi - dwa istotne przepisy
p r a w a spadkowego, a mianowicie art. 995 k.c., w myśl którego
wartość darowizny u w z g l ę d n i a n e j przy obliczaniu z a c h o w k u
określa się w e d ł u g cen z chwili u s t a l e n i a z a c h o w k u oraz art.
1042 § 2 k.c., na p o d s t a w i e którego w a r t o ś ć darowizny p o d l e g a j ą cej zaliczeniu na schedę spadkową oblicza się w e d ł u g cen obowiąz u j ą c y c h w dacie działu s p a d k u .
Powyższe zmiany m a j ą ogromny wpływ na u p r a w n i e n i a , których źródłem są przepisy p r a w a spadkowego, p o z w a l a j ą bowiem
na u w z g l ę d n i e n i e z j a w i s k a inflacji w p r a w i e spadkowym. Problem wpływu inflacji na stosunki z z a k r e s u p r a w a spadkowego nie
j e s t p r o b l e m e m nowym i był podnoszony w l i t e r a t u r z e j e s z c z e
przed nowelizacją kodeksu cywilnego. 1 Nie ulega bowiem w ą t p l i wości, że pomiędzy datą s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u 2 , a chwilą
śmierci spadkodawcy oraz pomiędzy datą otwarcia s p a d k u , a
chwilą j e g o działu albo w y k o n a n i a zapisu lub dalszego zapisu,
może u p ł y n ą ć dość długi okres. Zachodzące w tym czasie zmiany
w wartości m a j ą t k u spadkowego, w szczególności z w i ą z a n e ze
z m i a n ą wartości p i e n i ą d z a , mogą mieć istotny wpływ na u p r a w nienia osób, k t ó r y m s p a d k o d a w c a przeznaczył w t e s t a m e n c i e
39
R E J E N T Nr 1
- s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
określone korzyści m a j ą t k o w e . Zmiany te mogą powodować w
p r a w i e s p a d k o w y m różne s k u t k i p r a w n e , co w p r a k t y c e rodzi
szereg w ą t p l i w o ś c i i określone t r u d n o ś c i przy r o z s t r z y g a n i u poszczególnych problemów. N a j i s t o t n i e j s z y m j e d n a k p r o b l e m e m
j e s t określenie, j a k i wpływ na u p r a w n i e n i a z z a k r e s u p r a w a
spadkowego ma z m i a n a s t o s u n k ó w z a c h o d z ą c a pomiędzy s p o r z ą dzeniem t e s t a m e n t u , a realizacją u p r a w n i e ń w tym t e s t a m e n c i e
p r z e w i d z i a n y c h . Należy więc - p r z e d e w s z y s t k i m - r o z s t r z y g n ą ć
kwestię stosowania clausuli r e b u s sic s t a n t i b u s (art. 357 1 k.c.) do
r o z r z ą d z e ń spadkodawcy.
U w a ż a m , że przepisy p r a w a cywilnego nie d a j ą żadnych podstaw do stosowania - n a w e t w drodze analogii - clausuli r e b u s sic
s t a n t i b u s w dziedzinie p r a w a spadkowego. Po pierwsze dlatego,
że art. 357 1 k.c. - zgodnie ze swoim dosłownym b r z m i e n i e m - ma
z a s t o s o w a n i e wyłącznie do umów. Wyklucza to - moim z d a n i e m stosowanie go do innych s t o s u n k ó w p r a w n y c h , które nie m a j ą
swojego źródła w umowie. Po drugie, nie m o ż n a obalać woli osoby
z m a r ł e j tylko i wyłącznie na t e j podstawie, że pomiędzy s p o r z ą dzeniem t e s t a m e n t u , a jego w y k o n a n i e m n a s t ą p i ł a n a d z w y c z a j na z m i a n a s t o s u n k ó w , jeżeli w p r a w i e s p a d k o w y m b r a k j e s t
w y r a ź n e g o przepisu ,pozwalającego na u w z g l ę d n i e n i e tej zmiany. Wola osoby z m a r ł e j w i ą ż e niezależnie od życzeń i p r z y p u s z czeń osób k w e s t i o n u j ą c y c h t e s t a m e n t . W innym w y p a d k u
bowiem, gdyby m o ż n a było obalić wolę zmarłego w drodze clausuli, dziedziczenie opierałoby się na swoistym d o m n i e m a n i u , co
do rzeczywistej woli spadkodawcy. P o d s t a w ą więc obalenia tej
woli nie może być sam f a k t n a d z w y c z a j n e j zmiany s t o s u n k ó w ,
m a j ą c y miejsce p o s p o r z ą d z e n i u t e s t a m e n t u . T e s t a m e n t może
być z a k w e s t i o n o w a n y wyłącznie w drodze i w w y p a d k a c h
w y r a ź n i e przez p r a w o określonych. Tytułem p r z y k ł a d u nadzwyc z a j n e j zmiany stosunków, w y w o ł u j ą c e j s k u t k i p r a w n e w p r a w i e
s p a d k o w y m m o ż n a podać niegodność dziedziczenia. Niegodny
nie o t r z y m a żadnych korzyści ze s p a d k u , o ile istnieją podstawy określone w p r z e p i s a c h p r a w a spadkowego - do u z n a n i a go za
niegodnego dziedziczenia i o ile orzeczenie t a k i e zostanie rzeczywiście w y d a n e w trybie określonym przez przepisy p r a w a cywilnego. Ż a d n e inne przyczyny, w y r a ź n i e w p r a w i e s p a d k o w y m nie
uwzględnione, n a w e t m a j ą c e c h a r a k t e r n a d z w y c z a j n e j zmiany,
40
Wpływ
nadzwyczajnej zmiany stosunków na uprawnienia .
nie mogą stanowić p o d s t a w y do obalenia woli zmarłego, k t ó r a
w i ą ż e niezależnie od tego czy miał on świadomość zachodzących
zmian, czy też nie z d a w a ł sobie z nich sprawy. Inaczej mówiąc,
wola osoby z m a r ł e j może być obalona j e d y n i e na drodze określonej przez p r a w o spadkowe.
W y d a j e się j e d n a k , że osoba s p o r z ą d z a j ą c a t e s t a m e n t może w granicach zakreślonych przez prawo s p a d k o w e - określić skutki p r a w n e r o z r z ą d z e ń t e s t a m e n t o w y c h . T e s t a t o r w t e s t a m e n c i e
może uzależnić moc w i ą ż ą c ą swoich r o z r z ą d z e ń od istnienia w
chwili otwarcia s p a d k u określonych w a r u n k ó w lub stosunków.
