Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu pro

A. Herzog
Aleksander Herzog
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia pojazdów
Analiza kilkudziesięciu orzeczeń Sądu NajwyŜszego1, wydanych na przestrzeni ostatniego roku w wyniku rozpoznania kasacji dotyczących spraw
o przestępstwa komunikacyjne, a ściślej problematyki zakazu prowadzenia
pojazdów, pozwala na poczynienie pewnych obserwacji co do praktyki orzekania przez sądy tych środków karnych. Wynikają z niej takŜe wnioski
w przedmiocie prawidłowości formułowania skarg kasacyjnych dotyczących
tej kategorii spraw.
W obowiązującym aktualnie kodeksie karnym instytucja środka karnego
w postaci zakazu prowadzenia pojazdów uregulowana została w art. 42 i juŜ
po krótkim czasie obowiązywania nowej kodyfikacji uległa znaczącej modyfikacji. Fakultatywna postać orzekania tego zakazu zawarta została w § 1,
który stanowi, Ŝe sąd moŜe orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego
rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo
przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeŜeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, Ŝe prowadzenie pojazdu przez tę
osobę zagraŜa bezpieczeństwu w komunikacji. Warto zwrócić uwagę, Ŝe
zakres podmiotowy tego środka rozszerzono – w porównaniu z kodeksem
karnym z 1969 r. – z „prowadzących pojazdy” na „osoby uczestniczące
w ruchu”. Pojęcie to odnieść naleŜy do art. 2 pkt 17 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym2, zgodnie z którym „uczestnikiem
ruchu drogowego jest pieszy, kierujący, a takŜe inne osoby znajdujące się
w pojeździe lub na pojeździe znajdującym się na drodze”. W doktrynie podejmowano odosobnione próby podwaŜenia tak szerokiego pojęcia osoby
„uczestniczącej w ruchu”3, jednakŜe zostało ono powszechnie przyjęte tak
w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie sądowym. Zasługuje równieŜ na
podkreślenie, Ŝe przedmiotowym zakresem zakazu objęto pojazdy wszelkiego rodzaju – zarówno mechaniczne, jak i niemechaniczne. Obowiązkiem
sądu jest przy tym określenie rodzaju pojazdów objętych zakazem – w sposób pozytywny, wskazujący wyraźnie ich zakres, bądź teŜ negatywny, poprzez wyłączenie niektórych.
Z kolei, zgodnie z art. 42 § 2 k.k. obowiązkowe jest orzeczenie zakazu
prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo pojazdów mecha1
2
3
Dotyczyło to 40 spraw rozpoznanych w okresie od lipca 2006 r. do maja 2007 r.
Tekst jedn. Dz. U. z 2005 r., Nr 108, poz. 908 ze zm.
Por. A. M a r e k, Prawo karne, 7. wydanie, Warszawa 2006, s. 275.
98
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
nicznych określonego rodzaju, jeŜeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 42 § 1 k.k. był w stanie nietrzeźwości, pod
wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego
w art. 173, 174 lub 177 k.k. Istotną róŜnicą w stosunku do poprzedniego
kodeksu karnego jest ograniczenie przedmiotowego zakresu tego obligatoryjnego środka jedynie do pojazdów mechanicznych. Art. 43 § 2 k.k.
z 1969 r. (w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 1985 r.) nakazywał orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych. WęŜszy
był natomiast jego zakres podmiotowy. Przesłanką zastosowania tego przepisu był bowiem jedynie stan nietrzeźwości sprawcy przestępstwa przeciwko
bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym.
Dla dalszych rozwaŜań nie mają większego znaczenia wprowadzone
ustawą z dnia 14 kwietnia 2000 r. nowelizującą kodeks karny4 przepisy § 3
i 4 art. 42, dotyczące zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze – fakultatywnie bądź obligatoryjnie. Dotyczą one bowiem
wąskiego zakresu najpowaŜniejszych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, a ich stosowanie było rzadkie i nie wywołało w praktyce
trudności.
W piśmiennictwie zarówno pod rządami poprzedniego, jak i obecnego
Kodeksu karnego wielokrotnie wskazywano, Ŝe obie postaci zakazu – fakultatywna i obligatoryjna – mogą być orzekane kumulatywnie5. Takie teŜ stanowisko wynika w sposób bezpośredni lub pośredni z orzecznictwa Sądu
NajwyŜszego6. Praktyka stosowania przez sądy tych środków karnych daleka jest jednak od jednolitości.
Szczególnego znaczenia nabrała ta kwestia po uznaniu – wspomnianą
juŜ ustawą z dnia 14 kwietnia 2000 r. o zmianie kodeksu karnego – za przestępstwo bezwypadkowego prowadzenia pojazdu zarówno mechanicznego,
4
Dz. U. Nr 48, poz. 548, obowiązująca od dnia 15 lipca 2000 r.
Por. m.in. K. Ł u c a r z, Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów, WPP 2006,
nr 2, s. 19; A. M a r e k, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999,
s. 128; W. M a r c i n k o w s k i, Wybrane orzeczenia Izby Wojskowej Sądu NajwyŜszego wydane w 2005 r. wskutek rozpoznania kasacji, WPP 2006, nr 1, s. 78; Z. S i e n k i e w i c z, Glosa do uchwały z dnia 26 sierpnia 2002 r., I KZP 20/02, PS 2003, nr 10, s. 143; R. A. S t e f a ń s k i, Kara dodatkowa zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów na tle noweli do kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, NP 1985, nr 11–12, s. 58; t e n Ŝ e, Glosa do wyroku z dnia 10 czerwca 1991 r. II KRN 57/91, PS 1994, nr 3, s. 83; t e n Ŝ e,
Ustawa – Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2003, s. 841; t e n Ŝ e, Glosa do
wyroku Sądu NajwyŜszego – Izba Karna z dna 6 lipca 2006 r., IV KK 146/06, OSP 2007, nr 2,
s. 109; J. W o j c i e c h o w s k i, Odpowiedzialność za wypadki komunikacyjne, Rzeczpospolita
1998, nr 88, s. C3.
6
Por. postanowienie z dnia 29 stycznia 2002 r., I KZP 32/01, Prok. i Pr. 2002, dodatek
„Orzecznictwo”, nr 4, poz. 2; uchwała z dnia 26 września 2002 r., I KZP 20/02, OSNKW 2002,
nr 11–12, poz. 92.
5
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
99
A. Herzog
jak i innego (niemechanicznego) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem
środka odurzającego (art. 178a § 1 i 2 k.k.).
