wpływ bezrobocia na jakość życia miejskiego impacts of

Transkrypt

Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
1
2
VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Wpływ Unii Europejskiej na rozwój…
Międzynarodowy komitet naukowy:
Przewodniczący: dr Jan Telus – Rektor Staropolskiej Szkoły Wyższej w Kielcach.
Członkowie: prof. zw. dr hab. Andrzej Rapacz – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu,
prof. dr Slavoljub Vicić – Rektor Wyższej Szkoły Hotelarskiej w Belgradzie, Serbia, prof. dr
Robert Štefko – Dziekan Wydziału Zarzadzania, Uniwersytet w Preszowie, Słowacja, prof. dr
Nicilay Mazhar – Rektor Uniwersy-tetu Humanistycznego w Smoleńsku, Rosja, prof. dr Ilia
Iliew – Dyrektor Międzynarodowego Związku Akademickiego w Sofii, Bułgaria, prof. dr
Sofronija Miladinoski – Wydział Turystyki i Zarządzania Hotelarstwem w Ohrid, Macedonia,
prof. dr Artur Horbovyy – Rektor Wołyńskiego Instytutu Ekonomii i Zarządzania w Łucku,
Ukraina, prof. Ing. Kratochvíl Oldřich, Dr. ,CSc., Dr. h. c., MBA – Rektor Europejskiego
Politechnicznego Instytutu w Kunovicach, Republika Czeska, prof. dr Kurtulus Karamustafa
– Dziekan Wydziału Turystyki Uniwersytetu Erciyes, Turcja, prof. doc. dr Yakup Durmaz –
Wydział Ekonomiczno-Administracyjny i Nauk Społecznych Uniwersytetu Hasan Kalyoncu,
Turcja, prof. dr Lothar Bildat – Wydział Zasobów Ludzkich, Organizacji Gospodarcze
i Psychologii Uniwersytetu EBC w Berlinie, Niemcy, prof. Ing. Viera CIBÁKOVÁ, CSc. –
Rektor Wyższej Szkoły Ekonomii i Zarządzania w Administracji Publicznej w Bratysławie,
Słowacja, prof. dr Rade Ratkovic – Dziekan Wydziału Turystyki i Biznesu w Budvie,
Czarnogóra, prof. dr Michael Koniordos – Wydział Zarządzania Turystyką Uniwersytetu TEI
w Pireusie, Grecja
Komitet organizacyjny:
Przewodniczący: prof. zw. dr hab. Andrzej Rapacz
Członkowie: dr Wacław Kotliński; mgr Marta Telus
Recenzent: prof. zw. dr hab. Aleksander Oksanycz
Wydawca
www.stsw.edu.pl
Copyright by Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
Kielce 2014
Druk i oprawa
Drukarnia Cyfrowa COMPUS, Kielce, ul. Sandomierska 89
ISSN 1733-4314
3
SPIS TREŚCI
TABLE OF CONTENTS
PANEL I / PART I
Problemy makroekonomiczne
Macroeconomic issues
Murat Ayan, Suat Askin
WPŁYW BEZROBOCIA NA JAKOŚĆ ŻYCIA MIEJSKIEGO
Impacts of unemployment on urban life quality ....................................................................... 9
Jaroslava Heckova, Alexandra Chapcakova
DZIAŁALNOŚĆ INWESTYCYJNA NA NIEPUBLICZNYM RYNKU
KAPITAŁOWYM W EUROPIE
Private Equity activity in Europe ........................................................................................... 23
Alena Dankova, Jozef Danko
WSPÓŁCZESNA SYTUACJA TRANSGRANICZNYCH FUZJI I PRZEJĘĆ
W ZACHODNIEJ EUROPIE
Contemporary position of cross-border mergers and acquisitions in Western Europe .......... 35
Jana Mitríková, Alena Madzikova, Anna Senkova
WYBRANE ASPEKTY JAKOŚCI ŻYCIA SENIORÓW W KONTEKŚCIE STARZENIA
LUDNOŚCI JAKO GLOBALNEGO PROBLEMU SŁOWACJI I UNII EUROPEJSKIEJ
Selected aspects of the quality of life of seniors in the context of population ageing
as a global problem in Slovakia and in the European Union ................................................. 41
Daniela Spirkova
EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU WYNAJMU MIESZKAŃ NA SŁOWACJI
Economic aspects of rental housing development in Slovakia ............................................... 47
Alena Paulickova
PROBLEMY ROZWOJU FINANSÓW GMINY
Problems of finance municipality development ..................................................................... 55
Marek Mróz, Dagmara Mróz
ROLA I MIEJSCE UCZELNI WYŻSZYCH W KREATYWNEJ
GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY
The role and place of universities in creative knowledge-based-economy ............................ 63
Jacek Krupa
SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW POMOCOWYCH WSPIERAJĄCYCH
INNOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE
W LATACH 2007-2013
Effectiveness of multi-aid instruments used to support the innovativeness in the range
of environmental protection in Poland in years 2007-2013 .................................................. 79
Wasyl Lypchuk, Natala Lypchuk
LOKALNE SYSTEMY ŻYWNOŚCIOWE
Local food systems .................................................................................................................. 87