P o s t a n o w i e n i e t a k i e d a j e możliwość z m o d y f i k o w a n i a lub obalenia woli zmarłego w drodze art. 946 k.c., a więc przy zastosowaniu reguł w y k ł a d n i t e s t a m e n t u , o ile rzeczywiście n a s t ą p i
n a d z w y c z a j n a z m i a n a , m a j ą c a wpływ n a treść r o z r z ą d z e ń z m a r łego. S p a d k o d a w c a zawsze może umieścić w treści t e s t a m e n t u
swoistą klauzulę, o k r e ś l a j ą c ą wpływ zmiany s t o s u n k ó w po spor z ą d z e n i u t e s t a m e n t u n a u p r a w n i e n i a osób, m a j ą c y c h o t r z y m a ć
korzyści ze s p a d k u . Wola ta będzie w i ą ż ą c a w t a k i m zakresie,
j a k i w y r a ź n i e w y n i k a z treści t e s t a m e n t u . Nadto u m i e s z c z e n i e w
t e s t a m e n c i e p o s t a n o w i e ń , o k r e ś l a j ą c y c h wpływ zmiany stosunków na u p r a w n i e n i a poszczególnych osób, pozwala na dopasowanie r o z r z ą d z e ń t e s t a t o r a do sytuacji, j a k a z a i s t n i e j e po otwarciu
spadku. K l a u z u l a t a k a miałaby z reguły c h a r a k t e r p r a w n y war u n k u . W a r u n e k może być dodany do treści k a ż d e j czynności
p r a w n e j . 3 W a r u n k o w y może być t a k ż e t e s t a m e n t j a k o czynność
p r a w n a , czyli skuteczność tego aktu j a k o całości, może być uzależniona od ziszczenia się (lub nie) w a r u n k u . S p a d k o d a w c a ma
prawo postanowić, że jego r o z r z ą d z e n i a będą w i ą ż ą c e w y ł ą c z n i e
w określonej sytuacji. Takie p o s t a n o w i e n i e u z a l e ż n i a p o w s t a n i e
skutków prawnych związanych ze sporządzeniem t e s t a m e n t u od
realizacji w a r u n k u określonego przez t e s t a t o r a . Nie są n a t o m i a s t
w a r u n k o w e , w t a k i m w y p a d k u , poszczególne p o s t a n o w i e n i a zaw a r t e w t e s t a m e n c i e . W tym miejscu należy j e d n a k uczynić pewne zastrzeżenie, a mianowicie dla oceny, czy n a s t ą p i ł o ziszczenie
się w a r u n k u , m i a r o d a j n y byłby z reguły stan rzeczy i s t n i e j ą c y w
chwili otwarcia spadku. Śmierć t e s t a t o r a p o w o d u j e p o w s t a n i e
skutków p r a w n y c h , z w i ą z a n y c h ze s p o r z ą d z e n i e m t e s t a m e n t u i
ta chwila j e s t d e c y d u j ą c a dla oceny skuteczności tej czynności
41
R E J E N T Nr 1
- s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
p r a w n e j . S p a d k o d a w c a może więc uzależnić p o w s t a n i e s k u t k ó w
p r a w n y c h z w i ą z a n y c h ze s p o r z ą d z e n i e m t e s t a m e n t u od ziszczenia się w a r u n k u , którym to w a r u n k i e m może być istnienie w
chwili otwarcia s p a d k u określonej sytuacji. Może też j e d n o c z e ś nie umieścić w treści t e s t a m e n t u p o s t a n o w i e n i a , które będą skuteczne na w y p a d e k nieziszczenia się u s t a l o n e g o w a r u n k u .
Byłoby to swoiste "podstawienie" p o s t a n o w i e ń t e s t a m e n t u w
miejsce p o s t a n o w i e ń b e z s k u t e c z n y c h wobec nieziszczenia się war u n k u , u m o ż l i w i a j ą c e osobie s p o r z ą d z a j ą c e j t e s t a m e n t dopasow a n i e treści swoich r o z r z ą d z e ń do okoliczności, i s t n i e j ą c y c h w
chwili swojej śmierci. S p a d k o d a w c a może np. postanowić, że j e g o
r o z r z ą d z e n i a będą w i ą ż ą c e , o ile wszystkie osoby w nich wymienione będą żyły w chwili otwarcia s p a d k u . Takie "uzależnienie"
skuteczności t e s t a m e n t u od realizacji określonego s t a n u faktycznego ma w p r a w i e s p a d k o w y m istotne i daleko idące k o n s e k w e n cje.
Nieziszczenie
się
powyższego
warunku
spowoduje
b e z s k u t e c z n o ś ć r o z r z ą d z e ń t e s t a m e n t o w y c h , a co za tym idzie
z m i a n y t a k ż e w p o r z ą d k u dziedziczenia. Nie m o ż n a też wykluczyć p o w i ą z a n i a skuteczności poszczególnych r o z r z ą d z e ń ze
z m i a n ą wartości określonych rzeczy i p r a w , np. t e s t a t o r u s t a n a wia j e d n o z dzieci spadkobiercą, pozostałym zaś dzieciom przeznacza zapisy w wysokości o d p o w i a d a j ą c e j wartości ich udziałów
przy dziedziczeniu u s t a w o w y m , albo w wysokości n a l e ż n y c h im
zachowków. S p a d k o d a w c a może w y r a ź n i e w s k a z a ć , że j e g o rozr z ą d z e n i a będą skuteczne, o ile pomiędzy s p o r z ą d z e n i e m t e s t a m e n t u a otwarciem s p a d k u nie z a j d ą ż a d n e istotne zmiany i
różnice w wartości poszczególnych zapisów, m a j ą t k u spadkowego
itp., a zmiany p o w o d u j ą c e dysproporcje poszczególnych świadczeń s p o w o d u j ą b e z s k u t e c z n o ś ć p i e r w o t n y c h r o z r z ą d z e ń i w ich
miejsce wejdą inne p o s t a n o w i e n i a albo n a s t ą p i powrót do u s t a wowego p o r z ą d k u dziedziczenia.
W świetle powyższych uwag, r o z s t r z y g a j ą c problem stosowania clausuli r e b u s sic s t a n t i b u s w p r a w i e s p a d k o w y m należy
stwierdzić, że art. 357 1 k.c. nie ma z a s t o s o w a n i a do r o z r z ą d z e ń
t e s t a m e n t o w y c h , ale t e s t a t o r zawsze może umieścić w t e s t a m e n cie p o s t a n o w i e n i a , na p o d s t a w i e których możliwe będzie dostosow a n i e jego woli do zmienionych okoliczności i które to
r o z r z ą d z e n i a będą pozwalały na u w z g l ę d n i e n i e n a d z w y c z a j n e j
42
Wpływ nadzwyczajnej zmiany s t o s u n k ó w na uprawnienia .
zmiany s t o s u n k ó w , zachodzącej po s p o r z ą d z e n i u t e s t a m e n t u lub
otwarciu s p a d k u przy w y k o n y w a n i u r o z r z ą d z e ń spadkodawcy.
Zasadniczo j e d n a k z m i a n a s t o s u n k ó w nie ma wpływu na wykonanie r o z r z ą d z e ń zmarłego. Muszą więc być one w y k o n a n e zgodnie z treścią t e s t a m e n t u , chyba że treść o s t a t n i e j woli zmarłego
lub okoliczności p o z w a l a j ą na ich m o d y f i k a c j ę w granicach art.
946 k . c .
II. Zupełnie o d r ę b n y m n a t o m i a s t p r o b l e m e m j e s t z a g a d n i e n i e
waloryzacji świadczeń pieniężnych w p r a w i e s p a d k o w y m . Nowelizacja art. 995 i 1042 § 2 k.c. nie tylko pozwala na u w z g l ę d n i e n i e
z j a w i s k a inflacji w p r a w i e s p a d k o w y m , ale j e d n o c z e ś n i e u j e d n o l i ca k r y t e r i a s t o s o w a n e przy oszacowaniu m a j ą t k u spadkowego
bez względu na to, komu i j a k i e u p r a w n i e n i a w s t o s u n k u do tego
m a j ą t k u p r z y s ł u g u j ą . Nie ulega też wątpliwości, że oszacowanie
wartości m a j ą t k u spadkowego n a s t ę p u j e w e d ł u g cen o b o w i ą z u j ą cych w chwili p r z e p r o w a d z a n i a działu s p a d k u . 4 Tak więc w a r t o ś ć
s p a d k u oraz darowizn, p o d l e g a j ą c y c h zaliczeniu na p o d s t a w i e
przepisów p r a w a spadkowego, s z a c u j e się w e d ł u g tych s a m y c h
zasad, a m o m e n t e m d e c y d u j ą c y m j e s t chwila o r z e k a n i a b ą d ź o
dziale s p a d k u , b ą d ź o zachowku.