W wielu orzeczeniach Sąd NajwyŜszy podkreślał, iŜ w razie skazania za
przestępstwo określone w art. 178a § 2 k.k. – a więc prowadzenia w stanie
nietrzeźwości pojazdu niemechanicznego – sąd jest zobowiązany na podstawie art. 42 § 2 k.k. orzec wobec sprawcy zakaz prowadzenia wszelkich
pojazdów mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju7.
Wśród uchybień w stosowaniu przepisu art. 42 § 2 k.k. wymienić naleŜy
w pierwszej kolejności przypadki, gdy sąd wbrew wyraźnemu nakazowi nie
orzekł w ogóle zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, pomimo
spełnienia przesłanek przewidzianych w tym przepisie. W sprawach tego
rodzaju sformułowanie zarzutu apelacyjnego lub kasacyjnego (w zaleŜności
od konfiguracji procesowej) jest proste – będzie nim bowiem zarzut stwierdzenia obrazy przepisów prawa materialnego (art. 438 § 1 k.p.k.) polegający
na nieorzeczeniu obligatoryjnego środka karnego.
Inaczej natomiast rzecz się ma w sytuacjach, gdy wobec sprawców przestępstw wskazanych w art. 42 § 2 k.k. orzekano zakazy prowadzenia pojazdów mechanicznych rozmaitych rodzajów, wszakŜe z wyłączeniem rodzaju
pojazdu, który prowadził sprawca konkretnego przestępstwa. Szereg takich
przypadków ujawniono w ubiegłym roku w róŜnych sądach na terenie całego
kraju. Niewątpliwie ratio legis zakazu prowadzenia pojazdów – zarówno mechanicznych, jak i niemechanicznych – jest wykluczenie z ruchu drogowego
takich kierowców, którzy wykazali, Ŝe zagraŜają bezpieczeństwu w komunikacji. Z tego względu nie moŜna abstrahować od związku między rodzajem
pojazdu, który prowadził sprawca przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu
w komunikacji, a zakresem orzeczonego przez sąd zakazu.
Wątpliwości wzbudził natomiast problem prawnych podstaw korekty takich orzeczeń. Dotyczy to zwłaszcza orzeczeń prawomocnych, które mogą
być wzruszone tylko w drodze nadzwyczajnych środków zaskarŜenia – kasacji bądź wznowienia postępowania. Z uwagi na treść art. 523 § 3 i 4 k.p.k.,
a takŜe na to, Ŝe bardzo często orzeczenia takie stawały się prawomocne
juŜ w pierwszej instancji – korekta ich nastąpić moŜe z reguły w następstwie
kasacji Prokuratora Generalnego wniesionej na podstawie art. 521 k.p.k.
Rodzi to z kolei problem rodzaju moŜliwych do podniesienia zarzutów kasacyjnych. Kasacja moŜe bowiem być wniesiona (pomijając uchybienia o charakterze tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych wymienione w art. 439
k.p.k.) tylko z powodu raŜącego naruszenia prawa, jeŜeli mogło ono mieć
istotny wpływ na treść orzeczenia. Nie moŜe natomiast być wniesiona wy7
Por. m.in. postanowienia z dnia 11 października 2001 r., I KZP 24/01, OSP 2002, nr 7–8, poz.
110; z dnia 21 listopada 2001 r., I KZP 27/01, OSNKW 2002, nr 1–2, poz. 5; z dnia 8 kwietnia
2003 r., V KK 32/03, OSNwSK 2003, poz. 748; z dnia 4 czerwca 2003 r., LEX nr 78841 oraz
z dnia 5 czerwca 2003 r., V KK 44/03, LEX nr 78839 (a takŜe OSNwSK 2003, poz. 1245).
100
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
łącznie z powodu niewspółmierności kary (a zatem i środków karnych). Wydawać by się zaś prima vista mogło, Ŝe orzeczenie środka karnego zakazu
prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, lecz w zakresie nie w pełni
odpowiadającym okolicznościom popełnionego przestępstwa, naleŜy właśnie
do sfery niewspółmierności zastosowanego środka karnego.
Takie teŜ stanowisko zajął Sąd NajwyŜszy, rozpoznając jedną z wniesionych przez Prokuratora Generalnego kasacji. Podniesiono w niej mianowicie
zarzut raŜącej i mającej wpływ na treść wyroku obrazy art. 387 § 2 i 3 k.p.k.,
polegającej „na uwzględnieniu wniosku oskarŜonego o dobrowolne poddanie
się karze pomimo braku podstaw, gdyŜ wniosek zawierał propozycję orzeczenia (…) obligatoryjnego środka karnego w postaci zakazu prowadzenia
wszelkich pojazdów mechanicznych za wyjątkiem pojazdów kategorii B pomimo tego, Ŝe oskarŜony dopuścił się przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. prowadząc samochód osobowy, co w pełni uzasadniało orzeczenie zakazu
prowadzenia pojazdów mechanicznych co najmniej tego rodzaju”. Odnosząc
się do tego zarzutu, Sąd NajwyŜszy stwierdził, iŜ zarzut obrazy prawa procesowego jest zasadny tylko i wyłącznie wówczas, gdy chodzi o zobowiązanie
do bezwzględnego przestrzegania przepisu. Przedmiotem uchybień zarzucanych w kasacji mogą być tylko konkretne normy nakazujące lub zakazujące dokonania określonych czynności, w określonej sytuacji procesowej.
Tymczasem przepis art. 387 § 2 i 3 k.p.k. stwierdza, Ŝe „sąd moŜe…”, co
jednoznacznie świadczy o jego fakultatywnym charakterze. Tak więc z racji
fakultatywności jego stosowania nie moŜna mówić o raŜącej obrazie prawa.
Natomiast w odpowiedzi na twierdzenie zawarte w kasacji, Ŝe orzeczony
przez sąd w rozpoznawanej sprawie środek karny nie da się pogodzić z zasadami wymiaru środków karnych – art. 53 § 1 k.k. w zw. z art. 56 k.k. – Sąd
NajwyŜszy odwołał się do licznych orzeczeń wskazujących, Ŝe niedopuszczalne jest omijanie ograniczenia zawartego w art. 523 § 1 in fine k.p.k. (czyli zakazu wnoszenia kasacji z powodu niewspółmierności kary) w drodze
formułowania zarzutu naruszenia art. 53 § 1 k.k. Z tych względów kasację
Prokuratora Generalnego oddalono8.
