ŻYCIORYS Prof. dr hab. BARBARA SKARGA Urodziła

ŻYCIORYS
Prof. dr hab. BARBARA SKARGA
Urodziła 25 października 1919 r. w Warszawie, w 1937 r. ukończyła
gimnazjum ogólnokształcące w Wilnie i w tym samym roku podjęła studia na
wydziale elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Po ukończeniu trzech
semestrów przeniosła się na wydział humanistyczny Uniwersytetu im. Stefana
Batorego w Wilnie, obierając jako specjalizację filozofię, a jako przedmiot
poboczny – matematykę. Gdy w grudniu 1939 r. Uniwersytet Wileński uległ
likwidacji, B. Skarga do 1944 r. uczęszczała na konspiracyjne seminaria swoich
mistrzów prof. prof. H. Elzenberga, T. Czeżowskiego, K. Górskiego i S.
Srebrnego, zdając wszystkie przewidziane egzaminy. Brała też udział w
konspiracyjnym szkolnictwie średnim, ucząc łaciny i matematyki. Jednocześnie
zaangażowała się w niepodległościową działalność Armii Krajowej, pełniąc w
niej różne funkcje, od łączniczki do kierownika łączności terenowej okręgu
wileńskiego. Z tego powodu aresztowana przez okupacyjne władze radzieckie,
została skazana przez wojenny trybunał Republiki Litewskiej na 10 lat łagru,
wywieziona w głąb ZSRR, a po odbyciu „kary” skierowana na wieczne zesłanie
do Kazachstanu.
Wspomnienia z tego okresu zawarła B. Skarga po latach we wstrząsającej
książce, pierwszej kobiecej relacji z łagrów, Po wyzwoleniu (1944-1955), którą
wydała pod pseudonimem w Paryżu w 1985 r. Do kraju powróciła w grudniu
1955 r. i zamieszkała w Warszawie. W roku 1957 uzyskała w trybie zaocznym
stopień magistra filozofii i podjęła pracę w Zakładzie Bibliografii i
Dokumentacji Filozofii Polskiej IFiS Polskiej Akademii Nauk. W 1961 r.
doktoryzowała się na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy
Narodziny pozytywizmu polskiego, przygotowanej pod kierunkiem prof.
Niny Assorodobraj. Od 1962 r. pracowała w Zakładzie Historii Filozofii
Nowożytnej IFiS PAN na stanowisku adiunkta. W tym czasie pozostawała w
żywym kontakcie z kręgiem tzw. „warszawskiej szkoły historii idei” (L.
Kołakowski, B. Baczko, A. Walicki, J.Szacki, A.Sikora, K.Pomian, Z.
Ogonowski, L. Szczucki), zanim szkoła ta, w wyniku wydarzeń związanych z
„marcem 68”, uległa dezintegracji. W 1967 r. B. Skarga habilitowała się na
podstawie pracy Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, w 1975 r.
uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1988 r. tytuł profesora
zwyczajnego. W latach 1981-1984 (a więc przed i w trudnym okresie po
wprowadzeniu stanu wojennego) była przewodniczącą Komitetu Nauk
Filozoficznych
PAN,
była
członkiem-założycielem
konspiracyjnego
Towarzystwa Kursów Naukowych, przekształconego potem w Towarzystwo
Krzewienia i Popierania Nauk, jest członkiem-korespondentem PAU. W latach
1993-2006 była redaktorem naczelnym periodyku „Etyka”. W 1995 r.
odznaczona Orderem Orła Białego, została przewodniczącą jego kapituły, z
1
której to funkcji zrezygnowała w 2005 r. W roku 2000 otrzymała doktorat
honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jest laureatką
wielu nagród o charakterze literackim i naukowym. Nie mogąc z powodów
politycznych pracować w czasach PRL na Uniwersytecie, B.Skarga prowadziła
od 1970 r. ożywioną działalność dydaktyczną, najpierw kierując w PAN
ogólnopolskim seminarium, a po 1989 r. nauczając w różnych ośrodkach
uniwersyteckich, którą to działalność kontynuuje do dzisiaj.