Nie p o w i n n a być t a k ż e k w e s t i o n o w a n a możliwość umieszczenia w u m o w i e o dział s p a d k u klauzul w a l o r y z a c y j n y c h , pozwalaj ą c y c h na u w z g l ę d n i e n i e istotnej zmiany wartości p i e n i ą d z a przy
realizacji spłat i dopłat z t y t u ł u działu. W świetle art. 358 § 2
k.c. k l a u z u l e t a k i e mogą być u m i e s z c z a n e w k a ż d e j - bez w y j ą t k u
- umowie, k t ó r e j p r z e d m i o t e m j e s t świadczenie pieniężne. Świadczenie takie, m a j ą c e za swoje źródło u m o w ę o dział s p a d k u , może
być w a l o r y z o w a n e na z a s a d a c h ogólnych, zgodnie z wolą stron
umowy. Oczywiście strony o k r e ś l a j ą , w granicach swobody
umów, zarówno sposób j a k i wysokość waloryzacji.
W y d a j e się też nie budzić większych w ą t p l i w o ś c i dopuszczalność waloryzacji spłat spadkowych, z a s ą d z o n y c h p r a w o m o c n y m
wyrokiem, ale jeszcze nie zrealizowanych. 5 Zgodnie z dosłownym
b r z m i e n i e m art. 358 1 § 3 k.c. waloryzacji podlegają w s z y s t k i e
świadczenia pieniężne bez względu na swoje źródło. W p r a k t y c e
nie powinno być na tym tle większych problemów. O wysokości i
sposobie p r z e p r o w a d z a n i a waloryzacji spłat orzeka s ą d , b i o r ą c
43
R E J E N T Nr 1
- s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
pod u w a g ę - przede w s z y s t k i m - istotną z m i a n ę wartości p i e n i ą dza oraz interes stron. Waloryzacja odbywa się bowiem na ogólnie p r z y j ę t y c h z a s a d a c h , w granicach zakreślonych przez p r z e p i s
art. 358 § 3 k.c. Należy nadto p a m i ę t a ć , że raz z w a l o r y z o w a n e
świadczenie może podlegać p o n o w n e j waloryzacji, jeżeli po u p r a w o m o c n i e n i u się orzeczenia n a s t ą p i dalsza z m i a n a siły n a b y w czej p i e n i ą d z a . W y d a n i e więc orzeczenia nie z a m y k a stronie
drogi do dalszej waloryzacji. 6
W a l o r y z a c j a spłat spadkowych może niekiedy w y m a g a ć rozstrzygnięcia dalszych kwestii, a mianowicie określenia u p r a w nień spadkobiercy w razie opóźnienia lub zwłoki w ich
spełnianiu. P o w s t a n i e zaległości w s p ł a t a c h bardzo często rodzi
konieczność w y d a n i a orzeczenia o o d s e t k a c h z tytułu opóźnienia
lub odszkodowania w razie zwłoki w spełnieniu świadczenia.
Przy r o z s t r z y g a n i u poszczególnych problemów m a j ą zastosowanie ogólne reguły p r a w a z o b o w i ą z a ń . 7
III. Nowe b r z m i e n i e art. 995 i 1942 § 2 k.c. u w z g l ę d n i a
w p r a w d z i e zjawisko inflacji w p r a w i e s p a d k o w y m i w z n a c z n y m
stopniu łagodzi jego s k u t k i , nie zostały j e d n a k u s u n i ę t e wszystkie w ą t p l i w o ś c i j a k i e na tym tle, w dziedzinie p r a w a spadkowego, mogą powstać. Należy przy tym zauważyć, że inne
problemy mogą powstać przy powołaniu spadkobiercy, inne zaś
przy u s t a n o w i e n i u zapisobiorcy. U s t a n a w i a j ą c zapisobiorcę,
s p a d k o d a w c a ma znacznie większą swobodę w określeniu skutków p r a w n y c h swojego r o z r z ą d z e n i a , aniżeli przy u s t a n o w i e n i u
spadkobiercy. O d r ę b n e g o omówienia w y m a g a więc s y t u a c j a
spadkobiercy i zapisobiorcy, o t r z y m u j ą c y c h korzyści ze s p a d k u
na podstawie testamentu.
Problemy, j a k i e mogą p o w s t a ć w z w i ą z k u ze z m i a n ą wartości
p i e n i ą d z a na tle u s t a n o w i e n i a spadkobiercy są b a r d z o skomplik o w a n e , a j e d n o c z e ś n i e mogą mieć ogromny wpływ zarówno na
samo s p o r z ą d z e n i e t e s t a m e n t u , j a k i r o z s t r z y g a n i e sporów z zakresu p r a w a spadkowego. Nie sposób, w r a m a c h j e d n e g o a r t y k u łu poruszyć wszystkich problemów oraz n a s u w a j ą c y c h się
w ą t p l i w o ś c i . Skupić się przeto w y p a d a na z a g a d n i e n i a c h , m a j ą cych z a s a d n i c z e znaczenie przy o k r e ś l a n i u sytuacji p r a w n e j
spadkobiercy t e s t a m e n t o w e g o .
44
Wpływ n a d z w y c z a j n e j z m i a n y s t o s u n k ó w n a u p r a w n i e n i a .
Umieszczenie w t e s t a m e n c i e p o s t a n o w i e ń r e g u l u j ą c y c h
wpływ z m i a n y s t o s u n k ó w na powołanie spadkobiercy może rodzić w ą t p l i w o ś c i w świetle art. 962 k.c., z a k a z u j ą c e g o u s t a n o w i e nia spadkobiercy pod w a r u n k i e m lub z z a s t r z e ż e n i e m t e r m i n u ,
p o s t a n o w i e n i a t a k i e m a j ą bowiem z reguły postać w a r u n k u , a to
może kolidować lub prowadzić do obejścia p r z e p i s u art. 962 k.c.
Przy r o z s t r z y g a n i u postawionego problemu należy wyjść z założenia, ż e o m a w i a n y przepis, o k r e ś l a j ą c y s k u t k i p r a w n e u s t a n o wienia spadkobiercy pod w a r u n k i e m lub z z a s t r z e ż e n i e m
t e r m i n u , odnosi się w y ł ą c z n i e do j e d n e g o tylko z r o z r z ą d z e ń tes t a m e n t o w y c h , j a k i m j e s t u s t a n o w i e n i e spadkobiercy. Z treści
tego p r z e p i s u nie m o ż n a n a t o m i a s t wyprowadzić z a k a z u uzależnienia skuteczności t e s t a m e n t u , j a k o czynności p r a w n e j od ziszczenia się w a r u n k u . P o n a d t o , chwilą d e c y d u j ą c ą o ocenie
skuteczności takiego " w a r u n k o w e g o t e s t a m e n t u " byłaby z reguły
- j a k j u ż była o t y m wyżej m o w a - chwila otwarcia s p a d k u . Nie
widzę bowiem możliwości określenia p ó ź n i e j s z e j daty ziszczenia
się w a r u n k u aniżeli chwila otwarcia s p a d k u , jeżeli w t e s t a m e n cie tym zostanie u s t a n o w i o n y spadkobierca lub spadkobiercy,
gdyż oznaczałoby to n a r u s z e n i e z a k a z u z art. 962 k.c. i taki
t e s t a m e n t wywoływałby s k u t k i w tym przepisie określone, albo
zostałby u z n a n y za n i e w a ż n y , j a k o m a j ą c y na celu obejście u s t a wy. Zasadniczo j e d n a k , w razie u s t a l e n i a innej daty ziszczenia
się w a r u n k u aniżeli chwila otwarcia s p a d k u , w a r u n e k sformułowany przez zmarłego należałoby u z n a ć za n i e z a s t r z e ż o n y , b ą d ź
u s t a n o w i e n i e spadkobiercy za nieważne. S p o r z ą d z e n i e t e s t a m e n t u pod w a r u n k i e m nie może bowiem prowadzić do podważenia lub obejścia z a k a z u w a r u n k o w e g o powołania spadkobiercy.
