Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, tom 3 Praca, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów –
co zawiera, na jakich zasadach się opiera,
dla kogo jest przeznaczony?∗
Jerzy Bartmiński
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – którego kolejny tom
poświęcony pracy oddajemy w ręce Czytelników – jest próbą paralelnego
opisania świata wartości słowiańskich na szerszym tle porównawczym. Tytuł
Leksykonu jest poniekąd umowny, bo chodzi o wartości podzielane nie tylko
przez poszczególne narody słowiańskie, ale też przez ich bliższych i dalszych
(niekiedy bardzo dalekich) sąsiadów.
Wartości stanowią rdzeń każdej kultury, a ich rozpoznanie i określenie
stosunku do nich jest warunkiem definiowania własnej tożsamości zarówno
przez poszczególne jednostki, jak całe zbiorowości. Problem wartości rodzi
jednak wiele pytań: Co jest wartością i dla kogo? Czy istnieje kanon wartości
uniwersalnych? Kanon wartości ważnych i konstytutywnych dla kultury
europejskiej (z nasuwającymi się pojęciami wolności i równości, godności,
praw człowieka)? Wartości ważnych dla kultur narodowych, jak ojczyzna,
patriotyzm, demokracja i tolerancja – ale czy dla wszystkich kultur narodowych jednakowo? Konceptualizowane są wartości bytowe: życie, zdrowie,
praca, kariera, pieniądze – ale czy niezależnie od czasu i szerokości geograficznej? W jakim stopniu w dzisiejszym świecie pozostają wciąż istotne
pojęcia rodziny, małżeństwa, dziecka? Promotorka badań aksjologicznych
w lingwistyce polskiej, Jadwiga Puzynina, zwraca uwagę na to, że wartości
„docierają do nas jako treści wyrażeń należących do języka” i w związku
z tym mogą łatwo podlegać manipulacjom1 . Nasz Leksykon powinien pomóc
w zapobieganiu manipulacjom znaczeniami nazw wartości.
∗
Przedruk z nieznacznymi modyfikacjami tekstu publikowanego w tomie Leksykon
aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1, Dom, red. J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel,
B. Żywicka, Lublin 2015, s. 7–13.
1
Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami), „Etnolingwistyka”
26, 2014, s. 7.
8
Jerzy Bartmiński
Zespół autorski skupił uwagę na kilku wartościach wybranych z dużego
ich zespołu, licząc się z realnymi możliwościami wykonawczymi, limitowanymi
przez środki uzyskane na ograniczony czas2 . Wybrano na początek pięć haseł:
dom i Europę, bo niezależnie od politycznych i aksjologicznych wyborów
mówimy o Europie jako „wspólnym domu”, w którym mieszkamy i w którym
chcielibyśmy czuć się „u siebie”; pracę, bo zwłaszcza w dobie szerzącego się
bezrobocia stanowi ona przedmiot szczególnego zainteresowania; wolność,
bo jest sztandarową wartością naszej części świata; honor, bo sięga źródeł
kultury europejskiej, antycznej Grecji, a bliska mu godność została wpisana
do Powszechnej deklaracji praw człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ w 1948 roku. We wszystkich przypadkach wydało się rzeczą
interesującą sprawdzić, w jakim stopniu pojęcia te są podobnie, a w jakim
specyficznie pojmowane w ramach poszczególnych kultur narodowych. Myślą
przewodnią Leksykonu jest szukanie „ jedności w różnorodności”.
Zainteresowanie wartościami i ich rolą w kulturach narodowych owocuje
dziś wieloma wydawnictwami, zarówno w Polsce, jak na Zachodzie i Wschodzie Europy. Pomysł naszego Leksykonu sięga swoimi początkami lat 90.
