Hieronim Andrzejewski

Andrzejewski H., 2003. Formy ochrony przyrody na terenie dużych aglomeracji miejskich na
przykładzie Łodzi i okolic. [w:] Mity i rzeczywistość. Problemy zanieczyszczenia środowiska
w dużych aglomeracjach miejskich. Materiały poseminaryjne. Towarzystwo Inicjatyw
Europejskich. Łódź, s: 19-27.
Formy ochrony przyrody na terenie dużych aglomeracji miejskich
na przykładzie Łodzi i okolic.
Region łódzki, uważany jest powszechnie za obszar silnie antropogenicznie
przekształcony, w którym zachowało się niewiele fragmentów o znaczących walorach
przyrodniczych. Na terenie naszego województwa brak co prawda obszarów
chronionych w formie parku narodowego, ale istnieje tu obecnie 88 rezerwatów
przyrody i 7 parków krajobrazowych.
W bezpośrednim sąsiedztwie Łodzi system obszarów chronionych tworzy
kilkanaście rezerwatów przyrody oraz Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich.
Tab. 1. Rezerwaty przyrody okolic Łodzi
Nr na
ryc. 1
Nazwa rezerwatu
Położenie
Pow.
ha
1
Polesie
Łódź-Polesie,
Konstantynowskie ul. Krzemieniecka
2
Torfowisko Rąbień Nadleśnictwo
42,2
Grotniki, leśnictwo
Smulsko gm.
Aleksandrów
Łódzki
Grądy nad Lindą
Nadleśnictwo
55,83 1997 grądy i łęgi
Grotniki, leśnictwo
jesionowo-olszowe,
Lućmierz
torfowisko oraz
gm. Zgierz
fragment rzeki Lindy,
jej dopływy i
źródliska
Dąbrowa
Nadleśnictwo
100,5 1990 dobrze wykształcone
Grotnicka
Grotniki, leśnictwo
fitocenozy dąbrowy
Zimna Woda, gm.
świetlistej, a także
Zgierz.
stanowiska roślin
ciepłolubnych oraz
chronionych
Ciosny
gm. Zgierz,
2,4 1972 skupienie okazałych
miejscowość
jałowców
Ciosny k.
porastających
Rosanowa
piaszczyste wydmy
Las Łagiewnicki
Łódź-Bałuty,
69,8 1996 dobrze zachowane
między ul.
fitocenozy różnych
Wycieczkową i
postaci grądu i
3
4
5
6
9,8
Data Przedmiot ochrony
utwo
(główny)
rzeni
a
1954 grądy niskie,
stanowiące
pozostałość dawnej
puszczy okalającej
niegdyś Łódź
1988 torfowisko wysokie z
bogatą florą
7
Grądy nad
Moszczenicą
8
Zabrzeźnia
9
Struga
Dobieszkowska
10
Parowy
Janinowskie
11
Wiączyń
12
Gałków
13
Łaznów
14
Molenda
15
Wolbórka
Łagiewnicką
Nadleśnictwo
Grotniki, leśnictwo
Szczawin, gm.
Zgierz
42,1
1994
Nadleśnictwo
Grotniki, leśnictwo
Głowno, gm.
Głowno
27,6
1984
Nadleśnictwo
Brzeziny,
leśnictwo
Wiączyń, gm.
Stryków
ur. Janinów,
Nadleśnictwo
Brzeziny, gm.
Brzeziny
37,65 1990
Nadleśnictwo
Brzeziny,
leśnictwo
Wiączyń, gm.
Nowosolna
ur. Gałków,
Nadleśnictwo
Brzeziny, gm.
Andrespol
Nadleśnictwo
Brzeziny,
leśnictwo
Rokiciny, gm.
Rokiciny
Nadleśnictwo
Kolumna, gm.
Tuszyn
Nadleśnictwo
Kolumna, gm.