Przepis art. 962 k.c. ma c h a r a k t e r bezwzględnie o b o w i ą z u j ą c y i
musi być w k a ż d y m w y p a d k u r e s p e k t o w a n y .
Zupełnie inna n a t o m i a s t s y t u a c j a będzie miała miejsce w razie dodania w a r u n k u do każdego z r o z r z ą d z e ń s p a d k o d a w c y odrębnie. P o w s t a n ą wówczas s k u t k i p r a w n e , w y r a ź n i e przez p r a w o
spadkowe określone, tj. przy u s t a n o w i e n i u spadkobiercy s k u t k i
określone przez przepis art. 962 k.c.
Dalszym p r o b l e m e m , z w i ą z a n y m z u s t a n o w i e n i e m spadkobiercy, j e s t o k r e ś l e n i e s t a t u s u osoby (lub osób), której spadkodawca w t e s t a m e n c i e przeznaczył w s z y s t k i e lub p r a w i e
45
R E J E N T Nr 1 - s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
w s z y s t k i e p r z e d m i o t y m a j ą t k o w e , w c h o d z ą c e w skład s p a d k u .
Osobę t a k ą bowiem m o ż n a u z n a ć b ą d ź za spadkobiercę, b ą d ź za
zapisobiorcę na p o d s t a w i e art. 961 k.c. 8 J e d n a k ż e pomiędzy datą
s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a datą otwarcia s p a d k u mogą n a s t ą p i ć
istotne zmiany w wartości całego s p a d k u lub poszczególnych j e g o
s k ł a d n i k ó w oraz zmiany w składzie m a j ą t k u t e s t a t o r a . W y d a j e
się j e d n a k , że dla określenia s t a t u s u p r a w n e g o osoby, k t ó r e j
zostały p r z e z n a c z o n e w s z y s t k i e lub p r a w i e w s z y s t k i e przedmioty
spadkowe, m i a r o d a j n a będzie chwila otwarcia s p a d k u . 9 W e d ł u g
tej daty u s t a l a się skład s p a d k u i dopiero poczynienie tych u s t a leń pozwala na określenie, czy s p a d k o d a w c a r o z r z ą d z i ł w t e s t a mencie w s z y s t k i m i
lub p r a w i e w s z y s t k i m i p r z e d m i o t a m i
m a j ą t k o w y m i , w c h o d z ą c y m i w skład m a j ą t k u spadkowego.
Z m i a n a ich wartości pomiędzy datą s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a
datą otwarcia s p a d k u , może mieć istotny wpływ na wynik tej
oceny i w k o n s e k w e n c j i może zaważyć na u s t a l e n i u s t a t u s u prawnego osoby p o w o ł a n e j w t e s t a m e n c i e . Art. 961 k.c. ma j e d n a k
z a s t o s o w a n i e tylko wówczas, gdy istnieją w ą t p l i w o ś c i co do rzeczywistej woli zmarłego. Rzeczą t e s t a t o r a j e s t zapobieganie tym
w ą t p l i w o ś c i o m . Dlatego tak istotne dla realizacji tej woli w y d a j e
się być ścisłe określenie s t a t u s u osoby (lub osób) p o w o ł y w a n e j w
t e s t a m e n c i e , k t ó r e j p r z e z n a c z a się określoną korzyść, a w razie
powołania kilku osób t a k ż e określenie wysokości ich udziałów w
tej korzyści, niezależnie od tego czy w d a n y m w y p a d k u spadkodawca p o w o ł u j e spadkobierców czy zapisobiorców.
I s t o t n a z m i a n a wartości rzeczy i p r a w może powodować w
p r a k t y c e szereg komplikacji w trakcie podziału masy s p a d k o w e j ,
p r z e p r o w a d z o n e g o pomiędzy w s p ó ł s p a d k o b i e r c a m i na p o d s t a w i e
p o s t a n o w i e ń spadkodawcy, mocą których przeznacza on poszczególnym spadkobiercom ściśle określone s k ł a d n i k i s p a d k u . Pomiędzy d a t ą s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a datą p r z e p r o w a d z e n i a
działu zmiany wartości mogą być ogromne w w a r u n k a c h inflacji.
Ma to określony wpływ na sam dział s p a d k u . N a j b a r d z i e j problem a t y c z n a w y d a j e się s y t u a c j a , kiedy s p a d k o d a w c a j e d n y m spadkobiercom przeznaczył rzeczy lub p r a w a , innym zaś w y ł ą c z n i e
p i e n i ą d z e . Wzrost wartości rzeczy może się okazać znacznie wyższy aniżeli wzrost wysokości sum pieniężnych, z n a j d u j ą c y c h się
np. na k o n t a c h bankowych. Należałoby się więc zastanowić, j a k i
46
Wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków na uprawnienia
wpływ na u p r a w n i e n i a współspadkobierców w t r a k c i e dokonyw a n i a działu m a j ą t k u spadkowego, m a s p a d e k wartości p i e n i ą dza. Przy r o z w i ą z y w a n i u postawionego p r o b l e m u należy mieć na
u w a d z e , że:
1) wola spadkodawcy dotycząca sposobu p r z e p r o w a d z e n i a
działu s p a d k u j e s t - w p r a w i e polskim - j e d y n i e wskazówką, nie w i ą ż ą c ą w s z a k bezwzględnie w trakcie podziału
spadku,
2) w chwili s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u t e s t a t o r chciał przysporzyć określonym osobom określone korzyści i wola
w y r a ż o n a w t e s t a m e n c i e j e s t p o d s t a w ą do o k r e ś l e n i a
wysokości udziałów poszczególnych spadkobierców w całości s p a d k u (art. 961 k.c.),
3) podziałowi podlega cały s p a d e k j a k o p e w n a m a s a m a j ą t kowa, o określonej w chwili działu wartości, w s t o s u n k u
do wielkości j u ż u s t a l o n y c h udziałów poszczególnych
współspadkobierców w całości s p a d k u , określonych według s t a n u istniejącego w chwili otwarcia s p a d k u .