4
О.В. Баула, Т.Л. Никитюк
OSOBLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU UNIWERSYTETÓW
W KSZTAŁTOWANIU STRATEGII TRANSGRANICZNEJ WSPÓŁPRACY
WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO I OBWODÓW LWOWSKIEGO,
WOŁYŃSKIEGO I BRZESKIEGO W LATACH 2014-2020
The peculiarity of using the potential of universities in forming the strategy of cross-border
cooperation between the Lubelskie province and Lviv, Volyn and Brest districts
in the years 2014-2020 ............................................................................................................ 93
О.В. Нагорнова, О.Р. Овчиннікова
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA SYTUACJĘ DEMOGRAFICZNĄ UKRAINY
Factors of the influence on demographic situation in Ukraine ............................................. 101
Iryna Zablotska
TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE PODSTAWY TWORZENIA MODELU
PRZYSTĘPNEGO RYNKU MIESZKANIOWEGO: ASPEKT SPOŁECZNY
Theoretical and practical bases of forming a model of affordable housing market:
the social aspect .................................................................................................................... 111
Ihor Kryvoviaziuk
PROCES INWESTYCYJNY W SEKTORZE NIERUCHOMOŚCI: UKRAINA I ŚWIAT
The investment process in the realty sector: Ukraine and the world .................................... 119
Neonila Vojtovych
OBRAZ EKONOMICZNEJ I POLITYCZNEJ PRZYSZŁOŚCI UKRAINY
MŁODYCH LUDZI W WOŁYNIU Z RÓŻNĄ TOŻSAMOŚCIĄ NARODOWĄ
The image of the economic and political future of Ukraine of young Volyn people
with different civic identity ................................................................................................... 129
Ganna Glukha
ANALIZA ZALEŻNOŚCI WZROSTU GOSPODARCZEGO I TWORZENIA
ŚRODKÓW TRWAŁYCH BRUTTO W ODNIESIENIU DO GLOBALNYCH
TRENDÓW EKONOMICZNYCH
Economic growth and gross fixed capital formation dependence analysis with regards
to global economic trends ..................................................................................................... 137
Oksana Mykhailovska
TRANSFORMACJA SYSTEMU MONETARNEGO I KREDYTOWEGO KRAJÓW
EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ WEDŁUG NORM UE
Transformation of the monetary and credit system of countries in the CenralEastern Europe according to the EU standards ..................................................................... 145
Oksana Antonyuk, Iryna Forkun
ROZWÓJ SPOŁECZNY I EKONOMICZNY UKRAINY W KONTEKŚCIE
INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Social and economic development of Ukraine in the context of European integration ........ 153
Lyudmyla Maksymiv, Yuliya Vdovych
POLITYKA ZARZĄDZANIA ODPADAMI NA UKRAINIE
Waste management policy in Ukraine .................................................................................. 161
Danylo Tarasyuk
WPŁYW GLOBALNYCH I ŚWIATOWYCH TRENDÓW NA UKRAIŃSKI
FIRMOWY RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH
The impact of global world trends on the Ukrainian corporate securities market ................ 169
5
PANEL II / PART II
Gospodarka turystyczna
Tourism economy
Rade Ratkovic, Milica Soc
NOWE TRENDY W ROZWOJU I ZARZĄDZANIU PRZEMYSŁEM HOTELARSKIM
New trends in development and management of lodging industry ...................................... 179
Slavoljub Vićić, Dorde Comić, Lazar Klamić
MODELE PRZESTRZENNE PLANOWANIA TURYSTYKI NA OBSZARACH
WIEJSKICH
Spatial models of tourism planing in rural areas .................................................................. 191
Ivo Amarenko, Misko Radjenović
ANALIZA DZIAŁALNOŚCI RESTAURATORSKIEJ I GASTRONOMII NA RIVIERZE
BUDWAŃSKIEJ
Analysis restaurant business and gastronomy in Budvanska Riviera ................................... 199
Ljiljana Kosar, Sasa Masic, Nikolina Kosar
E - WOM JAKO CZYNNIK JAKOŚCI PRODUKTU HOTELARSKIEGO
E-wom as a factor of hotel product quality .......................................................................... 209
Svitlana Bondaruk, Sergii Bondaruk
INTEGRACJA EUROPEJSKA I NOWY EUROPEJSKI ŁAD KULTUROWY NA
UKRAINIE: W KIERUNKU ZAGADNIEŃ ATRAKCYJNOŚCI TURYSTYCZNEJ
European integration and new European cultural order in Ukraine: towards the issues