Trzeba jednak podkreślić, Ŝe rozstrzygnięcie takie było jak dotąd odosobnione. W identycznej bowiem konfiguracji procesowej Sąd NajwyŜszy
uwzględnił kasację Prokuratora Generalnego, podnoszącą równieŜ zarzut
naruszenia przepisów art. 387 § 2 i 3 k.p.k.9. Podzielił mianowicie Sąd NajwyŜszy pogląd skarŜącego, Ŝe art. 42 § 2 k.k. nakłada na sąd obowiązek,
w razie skazania za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k., orzeczenia wobec
sprawcy tego występku zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju. Takie określe8
9
Postanowienie SN z dnia 5 września 2006 r., IV KK 228/06, niepubl.
Postanowienie z dnia 6 lipca 2006 r., IV KK 142/06, niepubl.
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
101
A. Herzog
nie zakresu omawianego środka karnego jednoznacznie wskazuje, Ŝe jego
istotą jest pozbawienie sprawcy występku z art. 178a k.k. moŜliwości prowadzenia co najmniej pojazdu, którym sprawca dopuścił się tego czynu zabronionego. Nie ma natomiast Ŝadnego logicznego powodu, dla którego naleŜałoby z brzmienia art. 42 § 2 k.k. wyprowadzić wniosek, Ŝe dopuszcza on
moŜliwość wyłączenia spośród rodzajów pojazdów, właśnie ten rodzaj, do
którego naleŜał pojazd prowadzony przez sprawcę w chwili popełnienia czynu. Przeciwnie, to właśnie rodzaj pojazdu mechanicznego, przy którego
prowadzeniu sprawca dopuścił się przestępstwa, stanowi, przy orzekaniu
środka karnego przewidzianego w art. 42 § 2 k.k., przesłankę wskazującą na
rodzaj pojazdów mechanicznych, które powinny zostać objęte zakazem.
Natomiast okoliczności czynu mogą uzasadniać dodatkowo orzeczenie zakazu takŜe w odniesieniu do pojazdów innego rodzaju, jak prowadzony
przez sprawcę, względnie orzeczenie zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych. W rozpoznawanej sprawie oskarŜony prowadził w stanie nietrzeźwości samochód osobowy, do którego prowadzenia wymagane
jest prawo jazdy kategorii „B”. Stanowiło to przesłankę obligatoryjnego orzeczenia wobec niego środka karnego w postaci zakazu prowadzenia co najmniej pojazdów mechanicznych, do których prowadzenia wymagane jest
prawo jazdy kategorii „B”. W tych warunkach Sąd Rejonowy, stosownie do
art. 387 § 3 k.p.k., powinien był uzaleŜnić uwzględnienie wniosku oskarŜonego od dokonania w nim wskazanej przez siebie zmiany, poprzez rozszerzenie zakresu obligatoryjnego środka karnego równieŜ na zakaz prowadzenia takich właśnie pojazdów mechanicznych. Sąd NajwyŜszy powołał się na
jedno z wcześniejszych orzeczeń, zgodnie z którym istota stosowania instytucji określonej przepisami art. 387 k.p.k. sprowadza się do oceny przez sąd,
czy istnieją warunki do zrezygnowania z prowadzenia postępowania na zasadach ogólnych, a jedną z przesłanek tej oceny jest stwierdzenie, Ŝe proponowany, a następnie uzgodniony wymiar kary w mającym zapaść wyroku
skazującym, jest trafny10. Dlatego uwzględnienie przez Sąd Rejonowy wniosku oskarŜonego i orzeczenie wobec niego uzgodnionego z nim środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, do których
prowadzenia wymagane jest prawo jazdy kategorii „A”, uznane zostało za
jaskrawe obejście prawa.
Nietrudno zauwaŜyć, analizując przedstawioną wyŜej argumentację, Ŝe
w gruncie rzeczy powodem uznania omawianej kasacji za zasadną i jej
uwzględnienia było przedstawienie określonej wykładni przepisu art. 42 k.k.,
a więc dopatrzenie się obrazy prawa materialnego. W tym teŜ kierunku poszła ewolucja zarzutów kasacyjnych Prokuratora Generalnego i podzielają-
10
Por. wyrok SN z dnia 13 stycznia 2004 r., III KK 421/03, LEX nr 108056.
102
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
cej te zarzuty linii orzecznictwa Sądu NajwyŜszego. Zarzuty te podzielić
moŜna na dwie grupy.
Jedną z nich jest grupa zarzutów o charakterze proceduralnym, a więc
raŜącego i mającego wpływ na treść zaskarŜonego orzeczenia naruszenia
przepisów postępowania karnego. Zarzuty te podnoszono w sprawach,
w których doszło do rozstrzygnięcia o charakterze konsensualnym. Dotyczyło to zwłaszcza sytuacji, gdy jeszcze w toku postępowania przygotowawczego sprawca, przyznając się do popełnienia zarzucanego mu występku, złoŜył
wniosek o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy i wymierzenie określonej
kary (w tym takŜe środka karnego obejmującego zakaz prowadzenia pojazdów innych rodzajów niŜ ten, którym poruszał się sprawca), zaś prokurator,
kierując akt oskarŜenia, wniosek taki umieścił w nim w trybie art. 335 k.p.k.,
a sąd wydał wyrok zgodny z tym wnioskiem. Kasacje Prokuratora Generalnego zawierały wówczas najczęściej zarzut obrazy art. 343 § 7 k.p.k. w zw.
z art. 343 § 1 k.p.k., polegającej na uwzględnieniu wniosku prokuratora pomimo braku podstaw, gdyŜ wniosek ten zawierał Ŝądanie orzeczenia wobec
oskarŜonego obligatoryjnego środka karnego w postaci zakazu prowadzenia
pojazdów mechanicznych określonych rodzajów, nie zawierał natomiast
Ŝądania orzeczenia tego zakazu w odniesieniu do pojazdów mechanicznych
tego rodzaju, jakim poruszał się oskarŜony, kiedy dopuścił się zarzucanego
mu przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. Uznając te zarzuty za zasadne, Sąd
NajwyŜszy wskazywał w pierwszej kolejności przedstawioną juŜ wyŜej wykładnię przepisu art. 42 § 2 k.k., zgodnie z którą nie ma Ŝadnego logicznego
powodu, aby wyłączyć z tego przepisu właśnie ten rodzaj, do którego naleŜał
pojazd prowadzony przez sprawcę w chwili czynu. W tych warunkach sąd,
stosownie do art. 343 § 7 k.p.k., powinien był wezwać prokuratora do uzupełnienia wniosku poprzez rozszerzenie zakazu proponowanego obligatoryjnego
środka karnego równieŜ na zakaz prowadzenia pojazdów tej kategorii, do
której naleŜał pojazd prowadzony przez sprawcę czynu z art. 178a § 1 k.k.