Tuszyn
41,7
2000
8,3
1958
58,6
1958
60,8
1979
dąbrowy świetlistej
fitocenozy zespołów
grądowych, z
udziałem jodły, z
gatunkami roślin
chronionych, rzadkich
i zagrożonych
wyginięciem
stanowisko jodły na
granicy naturalnego
zasięgu oraz
fitocenozy zespołów
grądowych.
dolina naturalnego
strumienia
śródleśnego z
cennymi fitocenozami
grądów i łęgów
system parowów
erozyjnych
porośniętych przez
kwaśną buczynę
niżową
las z udziałem w
drzewostanie starych
buków, jodeł i
jaworów na granicy
zasięgu
drzewostany bukowojodłowe w wieku
dochodzącym do 200
lat, na granicy zasięgu
cenne naturalne
stanowisko lasu
jodłowego
143,00 1959 dobrze wykształcone
fitocenozy różnych
postaci grądu z
udziałem jodły,
świerka oraz buka
34,1 1959 bagienne lasy olszowe
(olsy) i źródliska rzeki
Wolbórki
Powyższe zestawienie obejmuje rezerwaty położone w odległości mniejszej niż ok.
25 km od centrum Łodzi. Stanowią one zatem obiekty podlegające bezpośrednim
oddziaływaniom łódzkiej aglomeracji. Łączna powierzchnia wymienionych
rezerwatów wynosi około 730 ha (powierzchnia chroniona w rezerwatach stanowi ok.
0,35% powierzchni całego obszaru). Połowa istniejących rezerwatów została
utworzona 20 i więcej lat temu. Rezerwaty są silnie zróżnicowane pod względem
wielkości - od 2,5 hektarowego rezerwatu Ciosny do blisko 150 hektarowego
rezerwatu Molenda.
Wiele rezerwatów regionu powołanych zostało dla ochrony stanowisk ważnych
gatunków lasotwórczych, które w sąsiedztwie Łodzi mają swoje granice zasięgu przede wszystkim buka i jodły. Wyjątkową pozycję zajmuje rezerwat florystyczny
Ciosny - chroniący cenne skupienie starych jałowców porastających piaszczyska oraz
rezerwat Torfowisko Rąbień - unikatowy w tym obszarze ekosystem, o cechach
torowiska wysokiego i przejściowego. Ewenementem jest też Polesie
Konstantynowskie - rezerwat położony obecnie prawie w centrum miasta, na
obrzeżach kilkudziesięciotysięcznej dzielnicy mieszkaniowej.
Mimo licznych zagrożeń i silnego wielostronnego oddziaływania aglomeracji rezerwaty pełnią nadal ważną rolę jako nieocenione poligony badawcze dla
przyrodników i obiekty edukacji środowiskowej.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich W krajobrazie środkowej Polski strefa
krawędziowa Wzniesień Łódzkich wyraźnie wyróżnia się zarówno formami
ukształtowania jak i walorami przyrodniczymi. Malownicze krajobrazy, stosunkowo
niewielki stopień zurbanizowania, a także ciekawa kultura i historia stanowiły
argumenty przemawiające za objęciem ochroną tego obszaru. Park Krajobrazowy
Wzniesień Łódzkich (PKWŁ) powołany został w grudniu 1996 roku. Rozciąga się on
pomiędzy Łodzią, Brzezinami i Strykowem, a jego powierzchnia wraz z otuliną
wynosi ok. 138 km2.
Z licznych punktów widokowych, zwłaszcza położonych w tzw. paśmie
najwyższych kulminacji, m.in. w okolicach Dąbrowy (284 m n.p.m. – najwyższe
wzgórze w okolicach Łodzi), Janowa, Borchówki, Plichtowa, roztaczają się
malownicze panoramy na, opadającą stromymi stopniami w kierunku północnym,
strefę krawędziową Wzniesień Łódzkich.
Strefa krawędziowa jest także miejscem skąd bierze swój początek wiele rzek i
strumieni (m.in. Bzura i Moszczenica). Cieki te w swych górnych odcinkach wykazują
znaczny stopień naturalności. Meandrując wśród pól i lasów tworzą przepiękne i
malownicze doliny, często ze stromymi, niedostępnymi brzegami, bagnami i
rozlewiskami. Dodatkową atrakcję w dolinach stanowią liczne stawy, budowane
dawniej przy młynach lub wykorzystywane do hodowli ryb.