M a j ą c na u w a d z e powyższe założenia .należy dojść do wniosku, że wzrost lub spadek wartości poszczególnych s k ł a d n i k ó w
m a j ą t k u spadkowego, j a k i n a s t ę p u j e pomiędzy datą otwarcia
s p a d k u a datą jego podziału, wpływa na niekorzyść lub na korzyść wszystkich współspadkobierców, niezależnie od tego, j a k i e
korzyści zostały im w t e s t a m e n c i e przeznaczone. O k r e ś l e n i e wartości całego s p a d k u n a s t ę p u j e dopiero w chwili p r z e p r o w a d z a n i a
działu, a podziału d o k o n u j e się w e d ł u g z góry u s t a l o n y c h udziałów. W efekcie może się okazać, że osoby, k t ó r y m zmarły przeznaczył w y ł ą c z n i e sumy pieniężne, m a j ą p r a w o do u z u p e ł n i e n i a
swojego u d z i a ł u (dopłaty) ,na s k u t e k istotnej zmiany wartości
p i e n i ą d z a , czyli s p a d k u tej wartości na s k u t e k inflacji. W t r a k c i e
działu u p r a w n i o n y o t r z y m a więc więcej aniżeli suma n o m i n a l n a
p r z e z n a c z o n a mu w t e s t a m e n c i e . Nie będzie to w p r a w d z i e waloryzacja świadczenia pieniężnego w świetle art. 358 1 § 2 i 3 k.c.,
ale prawidłowy podział masy s p a d k o w e j w s t o s u n k u do wielkości
udziałów spadkobierców w całości spadku. Podziałowi - w e d ł u g
kryteriów u s t a l o n y c h j u ż w chwili otwarcia s p a d k u - podlega
Pewna m a s a m a j ą t k o w a i tylko u s t a l e n i e wartości tej masy nas t ę p u j e w m o m e n c i e d o k o n y w a n i a działu. Nie ma to nic wspólne-
47
R E J E N T Nr 1 - s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
go z waloryzacją. W j e d n y m n a t o m i a s t w y p a d k u w y d a j e się konieczne zwaloryzowanie sumy p i e n i ę ż n e j p r z e z n a c z o n e j w t e s t a mencie spadkobiercy przed d o k o n a n i e m działu, a mianowicie w
razie o t r z y m a n i a tej sumy przez u p r a w n i o n e g o jeszcze za życia
s p a d k o d a w c y lub po otwarciu s p a d k u , ale jeszcze przed przeprow a d z e n i e m f o r m a l n e g o podziału. Waloryzacja ta będzie konieczna z uwagi na korzyść, j a k ą u z y s k a ł u p r a w n i o n y przed działem.
M i n i m u m tej korzyści - moim z d a n i e m - wyznacza stopa odsetek
b a n k o w y c h i w tych granicach p r z y n a j m n i e j w i n n a być przeprow a d z o n a waloryzacja. Nie oznacza to j e d n a k niedopuszczalności
z a s t o s o w a n i a wyższej stopy waloryzacji, gdyż mógł u z y s k a ć większą korzyść poprzez wcześniejsze o t r z y m a n i e całości lub części
należnego mu udziału. Z w a l o r y z o w a n a kwota podlega doliczeniu
do wartości całego s p a d k u i dopiero tak u s t a l o n a wartość m a s y
s p a d k o w e j zostanie podzielona pomiędzy u p r a w n i o n y c h . Zwaloryzowana s u m a p i e n i ę ż n a podlega zaliczeniu na poczet u d z i a ł u
tego, który tę należność j u ż otrzymał.
O d r ę b n y m n a t o m i a s t z a g a d n i e n i e m j e s t wpływ zmiany wartości p r a w lub rzeczy pomiędzy datą s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a
datą otwarcia s p a d k u na u p r a w n i e n i a poszczególnych spadkobierców. Z m i a n y te mogą mieć oczywisty wpływ na u z n a n i e określonych osób za spadkobierców lub zapisobiorców w świetle art.
961 k.c. zd. pierwsze (o czym była j u ż wyżej mowa), nie m a j ą zaś
wpływu na określenie wysokości udziałów na p o d s t a w i e art. 961
k.c. zd. drugie. S t o s u n e k wartości przedmiotów wymienionych w
t e s t a m e n c i e o k r e ś l a j ą wysokość udziałów spadkobierców w całości s p a d k u . Z m i a n a ich wartości po s p o r z ą d z e n i u t e s t a m e n t u nie
ma w p ł y w u na wielkość tych udziałów, może mieć j e d y n i e wpływ
na ich wartość.
IV. U s t a n o w i e n i e zapisu oraz dalszego zapisu w t e s t a m e n c i e
p o w o d u j e p o w s t a n i e - w chwili otwarcia s p a d k u - pomiędzy spadkobiercą i zapisobiorcą oraz zapisobiorcą i dalszym zapisobiorcą
s t o s u n k u p r a w n e g o , m a j ą c e g o c h a r a k t e r z o b o w i ą z a n i a (art. 968
k.c.). I s t o t n a z m i a n a wartości p i e n i ą d z a , z a c h o d z ą c a pomiędzy
datą s p o r z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a chwilą otwarcia s p a d k u , nie ma
wpływu ani na c h a r a k t e r tego s t o s u n k u , ani na u p r a w n i e n i a
zapisobiorcy lub dalszego zapisobiorcy. Źródłem z o b o w i ą z a n i a
48
Wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków na uprawnienia .
j e s t j e d n o s t r o n n a czynność p r a w n a ( t e s t a m e n t ) i jego w y k o n a n i e
musi n a s t ą p i ć zgodnie z wolą osoby, k t ó r a tej czynności dokonała. Jeżeli p r z e d m i o t e m zapisu j e s t rzecz lub prawo, to bez względu na zmiany z a c h o d z ą c e w ich wartości u p r a w n i o n y może ż ą d a ć
spełnienia świadczenia ustalonego przez t e s t a t o r a , tj. przeniesienia własności rzeczy lub prawa. J e d y n i e wówczas, gdy t e s t a t o r
w y r a ź n i e w s k a ż e w t e s t a m e n c i e , j a k i wpływ na w y k o n a n i e zapisu będzie m i a ł a z m i a n a okoliczności po s p o r z ą d z e n i u t e s t a m e n tu,
roszczenie
zapisobiorcy
może
być
rozszerzone
lub
ograniczone, albo w ogóle zniesione. W pełni dopuszczalne j e s t
bowiem u s t a n o w i e n i e zapisu pod w a r u n k i e m (art. 975 k.c.) i
wyłącznie od woli zmarłego zależy z a k r e s u p r a w n i e ń zapisobiorcy. T y t u ł e m p r z y k ł a d u m o ż n a podać zapis rzeczy .oznaczonej co
do tożsamości. Z m i a n a j e j wartości - n a w e t znaczna - po sporządzeniu t e s t a m e n t u lub otwarciu s p a d k u nie ma wpływu na
u p r a w n i e n i a zapisobiorcy. Jeżeli j e d n a k s p a d k o d a w c a odniesie w
t e s t a m e n c i e j e j w a r t o ś ć d o innych s k ł a d n i k ó w m a j ą t k u spadkowego lub do całego s p a d k u , to m o ż n a - i należy - wówczas twierdzić, że proporcja ta p o w i n n a być z a c h o w a n a , o ile z treści
t e s t a m e n t u w y r a ź n i e wynika z a m i a r s p a d k o d a w c y przysporzenia zapisobiorcy korzyści wyłącznie w u s t a l o n e j przez siebie wysokości i p o z o s t a j ą c e j w określonej proporcji w s t o s u n k u do
innych korzyści. Z treści t e s t a m e n t u m u s i w y n i k a ć wola dokonania określonych przysporzeń, p o z o s t a j ą c y c h ze sobą w określonym z w i ą z k u . T a k i m u s t a l e n i e m proporcji będzie, moim
z d a n i e m , r o z r z ą d z e n i e s p a d k o d a w c y , na podstawie którego u s t a nawia on zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości, p o d a j ą c jednocześnie, że rzecz ta stanowi określony procent lub u ł a m e k
wartości całego s p a d k u lub innej rzeczy. Określenie wartości
korzyści n a l e ż n e j zapisobiorcy w powyższy sposób pozwala na
przypuszczenie, że proporcja t a k a p o w i n n a być z a c h o w a n a przy
w y k o n y w a n i u zapisu. T e s t a t o r bowiem określił m a k s y m a l n ą wysokość roszczeń u p r a w n i o n e g o w razie istotnej z m i a n y wartości
z a p i s a n e j rzeczy. Spadkobierca nie będzie miał o b o w i ą z k u wykonania zapisu p o n a d wysokość u s t a l o n ą przez zmarłego, czyli
p r z e n o s z ą c na u p r a w n i o n e g o własność d a n e j rzeczy, może j e d n o cześnie ż ą d a ć z w r o t u kwoty p r z e w y ż s z a j ą c e j wysokość n a l e ż n e j
zapisobiorcy korzyści (art. 1006 k.c.). N a t o m i a s t spadek wartości
49
R E J E N T Nr 1 - s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
rzeczy nie d a j e p o d s t a w do w y r ó w n a n i a wartości korzyści należnej zapisobiorcy, jeżeli s p a d k o d a w c a w y r a ź n i e w t e s t a m e n c i e nie
przewidział możliwości zgłoszenia takiego ż ą d a n i a , czyli nie
umieścił w t e s t a m e n c i e p o s t a n o w i e n i a , d a j ą c e g o zapisobiorcy
p r a w a do ż ą d a n i a u z u p e ł n i e n i a wartości korzyści w razie zmiany
wartości rzeczy. P r z e d m i o t e m zapisu j e s t rzecz oznaczona co do
tożsamości i zapisobiorca może ż ą d a ć tylko tego, co mu t e s t a t o r
w y r a ź n i e przeznaczył. Każde ż ą d a n i e musi z n a j d o w a ć u z a s a d nienie w r o z r z ą d z e n i a c h zmarłego. Odniesienie wartości rzeczy
do wartości innych rzeczy lub całego s p a d k u stanowi u s t a l e n i e
m a k s y m a l n e j granicy roszczeń zapisobiorcy, ale p r z e d m i o t e m j e go roszczenia może być w y ł ą c z n i e ż ą d a n i e p r z e n i e s i e n i a własności tej rzeczy. Inaczej mówiąc, samo odniesienie wartości zapisu
do wartości innej rzeczy nie d a j e jeszcze p o d s t a w do zgłoszenia
j a k i c h k o l w i e k ż ą d a ń ponad ż ą d a n i a u s t a l o n e w t e s t a m e n c i e , tj.