Niejako przy okazji Sąd NajwyŜszy zauwaŜył nieprawidłowe redakcje wyroku
w niektórych sprawach. Orzekano w nich bowiem przykładowo „zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych kategorii A i C”. Nie ma przecieŜ takich pojazdów mechanicznych, są natomiast pojazdy mechaniczne, do prowadzenia
których wymagane jest prawo jazdy kategorii „A” i „C”11.
Drugą i liczebnie zdecydowanie przewaŜającą grupą są kasacje, w których podnoszono zarzut raŜącego i mającego istotny wpływ na treść zaskarŜonego kasacją wyroku naruszenia przepisu prawa materialnego – art. 42
§ 2 k.k., polegającego na błędnej wykładni tego przepisu i w konsekwencji
11
Por. wyrok SN z dnia 6 lipca 2006 r., IV KK 146/06, LEX nr 188355; do tego rodzaju orzeczeń naleŜy zaliczyć takŜe m.in. wyroki z dnia 6 lipca 2006 r., IV KK 144/06, LEX nr 188399,
IV KK 147/06, LEX nr 188357, IV KK 145/06 i IV KK 148/06, oba niepubl. czy z dnia 6 grudnia 2006 r., IV KK 365/06, niepubl.
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
103
A. Herzog
zaniechania orzeczenia wobec oskarŜonego zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych tego rodzaju, jakim poruszał się sprawca. Podzielając ten
zarzut, Sąd NajwyŜszy wielokrotnie przedstawił spójną i jednolitą wykładnię
przepisu art. 42 § 2 k.k. Wskazał mianowicie, Ŝe jego wykładnia językowa
mogłaby prowadzić do wniosku, iŜ sąd, orzekając zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, moŜe dowolnie dokonywać wyboru pojazdów, jakich
zakaz ten ma dotyczyć, bez względu na to, jakim pojazdem kierował sprawca w czasie popełnienia przestępstwa. Wydawać by się zatem mogło, Ŝe
zarzut obrazy prawa materialnego nie jest zasadny. Językowa interpretacja
przepisu art. 42 § 2 k.k. w omawianym zakresie prowadziłaby jednak do
konsekwencji oczywiście sprzecznych z ratio legis tego przepisu, a wręcz
niweczących kryminalno-polityczny sens orzekania środka karnego zakazu
prowadzenia pojazdów mechanicznych. Konieczne jest zatem odwołanie się
do innego rodzaju wykładni, tj. do wykładni systemowej i funkcjonalnej.
Wprawdzie ustawodawca pozostawił do swobodnej decyzji sądu orzekającego, czy wobec sprawcy orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów
mechanicznych, czy teŜ pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, przy
czym nie wskazał wprost w przepisie art. 42 § 2 k.k. Ŝadnych kryteriów, na
podstawie których ma on podjąć swoją decyzję, co jednak nie oznacza prawa sądu do pełnej dowolności w tym zakresie. Treść przepisu art. 42 § 2 k.k.
naleŜy bowiem odczytywać w powiązaniu z treścią unormowania zawartego
w art. 42 § 1 k.k., a w szczególności z tą częścią wspomnianego przepisu,
gdzie wskazuje się na normatywne znaczenie tych okoliczności popełnienia
przestępstwa, które wskazują na zagroŜenie, jakie stwarza dla bezpieczeństwa w komunikacji zachowanie sprawcy przestępstwa. Zatem rozstrzygnięcia, czy orzec naleŜy zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, czy teŜ środków mechanicznych określonego rodzaju i jakich, naleŜy
poszukiwać w okolicznościach popełnionego przestępstwa, dotyczących
takŜe rodzaju pojazdu, który prowadził sprawca. W konsekwencji orzeczenie
zakazu obejmującego pojazdy inne niŜ ten, którym poruszał się sprawca,
będzie orzeczeniem niezwiązanym z potrzebą wyeliminowania zagroŜenia
wynikającego z okoliczności popełnionego przestępstwa i tym samym naruszać ono będzie prawo materialne, to jest art. 42 § 2 k.k. w zw. z § 1 tego
artykułu. W konsekwencji naleŜy stwierdzić, Ŝe sąd jest zobowiązany do
orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych takiego rodzaju,
jaki odpowiada rodzajowi pojazdu, którym poruszał się sprawca12.
12
Wyrok SN z dnia 7 grudnia 2006 r., III KK 387/06; por. takŜe wyroki z dnia 4 grudnia 2006 r.,
V KK 360/06, OSNKW 2007, nr 1, poz. 7; z dnia 7 grudnia 2006 r., III KK 393/06; z dnia 12
grudnia 2006 r., IV KK 401/06; z dnia 24 stycznia 2007 r., III KK 436/06; z dnia 7 lutego
2007 r., V KK 424/06; z dnia 27 lutego 2007 r., II KK 382/06; z dnia 22 marca 2007 r., II KK
418/06 (wszystkie niepubl.).
104
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
Taką interpretację przepisu art. 42 § 2 k.k. uznać naleŜy za słuszną. Mamy bowiem do czynienia z jednym z nielicznych przypadków, w których uzasadnione jest odstąpienie od wyników rozumienia przepisu uzyskanych
w drodze zasad wykładni językowej, nawet, gdy daje ona jednoznaczne rezultaty. Jest to moŜliwe wyjątkowo i tylko wtedy, gdy przemawiają za tym
waŜne powody. Do takich powodów w piśmiennictwie i judykaturze zaliczano
w szczególności wypadki:
− gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi,
− gdy wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle
powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za raŜąco niesłuszne, niesprawiedliwe, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu,
− gdy wykładnia językowa prowadzi ad absurdum,
− w sytuacji oczywistego błędu legislacyjnego13.
Jak trafnie wskazał Sąd NajwyŜszy, ograniczenie się do wykładni językowej art. 42 § 2 k.k. w omawianych przypadkach musiałoby niweczyć ratio
legis tego przepisu, prowadząc do ewidentnego obejścia prawa.