Na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich znajduje się wiele
zabytków architektury, kultury i historii. Średniowieczne grodzisko w Skoszewach,
którego wiek datuje się na VI w ne., było ważnym ośrodkiem administracyjnym,
któremu podlegała niegdyś także Łódź. Często odwiedzanym przez turystów, a także
miłośników polskiej literatury, jest dwór w Byszewach, w którym na początku XX w.
wielokrotnie przebywał Jarosław Iwaszkiewicz. Ważną rolę odgrywają także,
zachowane w różnym stopniu, parki podworskie i zespoły pałacowo-parkowe m.in. w
Klęku, Łagiewnikach, Niesułkowie, Dobieszkowie. Wśród zabytków sakralnych
wymienić można kościoły w Niesułkowie i Dobrej, a także klasztor oraz drewniane
kapliczki w Łagiewnikach.
Lasy zajmują około 28% powierzchni Parku z otuliną. Największymi zwartymi
kompleksami leśnymi w granicach PKWŁ są: Las Łagiewnicki, Las Janinowski, Las
Poćwiardowski, uroczysko Tadzin-Szymaniszki i uroczysko Dobieszków. Na terenie
uroczyska Janinów znajduje się największy w Polsce Środkowej kompleks kwaśnej
buczyny niżowej (na granicy zasięgu buka).
Na terenie PKWŁ stwierdzono dotąd występowanie ok. 730 gatunków roślin
naczyniowych, w tym 24 podlegających ochronie ścisłej (m.in. gnieźnik leśny, lilia
złotogłów, listera jajowata, pełnik europejski, podkolan biały, rosiczka okrągłolistna,
wawrzynek wilczełyko, widłak wroniec) i 10 chronionych częściowo (m.in. centuria
pospolita, pierwiosnek lekarski, przytulia wonna).
Najcenniejsze elementy fauny to m.in. traszka grzebieniasta i kumak nizinny
spośród płazów oraz muchołówka mała, jarzębatka, pójdźka, trzmielojad, siniak i
zniczek spośród ptaków. Na uwagę zasługuje występowanie 13 gatunków nietoperzy,
w tym jednego z najrzadszych w Polsce – borowiaczka.
Obecnie istnieją na terenie Parku 3 rezerwaty przyrody: Las Łagiewnicki, Struga
Dobieszkowska oraz Parowy Janinowskie. W przyszłości planowane jest powołanie
we wschodniej części parku rezerwatu "Torfowisko Żabieniec".
Na terenie PKWŁ występują 52 drzewa - pomniki przyrody; kolejnych 150 drzew
spełnia kryteria pomnika.
Funkcję ochrony obszarowej pełnią też, leżące w niewielkiej odległości od Łodzi,
3 zespoły przyrodniczo krajobrazowe. Położone są one w dolinach Mrogi i Mrożycy.
Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Górna Mrożyca – położony jest na północ
od Brzezin, na terenie leśnictwa Tadzin. Zespół ten, powołany w 1998 r., ma
powierzchnię 105 ha. Celem ochrony jest zachowanie malowniczego krajobrazu i
cennych walorów przyrodniczych fragmentu doliny Mrożycy.
Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Mrogi – obejmuje wyjątkowo
interesujący odcinek doliny Mrogi - od Rogowa do Kołacina. Dolina Mrogi należy do
najcenniejszych pod względem krajobrazowym cieków naszego regionu. Zespół ten
utworzony został w 1997 r. i ma powierzchnię 493 ha. Celem ochrony jest zachowanie
krajobrazu doliny rzecznej na krawędzi Wzniesień Łódzkich z głębokimi parowami,
korytem rzeki, zabagnieniami i licznymi głazami narzutowymi.
Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Rochna - utworzony został w 1998 na
powierzchni ok. 22 ha. Celem ochrony jest zachowanie cennych źródlisk górnej Mrogi
oraz bocznego odgałęzienia doliny Mrogi o wybitnych walorach krajobrazowych, z
płatami cennych fitocenoz grądowych i łęgowych oraz bogatą dendroflorą.
Warto również dodać, że tylko na terenie Łodzi rośnie ponad 250 drzew pomników
przyrody.