roszczenia o przeniesienie własności z a p i s a n e j rzeczy. Dodatkowe roszczenia mogą być zgłoszone j e d y n i e wówczas, gdy z treści
t e s t a m e n t u w y r a ź n i e w y n i k a wola zmarłego p r z y s p o r z e n i a korzyści w określonej wysokości, bez względu na z m i a n ę wartości
rzeczy. Takim r o z r z ą d z e n i e m będzie np. zapis rzeczy oznaczonej
co do tożsamości z j e d n o c z e s n y m p o d a n i e m , iż rzecz ta stanowi
określoną część wartości s p a d k u , gdyż taką w a r t o ś ć s p a d k o d a w ca u z n a ł za n a l e ż n ą u p r a w n i o n e m u z t y t u ł u zachowku lub j a k o
r ó w n o w a r t o ś ć usług, świadczonych przez zapisobiorcę na rzecz
spadkodawcy. Z a s t r z e ż e n i e powyższe określa granice roszczeń
zapisobiorcy, który nie będzie w p r a w d z i e mógł zgłaszać ż ą d a ń
ponad w a r t o ś ć tej rzeczy, u s t a l o n ą w t e s t a m e n c i e , ale s p a d e k j e j
wartości d a j e mu - moim z d a n i e m - p r a w o do w y r ó w n a n i a wartości korzyści n a l e ż n e j z tytułu zapisu.
T e s t a t o r może określić w t e s t a m e n c i e , j a k i wpływ na zobowiązanie, p o w s t a j ą c e między s p a d k o b i e r c ą , a zapisobiorcą oraz zapisobiorcą,
a dalszym
zapisobiorcą, będzie m i a ł a z m i a n a
s t o s u n k ó w (w tym wartości p i e n i ą d z a ) zachodząca po s p o r z ą d z e niu t e s t a m e n t u . P o s t a n o w i e n i a t a k i e nie będą miały z reguły
c h a r a k t e r u w a r u n k u , gdyż ich głównym celem j e s t u s t a l e n i e
wielkości świadczenia, dostosowanie go do zmienionych okoliczności. F a k t y c z n i e będzie to więc waloryzacja świadczenia przep r o w a d z o n a zgodnie z wolą osoby, która k r e o w a ł a dany s t o s u n e k
50
Wpływ n a d z w y c z a j n e j z m i a n y s t o s u n k ó w n a u p r a w n i e n i a .
zobowiązaniowy, u s t a n a w i a j ą c w t e s t a m e n c i e zapis. B r a k natomiast w t e s t a m e n c i e stosownych p o s t a n o w i e ń p o w o d u j e , że wola
zmarłego musi być w y k o n a n a zgodnie z j e j treścią. Wola ta bowiem w i ą ż e niezależnie od z m i a n zachodzących po s p o r z ą d z e n i u
t e s t a m e n t u lub otwarciu spadku. Zapisobiorca lub dalszy zapisobiorca będą mogli ż ą d a ć spełnienia świadczenia zgodnie z treścią
t e s t a m e n t u . Szczególna s y t u a c j a może j e d n a k powstać w razie
obciążenia zapisobiorcy dalszym zapisem. Wzrost lub s p a d e k
wartości rzeczy pomiędzy u s t a n o w i e n i e m dalszego zapisu a jego
w y k o n a n i e m nie ma wpływu na u p r a w n i e n i a dalszego zapisobiorcy, chyba że t e s t a t o r w y r a ź n i e określił w t e s t a m e n c i e s k u t k i
tych zmian. J e d n a k ż e obciążony dalszym zapisem zapisobiorca
może powołać się na ograniczenia swojej odpowiedzialności, przewidziane w art. 974 k.c., który d a j e mu prawo do zwolnienia się z
ciążącego na nim o b o w i ą z k u spełnienia świadczenia poprzez
przeniesienie na rzecz dalszego zapisobiorcy p r a w o t r z y m a n y c h
na s k u t e k w y k o n a n i a zapisu lub przelewu roszczenia o j e g o wykonanie. Dalszy zapisobiorca może o t r z y m a ć w w y k o n a n i u zobow i ą z a n i a zupełnie inne świadczenie, aniżeli p r z e z n a c z o n e mu w
testamencie. Na decyzję zapisobiorcy może mieć istotny wpływ
właśnie z m i a n a wartości rzeczy, spowodowana z m i a n ą wartości
p i e n i ą d z a . Art. 974 k.c. stanowi u s t a w o w e ograniczenie odpowiedzialności zapisobiorcy, który zawsze może się na nie powołać aż
do w y k o n a n i a dalszego zapisu, a u p r a w n i o n y nie ma możliwości
p o d w a ż e n i a tego ograniczenia, ani zniesienia j e g o skutków.
Z m i a n a wartości rzeczy może mieć bardzo różnorodny wpływ
na u p r a w n i e n i a zapisobiorcy i dalszego zapisobiorcy. Nie ogranicza w p r a w d z i e odpowiedzialności spadkobiercy z t y t u ł u zapisu,
może mieć n a t o m i a s t zasadniczy wpływ na u p r a w n i e n i a dalszego
zapisobiorcy w świetle u s t a w o w e g o ograniczenia odpowiedzialności zapisobiorcy. Należy j e d n a k p a m i ę t a ć , że zapis lub dalszy
zapis p r z y p a d a stronie zgodnie z wolą spadkodawcy. T e s t a t o r
może określić wpływ nie tylko zmiany s t o s u n k ó w na zobowiązania, ale t a k ż e w z a j e m n ą zależność pomiędzy poszczególnymi
z o b o w i ą z a n i a m i i wola jego będzie wówczas d e c y d u j ą c a dla określenia z a k r e s u u p r a w n i e ń poszczególnych osób.