Zasługuje na podkreślenie, Ŝe niejednokrotnie uznanie zasadności zarzutu
obrazy prawa materialnego następowało w identycznej konfiguracji procesowej, jaką opisano wyŜej przy okazji przedstawiania zarzutów proceduralnych –
gdy wadliwe orzeczenie zapadło w wyniku uwzględnienia przez sąd wniosku
prokuratora złoŜonego w trybie art. 335 k.p.k., a więc o wydanie wyroku
uzgodnionego z oskarŜonym. Sąd NajwyŜszy, podzielając zarzut obrazy prawa materialnego, wskazywał niekiedy takŜe, Ŝe do wydania zaskarŜonego
wyroku doszło w wyniku ewidentnej obrazy przepisów postępowania. Zgodnie
z art. 335 § 1 k.p.k. wniosek o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie
uzgodnionych z oskarŜonym kary i środka karnego złoŜyć moŜna wtedy, gdy
okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa
oskarŜonego wskazuje, Ŝe cele postępowania zostaną osiągnięte. Trudno zaś
zakładać osiągnięcie celów postępowania karnego w sytuacji, gdy proponuje
się orzeczenie wobec sprawcy zakazu, który nie będzie miał dla niego praktycznego znaczenia, natomiast pozostawi mu się uprawnienie, przy którego
korzystaniu dopuścił się przestępstwa. Sąd nie miał obowiązku uwzględnienia
wniosku, który nie spełniał tej ustawowej przesłanki. Przeciwnie, ciąŜyła na
nim powinność postąpienia w sposób przewidziany w art. 343 § 7 k.p.k., tj.
skierowania sprawy do rozpoznania na zasadach ogólnych, jeśli na posiedzeniu treść wniosku nie została zmodyfikowana we właściwym kierunku14.
13
14
Por. L. M o r a w s k i, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 78 i wskazane tam orzecznictwo.
Por. m.in. wyroki SN z dnia 4 grudnia 2006 r., V KK 359/06, niepubl.; z dnia 2 lutego 2007 r.,
V KK 423/06; z dnia 6 lutego 2007 r., III KK 446/06; z dnia 27 lutego 2007 r., II KK 352/06,
z dnia 14 marca 2007 r., IIII KK 494/06; czy z dnia 11 kwietnia 2007 r. – wszystkie niepubl.
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
105
A. Herzog
Omawiane sprawy stanowią klasyczny przykład sytuacji, w której kontrola
odwoławcza winna odróŜniać pierwotne źródła uchybienia od ich następstw.
Jak podkreślano w doktrynie procesu karnego, do naruszenia prawa materialnego moŜe równieŜ prowadzić obraza przepisów postępowania, gdyŜ na
tym właśnie moŜe polegać wpływ błędu proceduralnego na treść orzeczenia.
Zarzucać wówczas naleŜy właśnie obrazę przepisów postępowania karnego,
a dodatkowe wskazanie konsekwencji takiego błędu w postaci niewłaściwego zastosowania prawa materialnego jest uzasadnieniem prawnej relewantności tego uchybienia. Uchybienie jest bowiem jedno15. Tak teŜ wydaje się
interpretować prawidłowość zarzutów kasacyjnych Sąd NajwyŜszy w jednej
ze spraw omawianej kategorii, wskazując, iŜ „zaskarŜony wyrok został rzeczywiście wydany z raŜącym naruszeniem prawa procesowego, to jest przepisu art. 343 § 7 k.p.k. w zw. z art. 335 § 1 k.p.k., które to – z uwagi na charakter – miało istotny wpływ na treść orzeczenia. Następstwem tego uchybienia była bowiem oczywista obraza przez sąd takŜe prawa materialnego,
to jest art. 42 § 2 k.k.”16.
Jako odosobniony przykład niewłaściwego sformułowania zarzutów kasacyjnych moŜna wskazać sprawę, w której podniesiono raŜące i mające
wpływ na treść wyroku naruszenie:
„1) przepisu prawa materialnego, a to art. 53 § 1 i 2 k.k. w zw. z art. 56
k.k., polegające na pominięciu przy orzekaniu środka karnego w postaci
zakazu prowadzenia jedynie pojazdów mechanicznych kategorii „A” okoliczności, Ŝe skazany w chwili popełnienia przestępstwa prowadził samochód
osobowy stanowiący pojazd mechaniczny kategorii „B”, wskutek czego tak
orzeczony środek karny nie moŜe osiągnąć w stosunku do skazanego właściwych celów zapobiegawczych i wychowawczych, jak teŜ kształtować
w sposób odpowiedni świadomości prawnej społeczeństwa,
2) przepisów prawa procesowego, a to art. 4 i art. 2 § 1 pkt 2 k.p.k., polegające na nieuwzględnieniu przy orzekaniu środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych kategorii „A”, przemawiającej na
niekorzyść oskarŜonego okoliczności, iŜ w chwili popełnienia przestępstwa
prowadził samochód osobowy, stanowiący pojazd mechaniczny kategorii
„B”, w następstwie czego nie mogły zostać osiągnięte cele postępowania
karnego w zakresie zapobiegania przestępstwom oraz umacniania poszanowania prawa”17.
Nietrudno zauwaŜyć, Ŝe redakcja zarzutu z punktu pierwszego wyraźnie
wskazuje na to, Ŝe w istocie pod pozorem obrazy prawa materialnego zarzuca on zaskarŜonemu orzeczeniu raŜącą niewspółmierność zastosowanego
15
Por. Z. D o d a, A. G a b e r l e, Kontrola odwoławcza w procesie karnym, Warszawa 1997,
s. 110.
16
Wyrok z dnia 6 grudnia 2006 r., IV KK 365/06, niepubl.
17
Kasacja Prokuratora Generalnego, sygn. akt PR V 860–180/06.
106
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
wobec oskarŜonego środka karnego18. Natomiast, jak wielokrotnie wskazywano w orzecznictwie i piśmiennictwie, nie mogą być podstawą kasacji (podobnie zresztą jak apelacji) zarzuty obrazy art. 2 § 1 k.p.k. ani art. 4 k.p.k., które to
przepisy formułują ogólne zasady postępowania, nie nakazują zaś ani nie
zakazują sądowi konkretnego sposobu procedowania19. Pomimo tak wadliwego sformułowania zarzutów kasacja odniosła jednak wnioskowany skutek w
postaci uchylenia zaskarŜonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania. Uwzględniając omawianą kasację, Sąd NajwyŜszy wskazał, Ŝe
czyni to przez pryzmat art. 118 § 1 k.p.k., mając na uwadze znaczną część jej
uzasadnienia i istotne fragmenty zarzutów, z których wynikało, iŜ w rzeczywistości podnosi się w niej zarzut raŜącej obrazy art. 42 § 2 k.p.k.20.
Podsumowując dotychczasową część rozwaŜań, naleŜy uznać, Ŝe
w przypadku rozstrzygnięć o charakterze konsensualnym (art. 335 i 387
k.p.k.) prawidłowe będzie sformułowanie zarzutu raŜącej i mającej wpływ na
treść orzeczenia obrazy wskazanych wyŜej przepisów procesowych, której
następstwem było orzeczenie środka karnego wbrew treści przepisu art. 42
§ 2 k.k. Natomiast wtedy, gdy do takiego orzeczenia doszło na zasadach
ogólnych, a więc po przeprowadzeniu postępowania dowodowego (w trybie
zwyczajnym bądź uproszczonym), właściwym będzie podniesienie zarzutu
obrazy prawa materialnego – art. 42 § 2 k.k.
