stan zdrowia a model żywienia osób w wieku 75

Nowiny Lekarskie 2008, 77, 4, 294–298
MAŁGORZATA ANNA SŁOWIŃSKA, LIDIA WĄDOŁOWSKA
STAN ZDROWIA A MODEL ŻYWIENIA OSÓB W WIEKU 75–80 LAT
HEALTH STATE AND NUTRITION MODEL OF PEOPLE AGED 75–80
Katedra Żywienia Człowieka
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Kierownik: prof. dr hab. Jerzy Borowski
Streszczenie
Cel pracy. Celem przeprowadzonych badań była analiza stanu zdrowia osób starszych o zróżnicowanym modelu żywienia.
Materiał i metodyka. Badania przeprowadzono wiosną 1999 roku wśród losowo wybranych 354 osób w wieku 75–80 lat na stałe mieszkających w okolicy Olsztyna. Średnie spożycie składników pokarmowych oszacowano metodą wywiadu 24-godzinnego. Dane odnośnie stanu
zdrowia zebrano posługując się specjalnie opracowanym kwestionariuszem. Analizę wyników przeprowadzono programem Statistica v.6.0
z zastosowaniem analizy czynnikowej i analizy skupień. Utworzone jednorodne grupy pod względem wartości odżywczej i struktury spożycia
pozwoliły na wyłonienie trzech modeli żywienia.
Wyniki. Osoby stosujące model „mało odżywczy” w porównaniu do pozostałych osób częściej deklarowały zły stan zdrowia (48% vs 28–34%)
lub dobry (21% vs 14–19%), natomiast osoby charakteryzujące się modelem „nabiałowym” lub „mięsno-warzywno-owocowym” częściej
deklarowały średni stan zdrowia (52–53% vs 31%). Ponad 70% badanej populacji bez względu na rodzaj stosowanego modelu żywienia deklarowało występowanie co najmniej jednej choroby przewlekłej. Najczęściej wymienianymi były choroby układu sercowo-naczyniowego oraz
cukrzyca, choroby układu ruchu, układu oddechowego lub pokarmowego.
Wnioski. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie w samoocenie stanu zdrowia w zależności od stosowanego modelu żywienia, mimo że
przeważająca część osób bez względu na model żywienia deklarowała występowanie chorób przewlekłych.
SŁOWA KLUCZOWE: model żywienia, osoby starsze, stan zdrowia.
Summary
Aim. The aim of the research was analysis of the health state of elderly people with different nutrition models.
Materials and methods. The research was carried out in the spring of 1999 year among at random chosen 354 people aged 75–80 years, residing in the Olsztyn neighborhood. The mean nutrients intake was estimated by means of the 24-hour recall method. The data regarding the health
status were collected using a specially prepared questionnaire. The analysis was carried out by the Statistica v.6. computer program with the use
of the factor and the cluster analysis. The created homogenous groups as regards the nutrient value and the intake structure enabled the separation
of three nutrition models.
Results. People with the “low nutritive” model in comparison to the other people declared more often a poor (48% vs. 28–34%) or good (21%
vs. 14–19%) health state, while people characterized with “dairy” or “meat-vegetable-fruit” model declared more often the average health state
(52–53% vs. 31%). Over 70% of the analyzed population regardless of the kind of the nutrition model declared occurrence of at least one chronic
disease. The most often mentioned were cardio-vascular system diseases and diabetes, motorial, respiratory or alimentary system diseases.
Conclusions. The obtained results indicate the differentiation in the health state self-assessment depending on the applied nutrition model, despite the fact that most people, regardless of the nutrition model, declared occurrence of chronic diseases.
KEY WORDS: nutrition model, elderly, health state.
Wstęp
Zgodnie z definicją podaną w „Słowniku terminów
żywieniowych” [1] poprzez zwyczaje żywieniowe (dietary habit) należy rozumieć ustalony w dłuższym okresie
sposób żywienia się obejmujący dobór produktów spożywczych w całodziennym żywieniu, ich przygotowanie
i spożycie charakterystyczne dla danego rejonu, kraju
lub grupy ludności, uzależniony od czynników kulturowych, społecznych i ekonomicznych.