Zagrożenia
aglomeracji.
obszarów
chronionych
położonych
w
sąsiedztwie
łódzkiej
Kilkudziesięcioletnie doświadczenia związane z funkcjonowaniem chronionych
obiektów oraz obserwowane aktualnie i przewidywane zmiany w zagospodarowaniu
przestrzeni podmiejskiej pozwalają na określenie listy podstawowych zagrożeń dla
trwałości i niezakłóconego funkcjonowania objętych ochroną obszarów. Do
najważniejszych zjawisk stanowiących pośrednie lub bezpośrednie zagrożenie dla
obszarów chronionych należą:
- rozwój komunikacji,
- urbanizacja,
- zmiana stosunków wodnych,
- nadmierna penetracja i dewastacja,
- neofityzacja,
- naturalna sukcesja.
Rozwój komunikacji. Już obecnie nasilający się ruch drogowy stanowi ważny
i oddziaływujący wielorako, czynnik determinujący funkcjonowanie terenów o
wysokich walorach przyrodniczych. Powszechnie znane jest oddziaływanie hałasu
oraz spalin. Drogi komunikacyjne o dużym natężeniu ruchu stanowią jednocześnie
trwałe i bezwzględne bariery ekologiczne. Dwa rezerwaty w lasach tuszyńskich Molenda i Wolbórka zostały rozdzielone dwupasmową drogą szybkiego ruchu i dla
znacznej części zwierząt droga ta, po której przemieszcza się dziennie nawet ponad 20
tysięcy pojazdów, stanowi barierę nie do pokonania. Nasilenie ruchu samochodowego
wzrasta z każdym rokiem, należy więc liczyć się ze wzrostem znaczenia barier
tworzonych przez istniejące drogi. Na drogach giną masowo zwierzęta - szczególnie
dotyczy to płazów odbywających godowe wędrówki, ale też licznych gatunków
ssaków (np. jeż, łasica) i ptaków. W niedalekiej przyszłości powstaną zapewne kolejne
elementy sytemu komunikacji tj. projektowane autostrady i drogi ekspresowe (m.in.
autostrada A1 i A2, z węzłem w okolicach Strykowa oraz ekspresowa droga do
Wrocławia). W strefie ich oddziaływania znajdzie się wiele obiektów chronionych
m.in. rezerwaty Dąbrowa Grotnicka, Ciosny, Grądy nad Moszczenicą, Parowy
Janinowskie, Molenda, Wolbórka. Duże kompleksy leśne połączone dotąd szlakami
migracyjnymi zwierząt zostaną w istotny sposób odizolowane, co wpłynie zapewne na
funkcjonowanie systemów przyrodniczych.
Urbanizacja. W ostatnich latach urbanizacja, polegająca na zajmowaniu
nowych obszarów dla celów realizacji budownictwa mieszkaniowego i lokalizacji
nowych obiektów działalności gospodarczej, nabiera szczególnego znaczenia jako
czynnik determinujący jakość krajobrazu i powodujący zmiany w funkcjonowaniu
systemów przyrodniczych. W wielu krajach świata objawia się silna tendencja do
powierzchniowego rozrastania się terenów zurbanizowanych, „rozlewania się” miast
na okalające obszary, tworzenia rozległych ekstensywnie zagospodarowanych
„przedmieść” (suburbia), prowadzących często do funkcjonalnego łączenia się
sąsiadujących miast (ośrodków urbanizacji). Wokół Łodzi, podobnie jak i innych
dużych miast, tendencja ta jest szczególnie widoczna. Jeszcze do niedawna
Aleksandrów Łódzki był niezależnym ośrodkiem osadniczym (miastem) oddzielonym
od Łodzi strefą rolniczo-leśną. Przekształcenia terenów do niedawna rolnych na cele
zabudowy i lokalizacji funkcji przemysłowo-usługowych doprowadziło do połączenia
obu miast, fragmentacji obszaru i utraty walorów przyrodniczych na znacznej
przestrzeni. Atrakcyjność terenów w otoczeniu dużych kompleksów leśnych powoduje
szczególne zainteresowanie inwestorów możliwością zabudowy takich obszarów.
Wiele kompleksów leśnych zostało otoczonych szczelnym pierścieniem zabudowy
letniskowej i mieszkaniowej, powodując różnorodne i w zasadzie wyłącznie szkodliwe
oddziaływanie na przyrodę i krajobraz. Niekontrolowana urbanizacja prowadzi m.in.
do wzrostu izolacji obszarów chronionych, zwiększenia penetracji, przenikania
gatunków obcych, zanieczyszczenia środowiska (zwłaszcza wód). Rezerwat
Torfowisko Rąbień został w ostatnich latach otoczony przez rozwijającą się tu
gwałtownie zabudowę mieszkaniową. Skutkiem tego procesu jest wiele
niekorzystnych zmian w rezerwacie i jego otoczeniu (m.in. składowanie odpadów,
penetracja, dzika eksploatacja torfu).