Podobne uwagi odnoszą się do problemu nieprawidłowości związanych
z orzekaniem zakazu prowadzenia pojazdów wobec sprawców przestępstw
z art. 178a § 2 k.k., a więc osób prowadzących w stanie nietrzeźwości lub
pod wpływem środka odurzającego pojazdy niemechaniczne (praktyka
wskazuje, Ŝe najczęściej dotyczy to rowerzystów). Jak juŜ wspominano, skazując za tego rodzaju przestępstwo, sąd jest zobowiązany na podstawie art.
42 § 2 k.k. orzec wobec sprawcy zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów
mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju. MoŜna
mieć wątpliwości, czy rozwiązanie to jest słuszne. W piśmiennictwie spotkało
się ono z krytyką, bowiem wskazywano na niecelowość pozbawiania prawa
prowadzenia pojazdów mechanicznych takich sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, którzy dopuścili się takiego czynu,
prowadząc zupełnie inny pojazd21. Uznając słuszność tych zastrzeŜeń, nale18
Por. postanowienie SN z dnia 29 stycznia 1999 r., V KKN 682/98, Prok. i Pr. 1999, dodatek
„Orzecznictwo”, nr 5, poz. 12; S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń s k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1998, t. II, s. 659.
19
Por. m.in. postanowienie SN z dnia 7 września 2006 r., II 131/06, LEX nr 192186; wyrok
z dnia 6 października 2005 r., WA 19/05, OSNwSK 2005, poz. 1813; S. Z a b ł o c k i, op. cit.,
s. 461.
20
Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2006 r., IV KK 366/06, niepubl.
21
J. L a c h o w s k i, Glosa do postanowienia SN z dnia 11 października 2001 r., I KZP 24/2001,
Palestra 2002, nr 9–10, s. 225; patrz takŜe A. M a r e k, Prawo karne, wyd. 7, Warszawa
2006, s. 276; t e n Ŝ e, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2006, s. 115.
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
107
A. Herzog
Ŝy je jednak potraktować jedynie jako postulaty de lege ferenda. Wskazuje
na to zresztą próba zmiany brzmienia art. 42 § 2 k.k., zawarta w prezydenckim projekcie nowelizacji kodeksu karnego z grudnia 2001 r., który nie doczekał się uchwalenia, a która zmierzała do rozszerzenia zakresu przedmiotowego zakazu poprzez zastąpienie zwrotu „pojazdów mechanicznych”
określeniem „wszelkich pojazdów lub pojazdów określonego rodzaju”22. Niestety, w tym kierunku nie idzie przekazany do Sejmu aktualny projekt nowelizacji kodeksu karnego (projekt z dnia 24 kwietnia 2007 r.)23. Nadal zatem
wobec sprawcy występku z art. 178a obligatoryjne jest orzeczenie zakazu
prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju niezaleŜnie od tego, czy orzeczono wobec niego
zakaz prowadzenia pojazdów, naleŜących do rodzaju, którym poruszał się
w chwili czynu.
Dodać naleŜy, Ŝe w literaturze wyraŜony został takŜe pogląd, iŜ w przypadku przestępstwa z art. 178a § 2 k.k. moŜliwe jest orzeczenie jednego
środka karnego o dwoistym charakterze, a mianowicie na zintegrowanej
podstawie art. 42 § 1 i 2 k.k., obejmującego zarówno obligatoryjny zakaz
prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszelkich bądź określonego rodzaju), a ponadto fakultatywny zakaz prowadzenia pojazdów niemechanicznych
określonego rodzaju24. Stanowisko to uznać naleŜy za co najmniej dyskusyjne. Z punktu widzenia zasad logiki pomiędzy zakresem przedmiotowym
normy art. 42 § 1 k.k. a zakresem przepisu art. 42 § 2 k.k. istnieje logiczny
stosunek zawierania. KaŜdy wypadek, gdy sprawca w czasie popełnienia
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji był w stanie nietrzeźwości, pod wypływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177, wskazuje bowiem jednoznacznie, Ŝe prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraŜa bezpieczeństwu
w komunikacji. Zakres przedmiotowy zakazu zaleŜy jednak od niebezpieczeństwa, jakie moŜe stwarzać udział sprawcy w ruchu jako prowadzącego
pojazd. Zakres ten powinien być proporcjonalny do tego niebezpieczeństwa;
im wyŜszy stopień, tym szerszy zakres25. Z tego punktu widzenia, a takŜe
wobec wyodrębnienia przez ustawodawcę dwóch podstaw prawnych orzekania zakazu, trudno dopuszczać moŜliwość orzeczenia jednego środka
w oparciu o obie te podstawy. Przeciwko temu przemawia równieŜ ewentualna potrzeba orzeczenia kaŜdego z wymienionych wyŜej zakazów w innym
wymiarze.
22
Druk nr 181 Sejmu RP IV kadencji, tekst ze stron internetowych (http://www.sejm.gov.pl).
Por. tekst projektu ze stron internetowych Ministerstwa Sprawiedliwości (http://www.ms.gov.pl).
24
Por. W. M a r c i n k o w s k i, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego – Izby Karnej z dnia 26
września 2002 r., I KZP 20/02, Prokurator 2003, nr 1, s. 93; t e n Ŝ e, Wybrane orzeczenia
Izby Wojskowej…, WPP 2006, nr 1, s. 77.
25
Por. R. A. S t e f a ń s k i, Ustawa – Prawo o ruchu drogowym…, s. 841.
23
108
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
Zasygnalizować tu wypada jeszcze inny problem, a mianowicie, czy jest
w ogóle moŜliwe orzeczenie jako środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, gdy nie jest wymagane posiadanie uprawnień
do kierowania nimi, stwierdzonych dokumentem wydanym przez upowaŜniony organ. Dotyczy to w szczególności rowerów, motorowerów i pojazdów
zaprzęgowych, do kierowania którymi – po wejściu w Ŝycie art. 87 ustawy
z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn. Dz. U.
2005 r., Nr 108, poz. 908 ze zm.) – nie wymaga się uprawnień od osoby,
która ukończyła 18 lat. W piśmiennictwie wyraŜono pogląd, Ŝe nie jest to
moŜliwe26, bowiem o zakresie stosowania tego środka karnego decydować
powinno nie pojęcie pojazdu (które bez wątpienia obejmuje takŜe rowery,
motorowery i pojazdy zaprzęgowe – patrz art. 2 pkt. 31, 46 i 47 p.r.d.), lecz
przede wszystkim to, jak naleŜy rozumieć określenie „zakaz prowadzenia”.