of touristic attractiveness ...................................................................................................... 221
PANEL III / PART III
Przedsiębiorczość
Entrepreneurship
Jurij Stadnicki, Julia Stadnicka
PRZESTRZENNY SYSTEM TECHNOLOGII PRODUKCJI DOBRA
Spatial technology system production of good ..................................................................... 231
I.A. Smirnova
INNOWACJE JAKO WAŻNY CZYNNIK KONKURENCYJNOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTW
Innovation as important factor of competitiveness of the enterprise ................................... 241
Soňa Hurná, Ondrej Železník
WYKORZYSTANIE ZARZĄDZANIA ZMIANĄ W WARUNKACJ
IMPLEMENTACJI ZARZĄDZANIA PROCESOWEGO
Utilization of change management in the conditions of process
management implementation ................................................................................................ 245
Iryna Horbova
KSZTAŁTOWANIE KULTURY KORPORACYJNEJ JAKO ELEMENT
SKUTECZNEJ DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA
Formation of corporate culture as a component of effective enterprise activity .................. 251
6
Zdzisława Gawrońska
SPRAWOZDANIE FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTWA JAKO ŹRÓDŁO
INFORMACJI W OCENIE ZAGROŻENIA UPADŁOŚCIĄ
Financial statement of the company as a source of information in assessing
the risks of bankruptcy .......................................................................................................... 257
С.В. Ожема, T.O. Жуковська
POLITYKA TOWAROWA PRZEDSIĘBIORSTWA: PROCES FORMOWANIA
Commodity policy of a company: the process of forming .................................................... 267
Марина Реслер
ISTOTA I WPŁYW ELEMENTÓW OPERACYJNYCH ZARZĄDZANIA
FINANSAMI NA ROZWÓJ I INTEGRACJĘ RACHUNKOWOŚCI EKONOMICZNEJ.
The Essence and Impact of the Financial Management Operating Components on the
Development and Integration of Economic Accounting ....................................................... 273
7
panel I
Problemy makroekonomiczne
part I
Macroeconomic issues
8
9
Murat Ayan
Suat Aşkin
(Adıyaman University, Faculty of Economics and Administrative Sciences,
Department of Business Administration, Adıyaman, Turkey)
WPŁYW BEZROBOCIA NA JAKOŚĆ ŻYCIA MIEJSKIEGO
IMPACTS OF UNEMPLOYMENT
ON URBAN LIFE QUALITY
Abstract
This study examines unemployment in Adıyaman / Turkey. It discusses the factors which
cause unemployment and the outcomes arising from these factors. In addition, it analyses to what
extent the cause and effects of the unemployment adapt to the European Urban Life Quality
criteria.
Keywords: unemployment, urban life, quality
Streszczenie
Niniejsze opracowanie bada bezrobocie w Adiyaman / Turcja. Omawia ono czynniki, które
powodują bezrobocie i rezultaty tych czynników. Ponadto, analizuje ono, w jakim stopniu
przyczyna i skutki bezrobocia adaptują się do europejskich kryteriów jakości życia miejskiego.
Słowa kluczowe: bezrobocie, miejskie życie, jakość
INTRODUCTION
In today’s world, unemployment is the most important social problem that all countries deal with.
While the countries are developing technologically, their production systems change and it gets
harder for labour to adapt to these developments. Creating employment opportunities for the
labour which increases depending on the population growth.
Whether an economic order works properly is measured by whether jobs are provided for
everyone who wants to work for a valid salary. The fact that some people cannot find a job even
10
though they want to work is the defect of the applied economic policies.1 Unemployment is
a problem that all countries emphasize. Unemployment arises from the structure of economic
system based on industry.2
The research consists of 3 parts:
• Causes of unemployment
• Outcomes of unemployment
• Relationship between unemployment and EU Life Quality
There are 40 questions in the survey; 10 questions are on the Causes of Unemployment, 10
questions are on the Outcomes of Unemployment and 20 questions are on the Relationship
between unemployment and EU Life Quality. In the analyses following are determined;
•
•
•
•
Explore (Data Structure) Bias/Distribution,
Factor Analysis; (Determining the interrelated outcome groups),
Frequency analysis,
Manova Test (Consistence/Differences of in-group perception (age, gender, etc.)
regarding each question group).