ubiegłego wieku, kiedy opracowano zbiorowo pojęcie ojczyzny w dwunastu
językach europejskich3 , ale w wersji aktualnie realizowanej powstał jako
fragment opolskiego programu „komparacji” języków słowiańskich po roku
1945, który przedstawił Stanisław Gajda4 , a którego wstępny zarys dali
w swoich referatach Wojciech Chlebda5 i Jerzy Bartmiński6 , rozwijając go
w kolejnych publikacjach7 . Specyfiką naszego opracowania, jego cechą wyróżniającą, jest – po pierwsze – operowanie uzgodnionym systemem narzędzi
pojęciowych i wynegocjowaną w toku wielu posiedzeń wspólną termino2
Praca nad Leksykonem była częściowo wspierana przez grant NPRH nr 2/H12/81/
2012 pt. Metody analizy językowego obrazu świata w kontekście badań porównawczych, pod
kierunkiem Jerzego Bartmińskiego (współwykonawcy: Iwona Bielińska-Gardziel i Wojciech
Chlebda), przyznany Instytutowi Slawistyki PAN w Warszawie na lata 2012–2015.
3
Tom pt. Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich ukazał się w roku
1993 w Lublinie pod redakcją Jerzego Bartmińskiego.
4
Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red.
Stanisław Gajda, Opole 2000.
5
Wojciech Chlebda, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Komparacja. . . , op. cit., s. 163–178.
6
Jerzy Bartmiński, Językowy obraz świata Polaków w okresie przemian, [w:] Komparacja. . . , op. cit., s. 179–195.
7
Jerzy Bartmiński, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych
badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 40, 2005, s. 259–280;
Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian
i ich sąsiadów, „Etnolingwistyka” 20, 2008, s. 11–27; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Językowo-kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym.
Założenia programu „A”, „Etnolingwistyka” 21, 2009, s. 341–342.
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. . .
9
logią; po drugie – oparcie opisów na porównywalnym zestawie źródeł, po
trzecie – przyjęcie podobnych sposobów definiowania znaczeń. Wszystko to
razem tworzy wspólną płaszczyznę teoretyczną i metodologiczną (tertium
comparationis), co paralelnym opisom ma zapewnić porównywalność.
Wartości opisujemy jako „koncepty kulturowe”, czyli pojęcia nacechowane aksjologicznie i wyposażone w swoiste kulturowo konotacje. Rozróżniamy leksemy jako jednostki planu wyrażania z jednej strony – zaś
znaczenia, pojęcia, koncepty i idee jako elementy planu treści z drugiej. Odpowiednio do tego stosujemy konwencje graficzne: leksemy zapisujemy kursywą, pojęcia i koncepty – kapitalikami, znaczenia podajemy
w ‘łapkach’.
Analizy i opisy postanowiliśmy oprzeć na trojakiego typu danych. Pierwsze (S) czerpane są ze źródeł systemowych (w tym słownikowych), drugie (A) –
ze źródeł „wywołanych”, tj. uzyskanych metodą badań ankietowych, trzecie
(T) – z tekstów czerpanych z korpusów narodowych oraz z wysokonakładowej
prasy, dobranej wedle reprezentatywnych opcji politycznych i światopoglądowych (łącznie bazę materiałową określamy skrótem S-A-T). Założyliśmy
też, że porównanie skupi się na tym, co w poszczególnych językach uchodzi
za wspólne (potoczna, standardowa odmiana języka), a koncepcje indywidualne (skądinąd zawsze godne uwagi) będą przywoływane tylko wyjątkowo.
Ankiety były przeprowadzane w porównywalnych 100-osobowych grupach
studentów8 (równoważąc reprezentację kobiet i mężczyzn, przedstawicieli
kierunków humanistycznych i ścisłych), którym zadawano jedno wspólne
pytanie, za przykładem lubelskiej ankiety ASA9 , „Co według ciebie stanowi
o istocie prawdziwego X-a?”
Wprowadzenie w pytaniu modyfikatora „prawdziwy” miało służyć ukierunkowaniu odpowiedzi na stronę wyobrażeniową („Jak postrzegasz i konceptualizujesz X-a?”), a nie stronę przedmiotową („Jaki jest X”?), chodziło
bowiem o uzyskanie zróżnicowanych narodowo charakterystyk subiektywnych
stereotypów domu, pracy, Europy, honoru itd., a nie opisów encyklopedycznych. Encyklopedyczne definicje Europy, domu, pracy, ale też w dużym
stopniu wolności i honoru, w różnych językach z natury rzeczy muszą być
podobne, jeśli nie identyczne, bo muszą odnosić się – w przypadku Europy –
8
Nawiązano w tym punkcie do porównawczych badań amerykańskich Katza i Braly’ego
oraz niemieckich Sodhiego i Bergiusa, które także opierały się na 100-osobowych reprezentacjach studentów różnych narodowości, zob. Uta Quasthoff, Soziales Vorurteil und
Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main
1973, s. 30–49.