Zmiany stosunków wodnych. Nieocenione stary przyrodnicze przyniosły w
naszym kraju, prowadzone bez dostatecznego uzasadnienia, tzw. melioracje wodne,
których jedyną funkcją było osuszenie obszarów podmokłych. Doprowadziło to do
nieodwracalnego zniszczenia wielu cennych obiektów przyrodniczych i pogorszenia
warunków hydrologicznych na znacznych obszarach. Obecnie szczególnie wyraźne
zakłócenia warunków hydrologicznych występują na terenach, które ulegają presji
urbanizacyjnej. Budowa kanalizacji, ograniczanie powierzchni biologicznie czynnej,
przyspieszanie spływu wód - powodują zakłócenia w naturalnych reżimach
hydrologicznych obszarów leżących w sąsiedztwie. Narażone są przy tym szczególnie
cenne i niepospolite typy ekosystemów hydrogenicznych - takie jak olsy, łęgi
torfowiska. Od kilkudziesięciu lat obserwuje się stopniowe zmiany w szacie roślinnej
rezerwatu Polesie Konstantynowskie, wywołane postępującym osuszaniem terenów
wokół rezerwatu. O występujących tu dawniej olsach świadczą obecnie jedynie
„kępiaste” formy olch.
Nadmierna penetracja i dewastacja. Powszechny rozwój turystyki i rekreacji
połączony z komunikacyjną mobilnością sprawia, że wiele obiektów jest
poddawanych nadmiernej presji turystycznej. Dotyczy to np. takich rezerwatów jak
Las Łagiewnicki - położony w sąsiedztwie cieszących się popularnością stawów w
Arturówku i torfowisko Rąbień - miejsce spacerów i biwakowania dla mieszkańców
okolic. Wiele obiektów chronionych jest szczególnie silnie penetrowanych w okresie
występowania grzybów. Niestety w ostatnich latach obiekty chronione stają się także
miejscem rozgrywania paint-ball’owych bitew oraz ćwiczeń motocyklowych i
rowerowych "crossowców". Dramatycznym zjawiskiem dotyczącym obszarów
chronionych jest niszczenie wszelkiej infrastruktury - ustawiane tablice informacyjne i
urzędowe są z nadzwyczajną zajadłością niszczone natychmiast po ich zainstalowaniu.
Penetracji obiektów chronionych towarzyszy także, nadal groźne, mimo powszechnej
w tym zakresie edukacji, zaśmiecenie. Oprócz pozostawianych przez pseudoturystów
zwykłych odpadów, na obrzeża rezerwatów trafiają także odpady związane z
działalnością gospodarczą - materiały budowlane, części motoryzacyjne, opakowania
etc. Znane są także przykłady typowego szkodnictwa polegające na nielegalnym
pozyskaniu drzew z terenu rezerwatów, zakładaniu wnyków i sideł, nielegalnym
polowania etc. Poważnym zagrożeniem dla obszarów chronionych są także pożary
wywołane przy okazji tzw. wypalania traw. Mimo prawnego zakazu proceder ten jest
powszechnie uprawiany każdej wiosny.