W twórczości B. Skargi można wydzielić pięć kręgów problemowych,
pokrywających się mniej więcej z chronologicznymi etapami jej zainteresowań
filozoficznych. Pierwszy z tych etapów to badania nad pozytywizmem polskim i
francuskim. W swych publikacjach z tego okresu B.Skarga skupiła się nad
historycznym kontekstem ideowym, w jakim rodził się polski pozytywizm,
analizowała jego uwikłania w problematykę narodową i historiozoficzną,
wydobywała jego specyficzne cechy. Przy okazji tych badań zaprezentowała w
pracy zbiorowej Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy (1971) sylwetki ideowe
całej galerii ważnych dla polskiej kultury postaci. Naturalnym kolejnym
krokiem naukowych poszukiwań było cofnięcie się do źródeł i podjęcie studiów
nad filozofią ojca pozytywizmu, Augusta Comte’a. Prace własne B.Skargi, a
także dokonane przez nią redakcje naukowe i przekłady dzieł Comte’a
pozwoliły polskiemu czytelnikowi wniknąć w tajniki – wydobywając
najciekawsze i najgłębsze sploty ideowe i demaskując płycizny myślowe –
wielce rozbudowanej doktryny, której przeznaczeniem była w kilku następnych
dziesięcioleciach kariera światowa. Po badaniach nad filozofią Comte’a przyszła
jeszcze kolej na historyczną i filozoficzną analizę sporów, jakie wybuchły wśród
francuskich uczniów po śmierci mistrza; publikacja jej wyników była na
gruncie polskim zupełną nowością.
Drugi etap badań niejako organicznie wyrósł z pierwszego – składają się
nań prace dotyczące innych jeszcze niż pozytywizm nurtów francuskiej filozofii
XIX wieku. W tym obszarze problemowym B.Skarga zwróciła szczególną
uwagę na twórczość Claude’a Bernarda i Ernesta Renana, następnie
przeprowadziła dogłębną analizę różnych odmian francuskiego spirytualizmu
wywodzącego się od Maine de Birana, oraz eklektyzmu, neokrytycyzmu,
filozofii refleksyjnej i filozofii religijnej, by wreszcie dotrzeć do filozofii Henri
Bergsona, która na dłużej stała się jej wyróżnionym tematem badawczym.
Ważnym, obok prac własnych B.Skargi, owocem tych badań - szczególnie ze
względów dydaktycznych - była publikacja fundamentalnej antologii tekstów z
filozofii francuskiej XIX wieku. Prace z tego kręgu problemowego zaznajamiały
czytelnika polskiego z nieznanymi dotąd u nas postaciami i nurtami
filozoficznymi. W obu pierwszych etapach swojej twórczości B.Skarga
występowała przede wszystkim jako znakomity historyk filozofii, dysponujący
warsztatem naukowym zbliżonym do „historii idei”.
Trzeci etap twórczości B. Skargi i trzeci krąg problemów można
scharakteryzować jako próbę wypracowania własnego, oryginalnego stanowiska
2
filozoficznego, wyrastającego z refleksji nad pracą historyka filozofii. Jest to
swoista metafilozofia zwracająca się przede wszystkim ku problematyce nurtów
ideowych kształtujących daną epokę, a nazywanych przez B.Skargę
„formacjami intelektualnymi” i ku dialektyce zmienności i trwania pewnych
idei, wyznaczającej rytm historyczności życia umysłowego każdej epoki.
Formacja intelektualna to wydobywany przez historyka idei z chaosu świadectw
intelektualnych danej epoki splot poglądów przenikniętych jakąś wspólną
intencją. Splot ów nadaje swojej epoce czy swojemu kręgowi kulturowemu ich
własny światopoglądowy i filozoficzny sens, stabilizując żywioł historycznej
zmienności dzięki temu, że staje się strukturą odznaczającą się względną
trwałością. Skarga wyróżnia cztery warstwy formacji intelektualnej, które
historyk myśli powinien uchwycić: problematykę, warstwę kategorialnopojęciową, reguły sensu oraz episteme jako właściwy danej formacji schemat
poznawczy, zakorzeniony w nieświadomie na ogół zakładanej ontologii. Swą
uwagę w badaniach nad formacjami zwraca Skarga przede wszystkim na
problemy przechodzenia od jednej formacji do drugiej, na kwestie antycypacji i
prekursorstwa, wyłaniania się nowości teoretycznych i na kwestie recepcji.
Interesuje ją też sprawa językowego kształtu problemów – język podlega
historycznym przemianom, które badacz musi konfrontować z treściową
tożsamością pojęć i problemów, które mogą trwać mimo zmienności wyrazu.