1. UNEMPLOYMENT
Unemployment is the situation in which there are adults in an economic society who cannot find a
job even though they want to work. A person who cannot find a job is called unemployed.3
In economy, generally people who are 16 and older are included in the unemployed group.4
It is the situation in which the people, who are of working age, do not have a disability which
prevents them from working and have the desire to work, cannot find a job. This is not an
optional, in other words “voluntary”, but an involuntary or “obligatory” unemployment here.5
The fact that unemployment increases significantly in a country may cause serious economic
problems as well as social problems. In that respect, the objective of both developed and
underdeveloped almost all countries is to increase employment or eliminating unemployment.
According to the types of emergence, there are different types of unemployment:6
• Technologic Unemployment: The unemployment, which emerges after the works
carried out by people in the past started to be carried out by machinery, unemployment
emerging from capital oriented technologies,
• Structural Unemployment: Unemployment which emerges from the lack of sufficient
working area due to causes such as lack of capital,
1
Sadun AREN, İstihdam, Para ve İktisadi Politika, Ankara, Bilgi Yayınevi, Şubat 1975 (Beşinci Basım), s. 17
Sabahattin ZAİM Çalışma Ekonomisi, İstanbul, Filiz Kitapevi, 1997 (10.Baskı), s. 173
3
“Who is not in the Labor Force?” United States Department of Labor. Bureau of Labor Statistics. (Access: 26
June 2014)
4
“Characteristics of Young Unemployed People” United Kingdom Office for National Statistics. (Access: 26
June 2014)
5
“What is the Unemployment” www.ekodialog.com, (Access: 26 July 2014)
6
Naci ERDOĞAN & Kemal BİÇERLİ, Çalışma Ekonomisi, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, Yayın No:1461,
2004 (İkinci Baskı), s. 206
2
11
• Seasonal Unemployment: Unemployment which occurs in off-season especially in
seasonal labour such as agriculture and construction,
• Cyclical Unemployment: Unemployment which occurs in an economy due to shrinkage
in demand.
• Frictional Unemployment: Unemployment caused by temporary causes such as strike,
flood, fire, etc.
• Concealed Unemployment: The situation in which people, who do not contribute in
production, work even though they seem to be working.
2. CAUSES OF UNEMPLOYMENT
Unemployment, which generally arises from lack of demand in developed countries, occurs in
underdeveloped and developing countries due to lack of sufficient workplace and capacity.7
In developing countries, unemployment problem mostly occurs as the outcome of transition
from agriculture oriented economy to industry and service oriented economy. Population growth
and labour migration from agriculture require higher employment ratios other than agriculture.
Employment depends on the regular and sufficient increase in employment capacity, in other
words investments.8 In our country which has a young population, the most distinct feature of
unemployment is that it has structural qualities. Factors such as insufficient capital and equipment
in Turkey, properties arising from economic structure, the fact that our country mostly remains to
be agricultural country and insufficient employment policies are effective in emergence of
unemployment.9
2.1. CAUSES OF UNEMPLOYMENT IN ADIYAMAN
• Employees could not receive a recompense for their work,
• Cultivated areas are not fully productive,
• Local Governments do not provide sufficient financial support in opening new work
areas,
• Industrialization does not completely occur since the city is in the development process,
• Workers do not want to work in a work place since there is no occupational safety,
• Workers quit jobs due to lack of social security tights,
• Local governments do not encourage unemployed people about working and create new
working areas,
• New job opportunities are limited since the city did not complete its developments in
terms of trade, culture and tourism.
• Lack of education instigates unemployment,
• Government bodies do not follow the social security of the unemployed closely.