Odwoływano się przy tym głównie do argumentów natury systemowej i celowościowej. Istotą tego zakazu jest bowiem niedopuszczenie do prowadzenia pojazdu przez osobę, która, występując w ruchu w tym charakterze,
stwarza dla niego zagroŜenie – z czym wiąŜe się brak wiedzy teoretycznej
i umiejętności praktycznych, podlegających sprawdzeniu przez odpowiedni
organ. Brak wymogu posiadania takich uprawnień z jednej strony zawiera
uznanie, Ŝe prowadzenie takich pojazdów nie stanowi powaŜniejszego niebezpieczeństwa w ruchu, z drugiej zaś czyni praktycznie niemoŜliwą kontrolę
przestrzegania zakazu ich prowadzenia. Obowiązujące przepisy nie dają
nawet podstawy do prowadzenia ewidencji osób objętych takim zakazem.
Sąd NajwyŜszy moŜliwość taką jednak wyraźnie dopuścił, stwierdzając, iŜ
moŜliwe jest orzeczenie na podstawie art. 42 § 2 k.k. zakazu prowadzenia
pojazdów określonego rodzaju, kierowanie którymi nie wymaga posiadania
uprawnień stwierdzonych dokumentem wydanym przez upowaŜniony organ27. Pogląd ten w piśmiennictwie spotkał się tak z aprobatą28, jak teŜ częściej ze zdecydowaną krytyką29. Wskazywano zwłaszcza na niespójność
pomiędzy art. 42 § 1 k.k. a przepisem art. 43 § 3 k.k., obligującego sąd do
nałoŜenia obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia
26
Por. A. H e r z o g, Zakaz prowadzenia rowerów, motorowerów i pojazdów zaprzęgowych,
Prok. i Pr. 2002, nr 5, s. 125; R. A. S t e f a ń s k i, Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia
pojazdów, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12, s. 141.
27
W uchwałach z dnia 26 sierpnia 2002 r., I KZP 20/02 (OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 92)
i z dnia 22 listopada 2002 r., I KZP 34/02, (Biul. SN 2002, nr 11, poz. 17).
28
Por. W. M a r c i n k o w s k i, Glosa do uchwały I KZP 20/02, Prokurator 2003, nr 1, s. 93.
29
Por. m.in. K. Ł u c a r z, Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów, WPP 2006,
nr 2, s. 19; Z. S i e n k i e w i c z, Glosa do uchwały I KZP 20/02, PS 2003, nr 10, s. 143; R. A.
S t e f a ń s k i, Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu NajwyŜszego w zakresie prawa karnego
materialnego, prawa karnego wykonawczego i prawa wykroczeń za 2002 r., WPP 2003,
nr 1, s. 66; t e n Ŝ e, Ustawa – Prawo o ruchu drogowym…, s. 841; t e n Ŝ e, Wykroczenia
drogowe. Komentarz, Kraków 2005, s. 337.
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
109
A. Herzog
pojazdów. Wprawdzie w piśmiennictwie i orzecznictwie nie budzi wątpliwości, Ŝe zakaz prowadzenia pojazdów moŜe być orzeczony równieŜ wtedy,
gdy sprawca nie posiada zezwolenia na prowadzenie pojazdów określonego
rodzaju, to jednak chodzi tu zawsze o zezwolenie wymagane, a skutkiem
takiego zakazu jest niemoŜność uzyskania owego zezwolenia przez czas
określony w orzeczeniu sądowym. Przeciwko takiemu rozumieniu zakresu
zakazu prowadzenia pojazdów niemechanicznych nie przemawia teŜ fakt
(argument ten podniósł Sąd NajwyŜszy w uchwale I KZP 20/02), Ŝe w Krajowym Rejestrze Karnym gromadzone są dane o osobach, wobec których
orzeczone zostały środki karne, a więc moŜliwe jest uzyskanie informacji
o orzeczonym zakazie prowadzenia pojazdów innych niŜ mechaniczne. Istnienie takich informacji w rejestrze trudno uznać za istotną przesłankę ujawnienia prowadzenia pojazdu, mimo orzeczonego zakazu, skoro – ze względów technicznych – dostęp do niej bezpośrednio z drogi jest trudny. Natomiast nieposiadanie dokumentu przy sobie, gdy jest wymagany, gwarantuje
ujawnienie tego faktu.
Konsekwencją przyjęcia stanowiska zaprezentowanego przez Sąd NajwyŜszy w uchwałach I KZP 20/02 i I KZP 34/02 jest konieczność surowszego
potraktowania nietrzeźwego rowerzysty od osoby prowadzącej w tym stanie
samochód osobowy. Ten ostatni moŜe się spodziewać bowiem orzeczenia
zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych – wszelkich bądź określonego
rodzaju, w tym w szczególności tego, którym kierował. Tymczasem wobec
kierującego pojazdem niemechanicznym orzeczony być musi obligatoryjny
zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszelkich lub określonego
rodzaju), a ponadto – idąc tokiem rozumowania Sądu NajwyŜszego – równieŜ
zakaz prowadzenia odpowiednich pojazdów niemechanicznych. Nic dziwnego, Ŝe dostrzegając paradoksalność i nieracjonalność takiego rozwiązania,
w piśmiennictwie postuluje się rozszerzenie zakazu orzekanego na podstawie
art. 42 § 2 k.k. równieŜ na pojazdy niemechaniczne, któremu towarzyszyć
powinna modyfikacja odpowiednich przepisów Prawa o ruchu drogowym30.
Kolejnym problemem wynikającym z analizy omawianych spraw jest zakres zaskarŜania wadliwych orzeczeń. W kasacjach Prokuratora Generalnego wskazywano bowiem, Ŝe zaskarŜają one określony wyrok bądź „w części
dotyczącej orzeczenia o środkach karnych”, bądź teŜ (częściej) „w całości”.
Rozmaite takŜe były rozstrzygnięcia Sądu NajwyŜszego w tej kwestii. Interesujące wydaje się tu omówienie trzech spraw, w których zakwestionowane
kasacjami orzeczenia zapadły w podobnej konfiguracji procesowej.
W pierwszej z nich sąd rejonowy, orzekając na podstawie art. 387 § 2
k.p.k. (a więc w uwzględnieniu wniosku oskarŜonego) i skazując sprawcę występku z art. 178a § 1 k.k., orzekł wobec niego na podstawie art. 42 § 2 k.k.