9
Zob. informacje o ASA (ankiecie słownika aksjologicznego) w artykułach Jerzego
Bartmińskiego i Małgorzaty Brzozowskiej w tomie Język, wartości, polityka, Lublin 2006,
s. 8–62.
10
Jerzy Bartmiński
do obiektywnych cech kontynentu, w przypadku pozostałych pojęć – cech
uznanych za istotne i typowe. Modyfikator „prawdziwy” przestawia perspektywę na widzenie podmiotowe, na to, co jest ważne dla osoby odpowiadającej
na pytania10 .
Założeniem autorów haseł było więc zdiagnozowanie specyficznego rozumienia określonych wartości przez użytkowników poszczególnych języków.
Dlatego jako narzędzie eksplikacji znaczeń przyjęto subiektywistyczną koncepcję „definicji kognitywnej”, której celem jest nie tyle zobiektywizowany
opis znaczenia słów, ile uchwycenie tego, jak mówiący rozumieją znaczenia
słów11 . Stąd też odwoływanie się nie tylko do definicji leksykograficznych
podawanych w słownikach językowych (z zasady pretendujących do obiektywizmu), lecz także do osobistych wypowiedzi użytkowników, do tekstów
wywołanych metodą ankietową. Ponieważ uwzględnienie sposobów rozumienia słów przez mówiących prowadzi nieuchronnie do ujawnienia różnic,
postanowiono systematycznie uzupełniać podstawowe eksplikacje o opisy
różnych typowych sposobów profilowania bazowych wyobrażeń12 . Znane
z gramatyki kognitywnej pojęcie profilowania13 zastosowano w zmodyfikowanej wersji wypracowanej na użytek profilowania pojęć14 .
Opracowania Leksykonu podjął się międzynarodowy zespół językoznawców z wszystkich bez mała krajów słowiańskich i niektórych pozasłowiańskich,
skupionych w ramach konwersatorium Eurojos. Konwersatorium utworzone
z inicjatywy piszącego te słowa w ramach OBTA UW w roku 2001, zostało
w latach 2009–2015 afiliowane w Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie,
a wspierane było przez Instytut Filologii Polskiej UMCS w Lublinie i Instytut
Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Opolskiego. W latach 2012–
10
Szersze omówienie różnic między obrazami przedmiotu „typowego” i „prawdziwego”
w artykule Jerzego Bartmińskiego, Operatory „typowy” i „prawdziwy” w strukturze semantycznej tekstu, „Prace Filologiczne” 46, 2001, s. 41–47; „typowy” – ‘taki, jaki jest (w sensie
statystycznym)’, „prawdziwy” – ‘taki, jaki jest, i (zdaniem mówiącego) być powinien’.
11
Według autora koncepcji, założeniem definicji kognitywnej jest „zdanie sprawy
ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. z utrwalonej
społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji
jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania.” (J. Bartmiński, Definicja kognitywna
jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin 1988, s. 169).
12
Zob. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska, Kognitivnoe opredelenie, profilirovanie ponjatij i sub”ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitivnaja lingvistika konca XX
veka. Materialy Meždunarodnoj Naučnoj Konferencii 7–9 oktjabrja 1997 v treh častjah. I.
Minsk 1997, s. 4–8.
13
Por. Ronald Langacker, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 100
i nast.
14
Por. tom Profilowanie pojęć, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1993, oraz Stanisława
Niebrzegowska-Bartmińska, O profilowaniu językowego obrazu świata, „Poradnik Językowy”
2015, nr 1, s. 30–44.
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. . .