P e w n e k o m p l i k a c j e mogą powstać w razie p r z e z n a c z e n i a zapisobiorcy lub d a l s z e m u zapisobiorcy kwoty pieniężnej. Oczywiście
51
R E J E N T Nr 1 - s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
s p a d k o d a w c a zawsze może określić w t e s t a m e n c i e sposób przep r o w a d z e n i a waloryzacji oraz j e j w a r u n k i , a t a k ż e w ogóle wykluczyć możliwość j e j
przeprowadzenia.
Brak wyraźnych
p o s t a n o w i e ń w tym zakresie p o w o d u j e , że zgodnie z art. 358 1 § 1
k.c. "spełnienie świadczenia n a s t ę p u j e przez zapłatę sumy nominalnej..." W chwili wymagalności zapisu należy się u p r a w n i o n e mu u s t a l o n a w t e s t a m e n c i e kwota w n o m i n a l n e j wysokości.
J e d n a k ż e f a k t , że p r z e d m i o t e m zapisu j e s t świadczenie pieniężne, p o w o d u j e możliwość p r z e p r o w a d z e n i a jego waloryzacji na
p o d s t a w i e art. 358 1 § 2 i 3 k.c., a więc w drodze waloryzacji
u m o w n e j lub s ą d o w e j . W świetle powyższego p r z e p i s u waloryzacji podlegają w s z y s t k i e świadczenia pieniężne bez względu na
swoje źródło. Ryzyko zmiany wartości p i e n i ą d z a powinno być
rozłożone na obie strony s t o s u n k u prawnego. Przepisy p r a w a
spadkowego nie w y k l u c z a j ą wyraźnie możliwości waloryzacji, a
w y k o n a n i e zapisu lub dalszego zapisu n a s t ę p u j e na p o d s t a w i e
przepisów księgi III kodeksu cywilnego, z w y j ą t k a m i określonymi w przepisach r e g u l u j ą c y c h zapis (art. 968 - 981 k.c.). W t y m
stanie p r a w n y m waloiyzacji może podlegać świadczenie pieniężne z tytułu zapisu lub dalszego zapisu.
Istotne j e s t też określenie, od j a k i e g o m o m e n t u świadczenie
pieniężne z t y t u ł u zapisu może podlegać waloiyzacji. W y d a j e się,
że waloryzacji podlega zobowiązanie j u ż istniejące, czyli w razie
u s t a n o w i e n i a zapisu waloryzacja może być p r z e p r o w a d z o n a od
chwili p o w s t a n i a z o b o w i ą z a n i a , tj. od daty otwarcia s p a d k u . W
tym m o m e n c i e p o w s t a j e s t o s u n e k p r a w n y pomiędzy s t r o n a m i i
chwila ta j e s t d e c y d u j ą c a dla określenia wielkości roszczeń zapisobiorcy. Z m i a n a wartości p i e n i ą d z a , po p o w s t a n i u z o b o w i ą z a n i a
może mieć wpływ na roszczenia stron, w szczególności z t y t u ł u
waloryzacji. N a t o m i a s t zmiany zachodzące pomiędzy datą spor z ą d z e n i a t e s t a m e n t u a datą otwarcia s p a d k u nie m a j ą znaczenia dla określenia wysokości świadczenia pieniężnego należnego
stronie. W tym zakresie w i ą ż e wola zmarłego i jeżeli b r a k j e s t
p o d s t a w do zmiany wysokości świadczenia pieniężnego w świetle
r o z r z ą d z e n i a t e s t a t o r a , to świadczenie to należy się stronie w
wysokości u s t a l o n e j w dacie otwarcia s p a d k u , bez względu na
wcześniejszą z m i a n ę wartości p i e n i ą d z a . Wszelkie próby waloryzacji świadczenia za okres p o p r z e d z a j ą c y chwilę otwarcia s p a d k u
52
W p ł y w n a d z w y c z a j n e j z m i a n y s t o s u n k ó w na u p r a w n i e n i a .
byłyby waloryzacją świadczenia nie istniejącego. Przed otwarciem s p a d k u stron nie łączył j e s z c z e żaden s t o s u n e k p r a w n y ,
brak j e s t więc j a k i c h k o l w i e k p o d s t a w do p r z e p r o w a d z e n i a walolyzacji. M o m e n t p o w s t a n i a z o b o w i ą z a n i a j e s t d e c y d u j ą c y dla
określenia wielkości świadczenia i dopiero zmiany z a c h o d z ą c e po
tej chwili mogą być b r a n e pod u w a g ę przy r o z p a t r y w a n i u roszczeń strony z t y t u ł u waloryzacji.
W a l o r y z a c j a świadczeń pieniężnych z t y t u ł u zapisu i dalszego
zapisu może być p r z e p r o w a d z o n a przez strony w umowie, b ą d ź
na drodze sądowej. Spadkobierca obciążony o b o w i ą z k i e m wykon a n i a zapisu i u p r a w n i o n y do o t r z y m a n i a świadczenia zapisobiorca zawsze mogą - na p o d s t a w i e zgodnego p o r o z u m i e n i a zawrzeć u m o w ę 1 0 , o k r e ś l a j ą c ą sposób p r z e p r o w a d z e n i a waloryzacji ś w i a d c z e n i a z tytułu zapisu. U m o w a t a k a ma w p r a w d z i e
wpływ na o k r e ś l e n i e wielkości świadczenia należnego wierzycielowi, ale z reguły nie zmienia ani c h a r a k t e r u samego świadczenia, ani j e g o p o d s t a w y p r a w n e j . Nie będzie to więc odnowienie
u r e g u l o w a n e w art. 506 k.c., a j e d y n i e waloryzacja u m o w n a .
Oczywiście u m o w a z a w a r t a między spadkobiercą i zapisobiorcą
może nie tylko określać zasady waloryzacji, ale j e d n o c z e ś n i e stanowić odnowienie, j e d n a k ż e musi to j e d n o z n a c z n i e w y n i k a ć z
treści tej umowy. W razie istnienia w ą t p l i w o ś c i , co do c h a r a k t e r u
umowy, należy uznać, że do odnowienia nie doszło (art. 506 k.c.).
S ą d o w a waloryzacja świadczeń pieniężnych z t y t u ł u zapisu
odbywa się na z a s a d a c h ogólnych określonych w art. 358 1 § 3 k.c.
O j e j z a k r e s i e i sposobie p r z e p r o w a d z e n i a orzeka sąd. Należy
j e d n a k p a m i ę t a ć , że roszczenia dalszego zapisobiorcy mogą być
obalone za pomocą art. 974 k.c., skoro istnieją u s t a w o w e ograniczenia odpowiedzialności zapisobiorcy. Suma p i e n i ę ż n a n a l e ż n a
d a l s z e m u zapisobiorcy nie zawsze będzie podlegać waloryzacji i
to nie ze względu na niedopuszczalność j e j p r z e p r o w a d z e n i a , ale
z u w a g i na u s t a w o w e ograniczenia odpowiedzialności zapisobiercy. W y ł ą c z n i e j e d n a k zapisobiorca d e c y d u j e o powołaniu się na te
ograniczenia. U p r a w n i e n i a zapisobiorcy określone w art. 974 k.c.
m a j ą c h a r a k t e r u p o w a ż n i e n i a p r z e m i e n n e g o i mogą być podniesione w k a ż d y m czasie, aż do chwili w y k o n a n i a zapisu dalszego.