Zachowania żywieniowe to jedne z najtrudniej poddających się zmianom zachowań, gdyż na skutek wysokiej powtarzalności są one bardzo utrwalone. W ostatnich latach istnieje silna presja zmiany zachowań żywieniowych. Z jednej strony wynika ona z potrzeby
poprawy stanu zdrowia społeczeństwa, w którym choroby związane z wadliwym odżywianiem zbierają obfite
żniwo, z drugiej – rodzajem presji, jaka jest wywierana
przez wszechobecną reklamę, związaną z konsumpcyjnym stylem życia [2]. Problem jest o tyle istotny w
przypadku osób starszych, że zwyczaje żywieniowe są
ściśle powiązane z procesami starzenia się organizmu
i odgrywają istotną rolę w zachowaniu zdrowia. Zbyt
niski lub niedostateczny stan odżywienia wpływa na
wzrost zachorowalności i śmiertelności wśród tej grupy
wiekowej. Chociaż skutki nieprawidłowych zwyczajów
żywieniowych były i są poddawane licznym badaniom,
to jednak współzależność pomiędzy sposobem żywienia
i stanem odżywienia a stanem zdrowia osób dożywających sędziwych lat (tj. powyżej 75. roku życia) nie jest
dobrze poznana [3].
Należy zdawać sobie sprawę, że podejmowane badania w zakresie sposobu żywienia najczęściej odnoszą się
do ogólnego modelu żywienia badanej populacji. Wia-
Stan zdrowia a model żywienia osób w wieku 75–80 lat
domo jednak, że ze względu na zróżnicowanie międzyosobnicze, tak naprawdę istnieją różne modele żywienia
w obrębie badanej populacji. Znajomość specyficznych
modeli żywienia osób starszych jest niezwykle ważna
w badaniu relacji pomiędzy rodzajem spożywanej diety
a stanem odżywienia i występowaniem chorób, ułatwia
bowiem identyfikację osób z ryzykiem niedożywienia
lub nadmiernego spożycia istotnych dla życia składników pokarmowych [4, 5].
Celem przeprowadzonych badań była analiza stanu
zdrowia osób starszych o zróżnicowanym modelu żywienia.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono wiosną 1999 roku wśród
losowo wybranych 354 osób (192 kobiet i 162 mężczyzn), w wieku 75–80 lat na stałe mieszkających w
okolicy Olsztyna. Średnie spożycie składników pokarmowych oszacowano metodą wywiadu 24-godzinnego
[6, 7, 8, 9], które po uwzględnieniu strat porównano
z normami na poziomie bezpiecznym [10], przyjmując
indywidualnie dla każdej z badanych osób ich należną
masę ciała oraz lekką aktywność fizyczną. Spożycie
cholesterolu i błonnika pokarmowego porównano z zaleceniami profilaktyki żywieniowej [11]. Sytuację zdrowotną badanej populacji oceniono w oparciu o specjalnie
opracowany kwestionariusz. Analizę statystyczną przeprowadzono programem Statistica v.6.0 PL firmy StatSoft, przy poziomie istotności p ≤ 0,05 [12].
Wyodrębnienie i zidentyfikowanie poszczególnych
modeli żywienia przeprowadzono przy użyciu wielo-
295
wymiarowych technik eksploracyjnych, tj. analizy czynnikowej i analizy skupień. Za pomocą analizy czynnikowej zredukowano liczbę zmiennych wyjściowych, wyodrębniono i zidentyfikowano czynniki główne (tab. 1.),
a za pomocą analizy skupień uzyskano skupienia odpowiadające specyficznym modelom żywienia badanej
populacji (ryc. 1.) [13, 14].
Zróżnicowanie sytuacji zdrowotnej oceniono za pomocą testu Chi2 Pearsona, przyjmując za zmienne niezależne wyodrębnione modele żywienia [12].