11
2015 udało się na wsparcie prowadzonych prac uzyskać wspomniany grant
NPRH. Opracowanie Leksykonu zostało poprzedzone cyklem roboczych spotkań, których owocem była seria publikacji ogłaszanych na łamach rocznika
„Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” (tomy 20–28 z lat 2008–2016)15
i w ramach lubelskiej „czerwonej serii” pod zbiorczym tytułem Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 16 . Publikowano
zarówno szkice dotyczące problemów teoretycznych i metodologicznych17 ,
jak i analizy wybranych konceptów – poza pięcioma wymienionymi także
takich, jak: równość, demokracja, naród, rodzina; dobroć, prawość i odwaga; radość, kariera, pamięć, zdrowie i choroba; wina
i kara, praca, święto i świętowanie; por. także dyskusje na temat
opozycji swój – obcy (w tomie 20. „Etnolingwistyki”) i na temat wartości
tworzących „duszę” Europy (w tomie 23. „Etnolingwistyki”).
Pozostaje otwarte pytanie, w jakiej mierze opisy są porównywalne i jakie
dalsze perspektywy „komparacji” otwierają? Profesor Swietłana Tołstojowa,
podsumowując spotkanie w roku 2012, postulowała kontynuowanie badań
w kierunku ujęć bardziej syntetycznych i proponowała opracowanie zgromadzonych materiałów w kategoriach ściśle lingwistycznych. tj. odniesienie ich
do systemu językowego18 . Na obecnym etapie pracy projektowanie takich
15
Zob. zwłaszcza artykuły Renaty Grzegorczykowej: Punkty dyskusyjne w rozumieniu pojęcia językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych,
„Etnolingwistyka” 21, 2009, s. 15–29; Jeszcze o rozumieniu JOS-u w perspektywie badań
porównawczych: problem inwariantu pojęciowego „Etnolingwistyka” 23, 2011, s. 217–225;
Jadwigi Puzyniny, Z problemów opisu językowego obrazu świata – pytania i wątpliwości,
„Etnolingwistyka” 22, 2010, s. 39–51; Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech
Chlebda, Punkty sporne i bezsporne w programie EUROJOS: Odpowiedź na pytania
i wątpliwości Profesor Jadwigi Puzyniny, „Etnolingwistyka” 23, 2011, s. 227–233.
16
Wydano trzy tomy zbiorowe: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian
i ich sąsiadów, t. 1, red. Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel,
Lublin 2012; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 2.
Wokół europejskiej aksjosfery, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława
Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata
Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. Iwona
Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura, Lublin 2014.
17
Por. zwłaszcza Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Od separacyjnego do holistycznego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów
w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów, [w:] Wartości w językowo-kulturowym
obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć,
red. Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Joanna Szadura,
Lublin 2014, s. 71–102; Nina Gryshkova, Leksem, pojęcie, stereotyp, koncept, znaczenie,
idea – propozycja regulacji terminologicznych, tamże, s. 21–50.
18
W tomie: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 2.
Wokół europejskiej aksjosfery, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława
Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014, s. 262–265.
12
Jerzy Bartmiński
ujęć i wypracowanie nowych perspektyw porównawczych pozostawiamy redaktorom poszczególnych tomów19 , autorom haseł i czytelnikom. Nic też nie
stoi na przeszkodzie, by listę haseł rozszerzyć i paralelne opisy semantyczne
kontynuować na materiale innych języków.
Leksykon jest adresowany do wszystkich, zainteresowanych problematyką wartości, ich rangą i rolą w dyskursie publicznym, w skali zarówno
narodowej, jak i ponadnarodowej. Nasza publikacja ma przyczynić się do
lepszego rozumienia się ludzi mówiących różnymi językami, ma pomóc im
we wzajemnym zbliżeniu. Wyróżnianymi adresatami Leksykonu są młodzi
adepci studiów językowych i antropologicznych, którzy mają szczególne predyspozycje i zobowiązanie, by wpływać na niwelowanie barier w komunikacji
międzykulturowej.
19
Próbę taką podjął współredaktor tomu Dom w otwierającym szkicu Dom – koncept
uniwersalny i specyficzny kulturowo, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów,
t. 1. Dom, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Beata Żywicka, Lublin 2015,
s. 15–33.