Jest zatem Skarga przeciwna redukowaniu myśli do jej językowego kształtu i
bliższa jest jej „mentalnościowa”, a nie zdaniowa forma myśli. Dzięki temu
stanowisku wykazuje, że pośród zmienności dyskursów daje się uchwycić
względna stabilność głównych kategorii, gwarantująca występowanie w danej
formacji trwałych reguł sensu czyli modeli racjonalności. Owa trwałość nie jest
jednak absolutna: miejsce jednej formacji zajmuje inna, bo żadna z nich –
wbrew skrajnemu stanowisku M.Foucaulta – nie trwa w całkowitej izolacji od
innych; zmiany struktury intelektualnej mogą być rewolucyjne, ale pod ich
powierzchnią dokonuje się ciągła ewolucja. Dlatego historyzm nie może
oznaczać mgławicy rozproszonych stanowisk, wydanych na łup bezsensownej
zmienności; musi mieć granice w upartym powracaniu, choć pod zmienną
postacią, do najważniejszych dla człowieka pytań – a pytania te to wszak
pytania metafizyczne. Prace B.Skargi należące do tego obszaru badawczego to
przede wszystkim książki Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka
filozofii (1987) i Granice historyczności (1989) oraz projekt i redakcja naukowa
pięciotomowego, fundamentalnego Przewodnika po literaturze filozoficznej XX
wieku (1994-97), nagrodzonego nagrodą „Literatury na Świecie”.
Wyrazem czwartego kręgu problemowego, na którym skupia się uwaga
B.Skargi od lat 80.-90. XX wieku, są jej prace o tematyce metafizycznej. Przy
czym nie jest to bynajmniej metafizyka klasyczna: Skarga podnosi największe
problemy metafizyki, takie jak sens bytu, pochodzenie zła, miejsce ludzkiego
podmiotu w świecie, prawomocność transcendencji – wychodząc od projektów
takich współczesnych myślicieli, jak Heidegger, Levinas czy Derrida i
3
konfrontując je z rozwiązaniami wielkich myślicieli przeszłości, takich jak
Platon, Arystoteles, Pseudo-Dionizy czy Leibniz. Nie jest to więc tylko
historyczno-filozoficzna interpretacja stanowisk cudzych, ale próba
wypracowania własnego podejścia do tych najważniejszych pytań filozofii,
próba uwzględniająca wszelkie przeprowadzone dotąd krytyki metafizyki, od
krytyki kantowskiej, poprzez scjentystyczną, aż po postmodernistyczną. Przy
okazji niejako, Skarga poprzez swoje studia nad wymienionymi myślicielami
współczesnymi, przybliżyła polskiemu czytelnikowi problemy tkwiące w
centrum współczesnych filozoficznych dyskusji na świecie (obok J.Tischnera i
M.Jędraszewskiego była np. pierwszym propagatorem filozofii E.Levinasa w
Polsce). Refleksja metafizyczna Skargi ma charakter swoiście dialektyczny:
przepojona jest świadomością braku ostatecznie zadowalających odpowiedzi na
najważniejsze dla człowieka pytania, świadomością nieustannej gry tożsamości i
różnicy (przedmiotu pytania i podmiotu pytającego), wymogiem współtrwania
przez filozofa z tym stanem napięcia badanego problemu, bo ostateczne
opowiedzenie się za jakimś ekstremalnym rozwiązaniem zawsze kończy się
ideologiczną klęską filozofii. Stanowisko filozoficzne Skargi cechuje się
otwartością zarówno na pytania stawiane przez wielkich klasyków, jak i przez
myślicieli współczesnych, a metoda prowadzenia przez nią dyskusji z nimi
zbliżona jest do metod fenomenologii i hermeneutyki.
Piątym kręgiem problemowym, dającym się w twórczości B.Skargi wyróżnić,
trwale obecnym w jej refleksji, lecz szczególnie w ostatnich latach intensywnie
uprawianym, jest refleksja o charakterze moralnym i obywatelskim. Znajduje
ona wyraz w esejach publikowanych na łamach czasopism kulturalnych i gazet
codziennych, oraz w licznych wystąpieniach publicznych. Wybrane fragmenty
tej eseistyki znalazły się w książce Człowiek to nie jest piękne zwierzę (2007).
Eseje Skargi, przeniknięte duchem moralnego posłannictwa na rzecz jakości
życia społecznego i politycznego w kraju, malują raczej w czarnych kolorach
współczesną rzeczywistość społeczną. Szczególną troskę autorki budzą
przyczyny „zamilknięcia inteligencji”, ale właśnie to, że ta troska znajduje
wyraz publiczny, przypomina tejże inteligencji o jej społecznej misji. Analizując
takie kategorie, niezbędne do właściwego funkcjonowania organizmu
społecznego, jak sprawiedliwość, wolność, godność, honor, wierność,
odpowiedzialność, poczucie obywatelskie, odwołuje się Skarga do wzorców
antycznych, wykazując, że trwanie przy fundamentalnych wartościach kultury
europejskiej może być jednak ratunkiem dla naszych marnych czasów.
Barbara Skarga poprzez swoją działalność seminaryjną, a w ostatnich latach
również wykładową, oddziałała inspirująco na sporą grupę aktywnych dzisiaj
zawodowo filozofów, a jej dzieła, niezależnie od obszaru, do którego należą,
wyznaczyły dla polskich badaczy najwyższe standardy naukowe w zakresie
filozofii oraz zainicjowały nowe kierunki badań.