Wyniki
Utworzone jednorodne grupy pod względem wartości odżywczej i struktury spożycia odpowiadają specyficznym modelom żywienia wśród badanych osób starszych (ryc. 1.). Skupienie pierwsze utworzyły osoby
o najniższych wartościach wszystkich czynników głównych, stąd ten model żywienia został nazwany „mało
odżywczym”. Sposób żywienia tych osób charakteryzował się najmniejszym spożyciem zarówno wapnia, jak
i wit. A, wit. B2, wit. B6, wit. C oraz potasu, energii, białka
i tłuszczu. Skupienie drugie utworzyły osoby o wysokich
wartościach czynnika pierwszego i niskich trzeciego, zatem
ich model żywienia nazwano „nabiałowym”, a wyróżniało
te osoby najwyższe spożycie wapnia oraz niskie spożycie
potasu, wit. B6 i wit. C. Skupienie trzecie to osoby realizujące model „mięsno-warzywno-owocowy”, charakteryzujący się wysokimi wartościami czynnika trzeciego i niskimi
pierwszego. Te osoby wyróżniało z kolei niskie spożycie
wapnia, natomiast wysokie spożycie potasu, wit. B6 i wit. C
(ryc. 1.).
Tab. 1. Macierz ładunków czynnikowych otrzymana dla poszczególnych czynników po rotacji ortogonalnej Varimax znormalizowanej
Table 1. Factor loadings matrix for individual factors after a orthogonal normalized Varimax rotation
Zmienne wyjściowe
Energia, % normy*
Białko, % normy
Tłuszcz, % normy
Cholesterol, % zaleceń profil. żyw.
Węglowodany, % normy
Błonnik, % zaleceń profil. żyw.
Ca, % normy
K, % normy
Mg, % normy
Na, % normy
P, % normy
Cu, % normy
Fe, % normy
Zn, % normy
Wit. A, % normy
Wit. B1, % normy
Wit. B2, % normy
Wit. B6, % normy
Wit. C, % normy
Wit. E, % normy
Wit. PP, % normy
*normy na poziomie bezpiecznym
Czynnik 1
0,48
0,36
0,11
0,26
0,65
0,48
0,86
0,33
0,44
0,34
0,60
0,38
0,19
0,32
-0,03
0,17
0,46
0,08
0,03
0,06
-0,12
Czynnik 2
0,13
0,23
0,25
0,48
-0,03
-0,07
0,28
0,14
0,03
-0,06
0,21
0,29
0,61
0,27
0,92
0,02
0,76
0,15
0,18
0,39
0,31
Czynnik 3
0,27
0,39
0,09
-0,05
0,31
0,65
0,06
0,83
0,66
0,22
0,47
0,69
0,50
0,46
0,12
0,58
0,26
0,83
0,77
0,41
0,67
Czynnik 4
0,77
0,71
0,87
0,49
0,49
0,34
0,11
0,30
0,37
0,52
0,52
0,40
0,43
0,65
0,01
0,64
0,30
0,43
-0,14
0,54
0,56
296
Małgorzata Anna Słowińska, Lidia Wądołowska
1,5
Średnie euklidesowe skupień
1,0
0,5
0,0
-0,5
-1,0
-1,5
Czynnik 1: Ca
Czynnik 3: K, Wit.B6, Wit.C
Czynnik 2: Wit.A, Wit.B2
Czynnik 4: Tłuszcz, Energia, Białko
skupienie 1
skupienie 2
skupienie 3
Ryc. 1. Wykres średnich uzyskanych dla poszczególnych skupień.
Fig. 1. Means diagram for individual clusters.
U około ¾ badanej populacji, bez względu na model
żywienia (p ≥ 0,05), odnotowano występowanie co najmniej jednej choroby przewlekłej (tab. 2.). Zarówno osoby
o „mało odżywczym”, jak i „nabiałowym” oraz „mięsnowarzywno-owocowym” modelu żywienia najczęściej deklarowały występowanie: chorób układu krążenia (odpowiednio 32%, 37% i 38% populacji, p > 0,05), nadciśnienia
tętniczego (odpowiednio 27%, 29% i 30% populacji, p >
0,05), chorób układu ruchu (odpowiednio 19% i po 21%
populacji, p > 0,05), cukrzycy (odpowiednio 12%, 10%
i 18% populacji, p > 0,05), chorób układu oddechowego
(odpowiednio 7%, 8% i 11% populacji, p > 0,05) i chorób
układu pokarmowego (odpowiednio 10%, 6% i 10% populacji, p > 0,05).