Neofityzacja. Niefrasobliwe przenoszenie gatunków poza obszar ich
naturalnego występowania doprowadziło do, nasilającego się w ostatnich
dziesięcioleciach, zjawiska inwazji licznych gatunków obcego pochodzenia do
naturalnych i półnaturalnych ekosystemów. Do grupy znanych roślin o silnie
zaznaczającym się inwazyjnym charakterze należą m.in.: robinia akacjowa, klon
jesionolistny, dąb czerwony oraz czeremcha amerykańska. Zwłaszcza ostatni gatunek
wykazuje się nadzwyczajną ekspansywnością i zapewne w niedalekiej przyszłości
będzie obecny we wszystkich chronionych obiektach naszego regionu. W wielu
miejscach gatunek ten zdominował warstwę podszytu, co powoduje wielokierunkowe
oddziaływanie na szatę roślinną i stosunki biocenotyczne. Rezerwat Ciosny jest
jednym z obiektów wybitnie zagrożonych inwazją czeremchy. Mimo wieloletnich
wysiłków nie udaje się opanować gwałtownego rozwoju czeremchy, ograniczającej
możliwości zachowania jałowców i prowadzącej do drastycznej zmiany warunków
siedliskowych. Inwazja dębu czerwonego stanowi zagrożenia dla rezerwatu
Torfowisko Rąbień. Nowym gatunkiem, który rozpoczyna - jak się wydaje – ekspansję
w naturalnych ekosystemach jest też jesion pensylwański, sadzony dotąd powszechnie
przy drogach. Do gatunków zielnych, które odgrywają istotną rolę w procesach
neofityzacji szaty roślinnej należy z pewnością zaliczyć niecierpek drobnokwiatowy,
który opanował już fitocenozy lasów znacznej części niżu. Niezwykle ekspansywne są
także gatunki północnoamerykańskich nawłoci zdolne do opanowania w krótkim
czasie wielkich powierzchni nieużytków, zaniedbanych łąk etc.
Naturalna sukcesja. Wiele spośród naszych rezerwatów obejmuje ochroną
fragmenty ekosystemów, które w naszych warunkach nie mają charakteru
klimaksowego, lecz stanowią uformowane w drodze antropogenicznego
oddziaływania zbiorowiska półnaturalne, albo reprezentują jakiś etap w naturalnym
procesie sukcesyjnym. Ochrona rezerwatowa, przez wyłączenie bezpośrednich
oddziaływań, niejednokrotnie przyspiesza procesy sukcesyjne, które stanowić mogą
zagrożenie dla przedmiotu ochrony. Przykładem takiego obiektu jest rezerwat Ciosny.
Cenna populacja jałowców, które porosły piaszczyste wydmy, jest - z przyrodniczego
punktu widzenia - tylko etapem sukcesji prowadzącym do wykształcenia się na tym
terenie boru świeżego lub mieszanego. Aby utrzymać jałowce niezbędne jest zatem
stałe usuwanie nalotów i podrostów drzew (sosny, brzozy, dębu) skutecznie
eliminujących krzewy jałowca. Zaprzestanie przed kilkudziesięciu laty wypasu w
lasach uruchomiło spontaniczne procesy, których ubocznym efektem jest bardzo
poważne zagrożenie dla fitocenoz dąbrowy świetlistej - jednego z najcenniejszych i
najbogatszych florystycznie zespołów leśnych. Gwałtowny rozwój podszytów
powoduje pogorszenie warunków świetlnych i termicznych na dnie lasu, co wywołuje
eliminację ciepło- i światłolubnej flory. W rezerwacie Torfowisko Rąbień rozwija się
w ostatnich latach intensywnie trzcina, co może także doprowadzić do wyrugowania
wielu cennych gatunków torfowiskowych. W takich przypadkach dla zapewnienia
trwałości głównego przedmiotu ochrony rezerwatowej niezbędne jest podejmowanie
czynnej ochrony, polegającej m.in. na eliminowaniu gatunków nadmiernie się
rozwijających.
Literatura:
Andrzejewski H., Filipiak E.1993. Plan ochrony rezerwatu jałowcowego Ciosny. Kat.
Bot. UŁ, Łódź, (maszynopis) s: 1-22.
Andrzejewski H., Kurowski J.K., 2002.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich.
[w:] Kurowski J.K. (red.) Parki Krajobrazowe Polski Środkowej. Przewodnik sesji
terenowych. UŁ - Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska - Katedra Geobotaniki i
Ekologii Roślin. Łódź. s: 110-122.
Baluta R., Mowszowicz J. 1966. Rezerwaty leśne województwa łódzkiego. “Sylwan”,
8: 53-64.
Fagasiewicz L. 1966. Rezerwat jodłowy Molenda pod Łodzią. “Zesz. Nauk. UŁ”,
ser.II, 22: 43-81.
Fagasiewicz L. 1967. Rezerwat Wolbórka. “Zesz. Nauk. UŁ”, ser.II, 23: 101-111.
