Przeczytaj fragment

Od redaktorów
Zainteresowanie problematyką aksjologiczną w lingwistyce polskiej, słowiańskiej, a nawet europejskiej łączyło się z załamaniem tradycyjnego paradygmatu strukturalistycznego i ekspansją kognitywizmu, komunikatywizmu
oraz lingwistyki antropologiczno-kulturowej. W latach 80. motywacja społeczna
zainteresowań aksjologicznych wynikała w głównej mierze — jak pisał Jerzy Bartmiński (2010b: 329) — z troski badaczy o „fundamentalne zasady i jakość języka
publicznego dyskursu w społeczeństwie poddanym jednostronnej przemocy
i kontroli ideologicznej”. Specjalnego wymiaru badania aksjologiczne w Europie
nabrały zwłaszcza po zrywie „Solidarności” i wprowadzeniu stanu wojennego
w Polsce, po porozumieniach okrągłego stołu, po rosyjskiej pieriestrojce, upadku
muru berlińskiego, wybuchu pomarańczowej rewolucji na Ukrainie — gdy wraz
z transformacjami politycznymi, społecznymi, ekonomicznymi dochodziło do
zmian mentalności społeczeństw europejskich, ich systemów wartości i języka.
W dobie tych złożonych, wielorakich przekształceń i przewartościowań systemu
społeczno-politycznego (upadku starego i budowy nowego) potrzebą czasu stały
się analizy sposobów rozumienia wartości i ich funkcjonowania w dyskursie
publicznym.
W kręgu lubelskim zainteresowanie wartościami zaowocowało w pierwszej
kolejności koncepcją polskiego słownika aksjologicznego i tomami zbiorowymi:
Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne (1993), Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich (1993), Język w kręgu wartości. Studia semantyczne
(2003), Język — wartości — polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie
transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych (2006), Wartości
w językowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów (t. 1–3, 2010–2014). W drugiej
kolejności naturalnym krokiem okazało się projektowanie badań porównawczych pod kątem przemian dokonujących się w językach narodowych w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej. W ten sposób w 2001 roku w Ośrodku Badań
nad Tradycją Antyczną UW zainicjowano konwersatorium EUROJOS i program
badawczy „Językowy obraz świata w okresie transformacji w Europie”.
Idea porównawczych badań aksjologicznych okazała się tak atrakcyjna
poznawczo i ważna społecznie, że powrócono do niej w 2008 roku w ramach
8
OD REDAKTORÓW
bloku tematycznego „Wartości w językowym obrazie Słowian i ich sąsiadów”
na XIV Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Ochrydzie. Następnie —
z inicjatywy Jerzego Bartmińskiego — konwersatorium EUROJOS afiliowano
w Instytucie Slawistyki PAN.
U podłoża projektowanych badań porównawczych legły założenia, że:
(1) język jest nie tylko narzędziem komunikacji, ale też efektem procesu
doświadczania, konceptualizacji i interpretacji świata; (2) w języku — w gramatyce, słownictwie i tekstach jako manifestacji systemu językowego — utrwalony
jest obraz świata; (3) językowy obraz świata jest czynnikiem konsolidującym
określone wspólnoty: rodzinne, lokalne, regionalne, narodowe i transnarodowe;
jest współczynnikiem decydującym o ich tożsamości; (4) u podłoża językowego obrazu świata leżą wartości, których hierarchia i pojmowanie są różne
w zależności od języka i kultury; (5) badanie językowych obrazów świata
różnych wspólnot komunikacyjnych powala dotrzeć do podobieństw i różnic
w konceptualizacji świata.
Wagę tych badań Jerzy Bartmiński (2009b: 1) podkreślał na łamach „Pauzy
Akademickiej”, czasopisma Polskiej Akademii Umiejętności, wypowiadając
się na temat priorytetów badawczych w humanistyce: „Obecnie za priorytet
uważam rozpoznanie i zdefiniowanie podstawowych wartości naszej kultury na
możliwie szerokim tle porównawczym, ponadnarodowym, z uwzględnieniem
jej wszystkich obiegów, od »wysokiego« do »niskiego«, na tle ujawniających się
różnic między Wschodem i Zachodem Europy. Potrzebne jest określenie, co
składa się na fenomen polskości na tle Europy. W programie mieścić się powinny
także niekonfesyjne, tj. niezależne od Kościoła (wolne od instytucjonalnych nacisków) badania nad naszą religijnością, jej cechami narodowymi i uniwersalnymi.