Tab. 2. Charakterystyka sytuacji zdrowotnej w zależności od modelu żywienia
Table 2. Health status characteristic for different eating models
Model żywienia
Badana cecha
Stan zdrowia wg samooceny
zły
średni
dobry
Występowanie chorób przewlekłych
nie
tak
Choroby układu krążenia
tak
nie
nie dotyczy
Nadciśnienie tętnicze
tak
nie
nie dotyczy
Choroby układu ruchu
tak
nie
nie dotyczy
Cukrzyca
tak
nie
nie dotyczy
Choroby układu oddechowego
tak
nie
nie dotyczy
Choroby układu pokarmowego
tak
nie
nie dotyczy
Inne choroby przewlekłe
tak
nie
nie dotyczy
„mało
odżywczy”
N = 167
%N
„nabiałowy”
N = 89
%N
„mięsno-warzywnoowocowy”
N = 98
%N
48,1
30,9
21,0
34,1
52,3
13,6
28,4
52,6
18,9
0,001
29,3
70,7
22,7
77,3
29,9
70,1
0,464
32,3
40,7
26,9
37,1
41,6
21,3
37,8
33,7
28,6
0,609
26,9
46,1
26,9
29,2
49,4
21,3
29,6
41,8
28,6
0,766
19,2
53,9
26,9
21,3
57,3
21,3
21,4
50,0
28,6
0,785
12,0
61,1
26,9
10,1
68,5
21,3
18,4
53,1
28,6
0,223
7,2
66,5
26,3
7,9
70,8
21,3
11,2
60,2
28,6
0,549
9,6
63,5
26,9
5,6
73,0
21,3
10,2
61,2
28,6
0,468
28,1
45,5
26.3
30,3
48,3
21.3
18,4
53,1
28.6
0,302
N – liczebność; %N – odsetek populacji; p – poziom istotności testu chi2
p
Stan zdrowia a model żywienia osób w wieku 75–80 lat
W badanej populacji potwierdzono zróżnicowanie w
samoocenie stanu zdrowia w zależności od realizowanego
modelu żywienia (p ≤ 0,05), pomimo iż osoby te deklarowały zbliżoną częstotliwość występowania chorób przewlekłych (tab. 2). Badane osoby stosujące model „mało
odżywczy” w porównaniu do pozostałych osób częściej
deklarowały zły stan zdrowia (48% vs 28–34% populacji)
lub dobry (21% vs 14–19% populacji), natomiast osoby
charakteryzujące się modelem „nabiałowym” lub „mięsnowarzywno-owocowym” częściej deklarowały średni stan
zdrowia (52–53% vs 31% populacji). Zaznaczyć jednak
należy, że najrzadziej zły stan zdrowia deklarowali badani
realizujący model żywienia „mięsno-warzywno-owocowy”
(28% vs 34–48% populacji).
Dyskusja
Wyniki, zarówno krajowych badań epidemiologicznych, jak i własnych świadczą o występowaniu wielu
chorób i zaburzeń stanu zdrowia spowodowanych w
znacznym stopniu wadliwym żywieniem [15, 16, 17, 18].
Do jednych z podstawowych przyczyn złego stanu zdrowia należy brak znajomości i przestrzegania zasad prawidłowego żywienia [19, 20]. Długotrwale utrzymujące się
nieprawidłowe odżywianie prowadzi do chorób na tle
wadliwego żywienia. Należy do nich około 80 jednostek
i zaburzeń chorobowych, w tym przede wszystkim otyłość, choroby układu sercowo-naczyniowego, osteoporoza
oraz niektóre typy nowotworów [15, 21, 22, 23]. Istotnym
elementem profilaktyki chorób dietozależnych jest prozdrowotny styl życia, warunkujący w ponad 50% zdrowie
społeczeństwa [24, 25, 26]. Zainteresowanie własnym
zdrowiem i znajomość wpływu żywienia na jego stan nie
zawsze wystarczają do tego, aby kształtować właściwe
nawyki żywieniowe. Utrudniają to przeszkody natury
socjologicznej, psychologicznej, obyczajowej i ekonomicznej [4, 15, 20, 26, 27, 28, 29].