30
K. Ł u c a r z, Zakres przedmiotowy…, s. 30.
110
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
Korygowanie błędów w orzekaniu zakazu prowadzenia...
środek karny w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w ruchu lądowym na okres 2 lat „z wyłączeniem kategorii B”. Dodać naleŜy, Ŝe w czasie popełnienia przestępstwa sprawca poruszał się samochodem osobowym. Wyrok ten uprawomocnił się wobec niezaskarŜenia go przez
Ŝadną ze stron. Kasację od tego orzeczenia – na podstawie art. 521 k.p.k. –
wniósł Prokurator Generalny, zaskarŜając wyrok w całości na niekorzyść
oskarŜonego. W kasacji podniesiono zarzut raŜącego i mającego wpływ na
treść wyroku naruszenia prawa materialnego – art. 42 § 2 k.k. – polegającego
na błędnej wykładni tego przepisu i w konsekwencji zaniechaniu orzeczenia
wobec oskarŜonego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych kategorii
„B”. Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarŜonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd NajwyŜszy uznał co prawda zarzut ten za zasadny, jednak stwierdził,
Ŝe w części wstępnej błędnie wskazano granice zaskarŜenia i, w konsekwencji, sformułowano nietrafny wniosek końcowy, bowiem zarzut skargi,
w czym utwierdza treść jej uzasadnienia, skierowano wyłącznie w odniesieniu do orzeczenia o środku karnym, nie zaś przeciwko całości zaskarŜonego
wyroku. Dlatego teŜ – kierując się treścią art. 442 § 1 k.p.k. – uchylił zaskarŜony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania wyłącznie
w zakresie orzeczenia o środku karnym31.
W drugiej sprawie Prokurator Generalny złoŜył kasację, zaskarŜając
w części dotyczącej orzeczenia o środku karnym wyrok jednego z sądów
rejonowych, który uwzględniając wniosek prokuratora złoŜony na podstawie
art. 335 § 1 k.p.k., skazał pijanego rowerzystę za przestępstwo z art. 178a
§ 2 k.k. i orzekł na podstawie art. 42 § 2 k.k. „zakaz prowadzenia rowerów
w ruchu lądowym na okres roku”. W kasacji podniesiono takŜe zarzut naruszenia prawa materialnego, to jest art. 42 § 2 k.k., przez zaniechanie orzeczenia wobec oskarŜonego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych
albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju. Sąd NajwyŜszy uznał
kasację za zasadną i uchylił zaskarŜony wyrok „w części dotyczącej orzeczenia o środku karnym”, przekazując sprawę „w tej części” do ponownego
rozpoznania sądowi rejonowemu32.
Wreszcie w kolejnej sprawie sąd rejonowy uwzględnił wniosek prokuratora zamieszczony w akcie oskarŜenia na podstawie art. 335 § 1 k.p.k.
i w trybie art. 343 § 6 k.p.k., skazując oskarŜonego za przestępstwo z art.
178a § 2 k.k., orzekł zakaz prowadzenia „wszelkich pojazdów rowerowych
na okres 1 roku”, wskazując jako podstawę art. 42 § 2 k.k. Kasację od tego
wyroku, który uprawomocnił się bez postępowania odwoławczego, na niekorzyść oskarŜonego wniósł Prokurator Generalny, zarzucając raŜące i mające
31
32
Wyrok SN z dnia 24 stycznia 2007 r., III KK 436/06 (niepubl.).
Wyrok SN z dnia 7 lutego 2007 r., V KK 424/06 (niepubl.).
Prokuratura
i Prawo 11, 2007
111
A. Herzog
wpływ na treść wyroku naruszenie prawa materialnego w postaci art. 42 § 2
k.k. poprzez zaniechanie orzeczenia wobec oskarŜonego na podstawie art.
42 § 2 k.k. zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo
pojazdów mechanicznych określonego rodzaju. Prokurator Generalny wskazał zarazem, Ŝe zaskarŜa wyrok w części dotyczącej orzeczenia o środkach
karnych. Sąd NajwyŜszy, uwzględniając kasację, uchylił jednak zaskarŜony
wyrok w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi rejonowemu33. W uzasadnieniu stwierdził mianowicie, Ŝe skupienie uwagi autora
kasacji na uchybieniu prawa materialnego, czego wyrazem stało się z początku ograniczenie zakresu zaskarŜenia wyroku do „środków karnych”, nie
stało jednak na przeszkodzie uznaniu, Ŝe skarga została jednak zwrócona
przeciwko całości wyroku. Świadczy o tym nie tylko treść petitum, ale takŜe
powiązana z nim świadomość, Ŝe naruszenie art. 42 § 2 k.k. było wtórne
w stosunku do uchybienia art. 343 § 7 k.p.k. Sąd rejonowy, skoro zamierzał
rozpoznać sprawę na posiedzeniu, powinien wezwać strony do takiego
zmodyfikowania porozumienia, by uzgodnienia nie kolidowały z obowiązującym prawem. Nie czyniąc tego, uchybił dyspozycji art. 343 § 7 k.p.k. Porozumienie, o którym mowa w art. 335 § 1 k.p.k., funkcjonuje w obrocie prawnym jako całość. Zmiana jego warunków moŜe dokonać się tylko na mocy
porozumienia stron. Wykluczona jest zatem ingerencja sądu w treść porozumienia bez ich zgody. Skutkiem tego jest konieczność uprzedzenia stron
przez sąd, Ŝe albo dokonają koniecznych modyfikacji porozumienia, albo
sprawa zostanie rozpoznana na zasadach ogólnych. W konsekwencji, dostrzeŜonej przy formułowaniu wniosku kasacyjnego, wyrok, który jest oparty
na porozumieniu stron, nie mógł być uchylony tylko w części.
Wydaje się, Ŝe na akceptację zasługuje to ostatnie stanowisko. Konfiguracja procesowa, w jakiej zapadło kwestionowane kasacją orzeczenie, przesądza zatem nie tylko o rodzaju podniesionego zarzutu, ale równieŜ o zakresie zaskarŜenia i – w następstwie – o wniosku kasacyjnym.
Przedstawione powyŜej uwagi wskazują, Ŝe stosowanie obowiązujących
przepisów regulujących orzekanie środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów sprawia w praktyce określone trudności. Nie bez problemów następuje takŜe korekta nieprawidłowych orzeczeń w drodze postępowania kasacyjnego.
33
Wyrok SN z dnia 27 lutego 2007 r., II KK 352/06 (niepubl.).
112
Prokuratura
i Prawo 11, 2007