Za potrzebne uważam analizy języka w jego różnych sferach użycia, badania
kultury życia codziennego, mentalności potocznej, a także diagnozy dotyczące
komunikacji publicznej (w prasie, telewizji i nowych mediach elektronicznych,
w Internecie)”.
Od czasu publikacji tej wypowiedzi bibliografia lingwistycznych prac
poświęconych wartościom i wartościowaniu powiększyła się w zawrotnym
tempie. Ugruntowaną i ważną pozycję zajmuje w niej dorobek Jerzego
Bartmińskiego, inspiratora i twórcy polskiej etnolingwistyki, przez całe życie
zawodowe związanego z Instytutem Filologii Polskiej UMCS w Lublinie.
Profesor — rozwijając autorską koncepcję lingwistyki antropologiczno-kulturowej (etnolingwistyki) jako dyscypliny ukierunkowanej na badanie relacji
język–kultura i zogniskowanej wokół pojęć językowego obrazu świata, stereotypów językowo-kulturowych, definicji kognitywnej, profilowania, punktu
widzenia, perspektywy interpretacyjnej — w centrum badań zawsze sytuował
O D R E D A KTO R ÓW
9
kategorię podmiotu (homo loquens) i wartości. Wartości — jak pisał w książce
Aspects of Cognitive Ethnolinguistics (Bartmiński 2009a: 12) — są „pomostem
między językiem a kulturą. Leżą w sercu kultury i stanowią fundament języka”.
Aby uczcić jubileusz siedemdziesięciopięciolecia urodzin Profesora, jako
Jego uczniowie, współpracownicy i członkowie lubelskiego zespołu etnolingwistycznego, zdecydowaliśmy, że — tym razem zamiast tradycyjnej księgi jubileuszowej — dokonamy wyboru i opracowania redakcyjnego Jego rozproszonych
prac aksjologicznych, publikowanych w latach 1981–2014 w pismach i tomach
zbiorowych, często dziś niedostępnych. Wierzymy, że okażą się one pomocne
wszystkim zainteresowanym problematyką aksjologiczną, w szczególności zaś
badaczom, którzy w ostatnich latach, pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego,
podjęli szeroko zakrojone badania porównawcze językowego obrazu świata
Słowian i ich sąsiadów.
Studia i szkice aksjologiczne oraz głosy obywatelskie na temat wartości
publikowane w tej książce dotyczą zagadnień trudnych i pięknych. Bez względu
na to, czy formułowane w czasie transformacji ustrojowej, integracji europejskiej,
czy też w dobie globalizacji i społeczeństwa obywatelskiego — nie tracą na
aktualności. Dotyczą kwestii europejskiego i polskiego kanonu wartości jako
narzędzia tożsamości grupowej, etyki słowa i wiarygodności słowa we współczesnym dyskursie publicznym, pojęć tak ważnych, jak ojczyzna, patriotyzm
czy międzyludzka solidarność. Są tutaj głosy na temat podstawowych idei
pierwszej „Solidarności”: samorządności, pracy ludzkiej — jej godności, sensu
i etosu. Wartości analizowane przez Profesora uzyskują też swój wymiar słowiański i europejski — tak jest w przypadku opracowań europejskiego wymiaru
regionalizmu, pojęć Wschodu i Zachodu czy wartości takich, jak Europa,
Polska i świat.
Profesor Jerzy Bartmiński w świetle publikowanych tu tekstów ujawnia
się nie tylko jako lingwista, lecz — może przede wszystkim — jako aktywny
uczestnik dyskursu publicznego, zatroskany o jego kształt.
Składamy niniejszy tom w darze Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu na
Jego siedemdziesięciopięciolecie. Ad multos annos!