Pomimo iż badana populacja charakteryzowała się
zbliżoną częstotliwością występowania chorób przewlekłych, to jednak potwierdzono zróżnicowanie w samoocenie stanu zdrowia w zależności od realizowanego
modelu żywienia. Sytuacja zdrowotna osób starszych
jest bowiem wypadkową zmian zachodzących w organizmie wraz z procesem starzenia, czynników środowiskowych i konsekwencji zdrowotnych wynikających
z występowania chorób, a sposób żywienia jest istotnym
czynnikiem środowiskowym wpływającym na stan
zdrowia i funkcjonowanie organizmu [4, 27]. Niską
samoocenę stanu zdrowia osób starszych należy wiązać
z nie najlepszym stanem psychicznym i często stwierdzanym występowaniem depresji oraz innych chorób
przewlekłych. Stan umysłu uwarunkowany jest zarówno
czynnikami żywieniowymi (spożycie witamin i składników mineralnych), jak i pozażywieniowymi (poziom
wykształcenia, wiek, stan zdrowia, czynniki genetyczne
[28, 29]. Natomiast zarówno w pierwotnej, jak i wtórnej
prewencji przewlekłych chorób metabolicznych sposób
żywienia odgrywa istotną rolę obok innych składowych
297
stylu życia, jak np. aktywności fizycznej, palenia papierosów czy picia alkoholu [30, 31, 32, 33, 34].
Wnioski
U osób starszych o odmiennych modelach żywienia
potwierdzono zróżnicowanie w samoocenie stanu zdrowia pomimo zbliżonej częstotliwości występowania chorób przewlekłych.
Piśmiennictwo
1. Gertig H., Gawęcki J.: Słownik terminów żywieniowych.
Warszawa, Wyd. Naukowe PWN, 2001.
2. Weber M.: Wybrane teorie psychologii społecznej a zachowania żywieniowe. Żywność, Żywienie a Zdrowie, 1999, 4,
377-382.
3. Marshall T.A., Stumbo P.J., Warren J.J. et al.: Inadequate
nutrient intakes are common and are associated with low diet
variety in rural, community-dwelling elderly. J. Nutr., 2001,
131, 2192-2196.
4. Schroll K. Carbajal A. Decarli B. et al.: Food patterns of
elderly Europeans. Eur. J. Clin. Nutr., 1996, 50, suppl.2, S8690.
5. Tucker K.L., Dallal G.E., Rush D.: Dietary patterns of elderly
Boston-area residents defined by cluster analysis. J. Am. Diet.
Assoc., 1992, 92, 1487-1492.
6. Charzewska J., Rogalska-Niedźwiedź H., Chwojnowska Z.
i in.: Instrukcja do wywiadu 24-godzinnego. Warszawa,
Instytut Żywności i Żywienia, 1997, (maszynopis).
7. Gibson R.S.: Principles of nutritional assessment. New York,
Oxford University Press, 1990.
8. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i in.: Tabele
wartości odżywczej produktów spożywczych. Warszawa,
Instytut Żywności i Żywienia, 1998.
9. Szczygłowa H., Szczepańska A., Ners A. i in.: Album porcji
produktów i potraw. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia, 1991.
10. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J. i in.: Normy żywienia dla ludności w Polsce
(energia, białko, tłuszcze, witaminy, składniki mineralne).
Żyw. Człow. Metab., 1994, 21, 303-323.
11. WHO.: Diet, Nutrition and Prevention of Chronic Diseases.
Technical Report Series, 1990, 797.
12. Stanisz A.: Przystępny kurs statystyki w oparciu o program
STATISTICA PL na przykładach medycyny. Kraków,
StatSoft Polska, 1998.
13. Andenberg M.R.: Cluster Analysis for Applications. New
York, Academic Press, 1973.
14. StatSoft.: Redukcja danych. Analiza czynnikowa (Materiały
kursowe). StatSoft Polska, 2000.
15. Szponar L., Rychlik E., Kozłowska-Wojciechowska M. i in.:
Health quality of food, dietary habits, nutritional education as
important public health problems in Poland. Żyw. Człow.