53
R E J E N T Nr 1
- s t y c z e ń 1 9 9 2 r.
V. Z m i a n a wartości p i e n i ą d z a może mieć znaczny i różnorodny wpływ na u p r a w n i e n i a osób o t r z y m u j ą c y c h korzyść ze s p a d k u
w t e s t a m e n c i e . Skutki p r a w n e tego wpływu są też u z a l e ż n i o n e od
s t a t u s u osoby w s k a z a n e j w t e s t a m e n c i e . Z a k r e s tego w p ł y w u
może n a d t o określić s p a d k o d a w c a w t e s t a m e n c i e , przy czym j e g o
r o z r z ą d z e n i a m u s z ą się mieścić w granicach zakreślonych przez
p r a w o spadkowe. Znacznie większy z a k r e s swobody istnieje przy
o k r e ś l a n i u s k u t k ó w p r a w n y c h u s t a n o w i e n i a zapisobiorcy, aniżeli
przy powołaniu spadkobiercy. Z u w a g i j e d n a k na komplikacje,
j a k i e może wywołać z m i a n a wartości s p a d k u po s p o r z ą d z e n i u
t e s t a m e n t u , bardzo istotne w y d a j e się być p r e c y z y j n e f o r m u ł o w a nie treści t e s t a m e n t u , ścisłe określanie s t a t u s u osoby, k t ó r e j
p r z e z n a c z o n a j e s t d a n a korzyść, a w razie powołania kilku osób
o k r e ś l a n i e wysokości ich udziałów w tej korzyści. Im b a r d z i e j
szczegółowy i precyzyjny c h a r a k t e r będą miały poszczególne pos t a n o w i e n i a t e s t a m e n t u , tym m n i e j będzie problemów i w ą t p l i wości przy w y k o n y w a n i u o s t a t n i e j woli zmarłego.
54
Wpływ n a d z w y c z a j n e j z m i a n y s t o s u n k ó w na uprawnienia .
PRZYPISY
1. Por. B. K o r d a s i e w i c z : I n f l a c j a , a p r a w o s p a d k o w e , NP 1985, nr 5, s. 53-62 o r a z
cytowaną t a m literaturę i orzecznictwo S ą d u Najwyższego.
2. Swoje u w a g i odnoszę - p r z e d e w s z y s t k i m - do korzyści, k t ó r y c h ź r ó d ł e m j e s t
t e s t a m e n t , albowiem d e c y d u j e tu wola s p a d k o d a w c y zarówno o p o w s t a n i u j a k i
w i e l k o ś c i k o r z y ś c i p o s z c z e g ó l n y c h osób. B r a k p r e c y z j i w f o r m u ł o w a n i u p o s t a n o w i e ń t e s t a m e n t u r o d z i s z e r e g w ą t p l i w o ś c i p r z y d o k o n y w a n i u w y k ł a d n i woli z m a r łego i l i c z n e p r o b l e m y w p r a k t y c e . P r z y d z i e d z i c z e n i u u s t a w o w y m n a t o m i a s t
u d z i a ł y w s p a d k u są o k r e ś l o n e na p o d s t a w i e p r z e p i s ó w p r a w a s p a d k o w e g o , a
p r o b l e m s p r o w a d z a się j e d y n i e d o s p o s o b u o s z a c o w a n i a m a j ą t k u s p a d k o w e g o .
Z a s a d y s z a c o w a n i a zaś s ą p r z e z p r a w o s p a d k o w e ściśle o k r e ś l o n e . T a k w i ę c
problem wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na dziedziczenie ustawowe
określają przepisy p r a w a spadkowego. T e s t a m e n t z reguły jest źródłem wielu
w ą t p l i w o ś c i i w y j a ś n i e n i e m ich n a l e ż y się b l i ż e j z a j ą ć .
3 . T a k Z . R a d w a ń s k i : S y s t e m p r a w a c y w i l n e g o , 1.1, C z ę ś ć o g ó l n a ( p r a c a z b i o r o w a
pod r e d . S . G r z y b o w s k i e g o ) , O s s o l i n e u m 1985, s . 538.
4. Z a s a d a ta z o s t a ł a w y p r a c o w a n a w o r z e c z n i c t w i e po w e j ś c i u w życie k o d e k s u
c y w i l n e g o - p o r . B . K o r d a s i e w i c z , op. cit., s . 5 7 o r a z S . W ó j c i k : S y s t e m p r a w a
cywilnego, t . I V P r a w o s p a d k o w e ( p r a c a z b i o r o w a pod r e d . J . S t . P i ą t o w s k i e g o ) ,
O s s o l i n e u m 1986, s. 465.
5. T a k S ą d N a j w y ż s z y w u c h w a l e z d n i a 3 p a ź d z i e r n i k a 1990 r. III C Z P 49/90,
O S N C P 1991, p o z . 4 8 .
6. Sąd N a j w y ż s z y w cytowanej wyżej u c h w a l e u z n a ł dopuszczalność waloiyzacji
bez w z g l ę d u n a ź r ó d ł o p o w s t a n i a z o b o w i ą z a n i a d o z a p ł a t y s u m y p i e n i ę ż n e j . P r o wadzi to w k o n s e k w e c j i do wniosku, że raz p r z e p r o w a d z o n a waloryzacja może być
d o k o n a n a p o n o w n i e , o ile z o b o w i ą z a n i e t r w a n a d a l i p o w y d a n i u o r z e c z e n i a , a p r z e d
w y k o n a n i e m zobowiązania, n a s t ą p i dalsza istotna zmiana wartości pieniądza.
7. P r o b l e m w p ł y w u zwłoki na w a l o r y z a c j ę ś w i a d c z e ń p i e n i ę ż n y c h oraz roszczeń z
tym związanych omawiam w artykule: Waloryzacja świadczeń pieniężnych, a
p r o b l e m z w ł o k i , R e j e n t 1991, nr 4, s. 7 7 - 8 9 .
8 . A r t . 9 6 1 k.c. j e s t j e d n y m z b a r d z i e j k o n t r o w e r s y j n y c h p r z e p i s ó w p r a w a s p a d k o w e g o . N a t e n t e m a t p o r . S . W ó j c i k , op. cit., s . 227 i n . o r a z c y t o w a n ą t a m l i t e r a t u r ę
i orzecznictwo Sądu Najwyższego.
9. A r g u m e n t y p r z e m a w i a j ą c e za p r z y j ę c i e m tej chwili j a k o chwili poczynienia
s t o s o w n y c h u s t a l e ń p r z y t a c z a m w p r a c y : Z a p i s , L u b l i n 1990, s . 38. O d m i e n n e
s t a n o w i s k o r e p r e z e n t u j ą : S. W ó j c i k , op. cit., s. 2 2 9 oraz L. S t e c k i : K o d e k s c y w i l n y
z k o m e n t a r z e m ( p r a c a z b i o r o w a p o d r e d . J. W i n i a r z a ) , W - w a 1989, s. 855. W y d a j e
się j e d n a k , ż e t r e ś ć a r t . 9 6 1 k.c. w s k a z u j e j a k o c h w i l ę m i a r o d a j n ą dla d o k o n a n i a
oceny c h w i l ę o t w a r c i a s p a d k u , m ó w i ą c o p r z e d m i o t a c h m a j ą t k o w y c h , w y c z e r p u j ą cych cały lub p r a w i e cały s p a d e k . W e d ł u g s t a n u i s t n i e j ą c e g o w c h w i l i o t w a r c i a
s p a d k u u s t a l a m y j e g o skład i do tego s k ł a d u odnosimy r o z r z ą d z e n i a s p a d k o d a w c y .
55