Hereźniak J. 1981. Zmiany szaty roślinnej rejonu łódzkiego pod wpływem
antropopresji. “Kosmos”, 3: 217-239.
Hereźniak J. 1992. Ochrona przyrody i środowiska Ziemi Łódzkiej. [W:]
Napiórkowski C., Koca W., (red.), Chronić by przetrwać. Wyd. O.O.
Franciszkanów, Niepokalanów, s: 67-97.
Kurowski J.K. 1982. W sprawie utworzenia nowych rezerwatów przyrody w
województwie miejskim łódzkim. “Chrońmy Przyr. Ojczyst.”, 38, 3: 64-75.
Kurowski J.K. 1986. Ocena stanu flory w rezerwatach przyrody Polski Środkowej.
“Acta Univ. Lodz.”, “Folia sozol.” 3: 205-224.
Kurowski J.K. 1987. Stan środowiska przyrodniczego Łódzkiej Aglomeracji
Miejskiej. “Obecność”, 2: 158-163.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., 2000. Roślinność rzeczywista rezerwatu Las
Łagiewnicki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 25-32.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., 2000. Szata roślinna rezerwatu Struga
Dobieszkowska. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 49-77.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., Filipiak E., Mamiński M.1996. Rezerwaty regionu
łódzkiego.ZO LOP, EKO-WYNIK, Łódź: 1-75.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., Pisarek W., 1986. Flora naczyniowa rezerwatu
leśnego Grotniki im. Prof. Jakuba Mowszowicza. Acta Univ. Lodz., Folia bot., 4:
5-27.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., Pisarek W., 1986. Flora naczyniowa rezerwatu
leśnego Grotniki im. Prof. Jakuba Mowszowicza. Acta Univ. Lodz., Folia bot., 4:
5-27.
Kurowski J.K., Andrzejewski H., Witosławski P., Mamiński M., 2001. Mapa
roślinności rzeczywistej Lasu Łagiewnickiego. [w:] Kurowski J.K. (red.) Szata
roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. Urząd Miasta Łodzi, Uniwersytet Łódzki,
Łódź 2001, s: 97-109, tab. IV-XXI.
Kurowski J.K., Andrzejewski H.1995. Dokumentacja projektowa zespołu
przyrodniczo-krajobrazowego Górna Mrożyca. Maszynopis, Katedra Botaniki
Uniwersytetu Łódzkiego.PKWŁ, M-pis, Łódź, s: 1-35.
Kurzac M. 1983. Projektowane nowe rezerwaty przyrody w Polsce Środkowej w
latach 1975-1980. “Acta Univ. Lodz.”, “Folia sozol.”, 1: 125-143.
Olaczek R. 1969. Rezerwaty Molenda i Wolbórka w lasach tuszyńskich. LOP, Łódź,
s: 1-26.
Olaczek R. 1971. Przewodnik po województwie łódzkim. “Nasza Przyr.”, LOP,
Warszawa, s: 1-223.
Olaczek R. 1979. Ochrona przyrody. [W:] Stankiewicz Z. (red.) Województwo
piotrkowskie. Monografia regionalna. UŁ, Łódź, s: 74-81.
Olaczek R. 1981. Ochrona tworów przyrody. [W:] Mortimer-Szymczak H., (red.)
Województwo miejskie łódzkie. Monografia. UŁ, UMŁ, Łódź, s: 81-87.
Potęga E.M. 1956. Lasy turystyczno-wypoczynkowe województwa łódzkiego. LOP,
Warszawa, s: 1-100.
Siciński J. 1971. Występowanie jałowca pospolitego (Juniperus communis)
w województwie łódzkim. “Zesz. Nauk. UŁ”, ser. II, 41: 185-193.
Sowa R., Olaczek R. 1971. Roślinność lasu jodłowo-bukowego rezerwatu Gałków pod
Łodzią. “Ochr. Przyr.”, 36: 131-169.
Wężyk M. 2001. Ochrona przyrody i krajobrazu. [W:] Raport o stanie środowiska
województwa łódzkiego w 2000 roku. WIOŚ, Łódź s. 133-136.
Witosławski P., Andrzejewski H., Kurowski J.K. 2000. Flora naczyniowa rezerwatu
Las Łagiewnicki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 5-24.