Metab., 1998, 25, 2, 176-185.
16. Zatoński W.: Stan zdrowia Polaków. Medycyna po dyplomie,
1994, 3, 15-20.
17. Zatoński W.: Rozwój sytuacji zdrowotnej w Polsce na tle
innych krajów Europy środkowej i wschodniej. Warszawa,
Centrum Onkologii, 2001.
18. Ziemlański Ś.: Współczesne problemy żywienia człowieka.
Żyw. Człow. Metab., 1994, 21, 3, 203-221.
19. Kołajtis-Dołowy A., Kaliński A.: Ocena percepcji przez
osoby starsze treści z zakresu żywienia przekazywanych
298
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Małgorzata Anna Słowińska, Lidia Wądołowska
w cyklu edukacyjnych audycji radiowych. Żyw. Człow.
Metab., 2001, 28, 4, 306-316.
Narojek L.: Zachowania żywieniowe rodzin wielkomiejskich
w nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Cz. I. Uwarunkowania wyboru podstawowych produktów w rodzinach
warszawskich. Żyw. Człow. Metab., 1997, 24, 3, 264-278,
Gariballa S.E., Sinclair A.J.: Nutrition, ageing and ill health.
Brit. J. Nutr., 1998, 80, 7-23.
Good R.A., Lorenz E.: Nutrition, immunity, aging and
cancer. Nutr. Rev., 1988, 46-51.
Hu F.B., Willett W.C.: Diet and coronary heart disease:
Findings from the nurses’ health study and health professionals’ follow-up study. J. Nutr. Health Aging, 2001, 5,
3, 132-138.
Kafatos A., Diacatou A., Voukiklaris G. i in.: Heart Disease
risk factor status and dietary changes in the Cretan population
over the past 30 years: the Seven Countries Study. Am. J.
Clin. Nutr., 1997, 65, 1882-1889.
Kieszkowska A.: Znaczenie zdrowia dla ludzi starzejących
się i starych. Mierniki zachowań zdrowotnych. Warszawa,
2000.
Pardo B., Misiuna M., Szcześniewska D. i in.: Wiedza mieszkańców Warszawy dotycząca racjonalnego żywienia jako
elementu profilaktyki chorób układu krążenia. Czynniki
Ryzyka, 1999, 2, 3, 29-37.
Jette A., Verbrugge L.: The disablement process. Soc. Sci.
Med., 1994, 38, 1-14.
Haller J., Weggemans R.M., Ferry M. et al.: Mental health:
minimental state examination and geriatric depression score
29.
30.
31.
32.
33.
34.
of elderly Europeans in the SENECA study of 1993. Eur.
J. Clin. Nutr., 1996, 50, Suppl. 2, S112-S116.
Haller J., Weggemans R.M., Lammi-Keefe C.J. et al.:
Changes in the vitamin status of elderly Europeans: plasma
vitamins A, E, B-6, B-12, folic acid and carotenoids. Eur. J.
Clin. Nutr., 1996, 50, Suppl. 2, S32-38.
Gertig H., Przysławski J.: Rola tłuszczów w żywieniu
człowieka. Żyw. Człow. Metab., 1994, 21, 375-382.
Hu F., Stampfer M., Rimm E. et al.: Dietary fat and coronary
heart disease: A comparison of approaches for adjusting for
total energy intake and modeling repeated dietary measurements. Amer. J. Epidemiol., 1999, 149, 531-538.
Kris-Ethertion P.: Individual fatty acids effects on plasma
lipids and lipoproteins: human studies. Amer. J. Clin. Nutr.,
1997, 65, Suppl., 1628S-35.
Mann J., Appleby P., Key T. et al.: Dietary determinants
of ischaemic heart disease in health conscious individuals.
Heart, 1997, 78, 450-458.
Wood D., DeBacker G., Faergeman O. et al.: Prevention
of coronary heart disease in clinical practice-Recommendations of the second joint task force of European and
other Societies on Coronary prevention. Eur. Heart J., 1998,
19, 1434-1503.
Adres do korespondencji:
Małgorzata Anna Słowińska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Katedra Żywienia Człowieka
ul. Słoneczna 44A
10-718 Olsztyn