4
Prof. dr hab. Barbara Skarga
WYKAZ
Ważniejszych publikacji
I.
Dzieła:
1.Narodziny pozytywizmu polskiego (1831-1864), Warszawa 1964;
2.Comte, Warszawa 1966, wyd. 2 rozszerzone, Warszawa 1977 (Seria: Myśli
i Ludzie);
3.Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, Warszawa 1967;
4.Renan, Warszawa 1969, wyd. 2 Warszawa 2002 (Seria: Myśli i Ludzie);
5.Claude Bernard, Warszawa 1970 (Seria: Myśli i Ludzie);
6. Z historii filozofii pozytywistycznej w Polsce. Ciągłość i przemiany (prac.
zbior., red. nauk. wraz z Anną Hochfeldową), Wrocław 1972;
7. Comte August: Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej [oraz] Rozprawa o
całokształcie pozytywizmu. Opracowała [i w części tłumaczyła], wstępem i
przypisami opatrzyła Barbara Skarga, Warszawa 1973 (Biblioteka Klasyków
Filozofii);
8. Kłopoty intelektu. Między Comte’em a Bergsonem, Warszawa 1975;
9. Polska myśl filozoficzna i społeczna (prac.zbior. pod red. nauk. Barbary
Skargi), t. 2 Warszawa 1975, t. 3 Warszawa 1977;
10.Filozofia francuska XIX wieku. Wyboru dokonała oraz wstępem, notami i
komentarzem opatrzyła Barbara Skarga, Warszawa 1978;
11. U progu współczesności. Z dziejów doktryn antypozytywistycznych (prac.
zbior. pod red. Barbary Skargi), Warszawa 1978;
12. 700 lat myśli polskiej, t. 6 : Filozofia i myśl społeczna w latach 18651895, cz. 1-2. Wybrały, opracowały, wstępami i przypisami opatrzyły Anna
Hochfeldowi i Barbara Skarga, Warszawa 1980;
13. Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, Warszawa 1982;
5
14. Po wyzwoleniu ( 1944 – 1955 ), pod pseud. Wiktoria Kraśniewska, Paryż
1985, wyd. 2 poprawione ( pod własnym nazwiskiem), Poznań 1990, wyd. 3
, Warszawa 2000, przekł. Francuski;
15. Une absurde cruaute: temoignage d` une femme au Gulag ( 1944-1955),
tr. Par M. Laurent, Paris 2000;
16. Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii, Warszawa
1987;
17. Granice historyczności, Warszawa 1989, wyd. 2 Warszawa 2005, przekł.
Francuski;
18. Les limites de l` historicite: continuite et transformationsde la pensee, tr.
Par M. Kowalska, preface de F. Chirpaz, Paris 1997;
19. Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, ( prac. zbior. pod red.
nauk. Barbary Skargi przy współpracy Haliny Floryńskiej – Palewicz i
Stanisława Borzyma), 5 tomów, Warszawa 1994-1997;
20. Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Kraków 1997;
21. O filozofię bać się nie musimy, Warszawa 1999;
22. Ślad i obecność, Warszawa 2005;
23.Kwintet metafizyczny, Kraków 2005;
24. Człowiek to nie jest piękne zwierzę, Kraków 2007.
Warszawa, dnia 25 lipca 2007 r.
6
14. Po wyzwoleniu (1944-1955), pod pseud. Wiktoria Kraśniewska, Paryż
1985, wyd. 2 poprawione (pod własnym nazwiskiem), Poznań 1990, wyd. 3,
Warszawa 2000, przekł. francuski: Une absurde cruaute: temoignage d’une
femme au Gulag (1944-1955), tr. par M. Laurent, Paris 2000;
15.
Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii, Warszawa
1987;
16.
Granice historyczności, Warszawa 1989, wyd. 2 Warszawa 2005, przekł.
francuski: Les limites de l’historicite: continuite et transformations de la
pensee, tr. par M. Kowalska, preface de F.Chirpaz, Paris 1997;
17.
Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, (prac. zbior. pod red.
nauk. Barbary Skargi przy współpracy Haliny Floryńskiej-Lalewicz i
Stanisława Borzyma), 5 tomów, Warszawa 1994-1997;
18.
Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Kraków 1997;
19. O filozofię bać się nie musimy, Warszawa 1999;
20. Ślad i obecność, Warszawa 2002;
21. Kwintet metafizyczny, Kraków 2005;
22. Człowiek to nie jest piękne zwierzę, Kraków 2007 .
7
8