7
Sabri F.ÜLGENER, Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul, DER Yayınları, 1991 (7.Baskı), s. 127
TÜSİAD, Türkiye’de İşgücü Piyasasının Kurumsal Yapısı ve İşsizlik, İstanbul, 2004, Yayın No. TÜSİADT/2004-11/381, s. 16
9
Naci GÜNDOĞAN & M. Kemal BİÇERLİ, a.g.e., s. 211
8
12
3. OUTCOMES OF UNEMPLOYMENT
Unemployment is one of the leading social problems and the communities in which the
number of unemployed people is high are unhealthy. It is certain that mass unemployment is an
outcome of industrial capitalism.10
Failure to provide work for everyone not only causes financial and emotional problems for
unemployed people, but also causes that current resources of economic order cannot be fully used
and therefore the welfare of the country is not achieved at the desired high levels.11
3.1. OUTCOMES OF UNEMPLOYMENT IN ADIYAMAN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Economic problems cause domestic violence,
Unemployed person takes illegal actions in order to live off,
People prefer to immigrate because they cannot meet their ends,
His friends and relatives put psychological and emotional pressure on the unemployed
person,
Unemployed people cannot get sufficient education or continue their education,
The social relations of unemployed people within society are not quite healthy,
Unemployed people could not buy sufficient food for their home,
Unemployed people cannot meet the needs of their families sufficiently,
Unemployed people cannot be actively present in the cultural and social life,
People, who have difficulty in meeting their needs due to unemployment, make their
children work at young ages.
Unemployment in Adıyaman affects the life quality of the city directly or indirectly. In that
context, life quality criteria agreed by European Union, which are required in a city, are
determined.
4. EUROPEAN URBAN CHARTER
4.1. HISTORY OF EUROPEAN URBAN CHARTER
European Urban Charter is formed on the basis of urban policies of European Council. These
policies were developed within the scope of “European Campaign for Urban Renaissance”
organized by the Council between 1980 and 1982.
This campaign which covers Europe and is intended for public and local governments, aims
improving life in settlements and focused on four main areas:12
•
•
•
•
10
Improving physical urban environment;
Improving present residence stock;
Creating social and cultural opportunities in settlements;
Encouraging community development and public participation;
Orhan TUNA & Nevzat YALÇINTAŞ, Sosyal Politika, İstanbul, Filiz Yayınevi, 1999, s. 76-77
Sadun AREN, a.g.e., s.17
12
“European Urban Charter without the Status of a Convention”, www.coe.int , (Erişim: 30 June 2014)
11
13
European Urban Charter was adopted on March 1992 in European Council Conference on
Europe Local Governments. Unlike the others, the Charter was opened for the signature of local
governments, not the Governments.
4.2. THE EUROPEAN DECLARATION OF URBAN RIGHTS
Realization of following rights depends on the fact that the individuals accept equal
obligations regarding solidarity and responsible citizenship. City dwellers who live in European
settlements have the following rights:13
1. Safety: A city which is cleaned from crime, violence and illegal actions as much as
possible;
2. Unspoiled, Healthy Environment: An environment where there is no air, noise,
water and soil pollution and whose nature and natural sources are protected;
3. Employment: Creating sufficient employment opportunities and creating the chance
to take share from economic development and individual economic freedoms;
4. Residence: Providing sufficient, purchasable residence stock in which privacy and
immunity is guaranteed;
5. Circulation: Providing a harmonised order which does not limit the mobility and
freedom of movement of all the users of the roads such as public transportation,
private cars, pedestrians and cyclers;
6. Health: Providing the environment and conditions which helps protecting physical
and mental health;
7. Sports and Recreation: Regardless of age, skills and income, providing sports and
other recreational activities for each individual;
8. Intercultural Adaptation: Ensuring that communities, which contain different
cultural and ethnical structures from past to present, live in peace;
9. Qualified Architecture and Physical Environment: Creating harmonised and
beautiful spaces with the sensitive restoration of the historical building heritage and
implementation on qualified modern architecture;
10. Harmonisation of Functions: Ensuring that living, working, travel functions and
social activities are harmonised as much as possible;
11. Participation: Providing the principles of cleansing unnecessary bureaucracy,
cooperation and information in pluralist democracies and city governments where the
solidarity between institutions and organisations are principal;
12. Economic Development: All determined and educated local governments have
responsibility in contributing into economic development directly or indirectly;
13. Sustainable Development: Local governments ensure reconciliation between the
principles of economic development and protection of environment;
14. Goods and Services: Ensuring the accessible, comprehensive and qualified goods and
service delivery by local governments, private sector or the partnership of both;
15. Natural Wealth and Resources: Protection and management of local natural
resources and values by local governments in a rational, careful, productive and fair
manner by protecting the benefits of the people living in the town;
13
Çev. Zerrin YENER ve Kumru ARAPKİRLİOĞLU, Avrupa Kentsel Şartı, İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler
Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara: 1996
14
16. Personal Integrity: Creating urban conditions for the social, cultural, moral and
mental development and personal welfare of the individual;
17. Cooperation among Municipalities: Individuals are free and encouraged for directly
participating in the inter-town or international relations of the town they live in;
18. Financial Structure and Mechanisms: Authorising local governments for finding
required financial resources in order to ensure the rights granted in this declaration;
19. Equality: Local governments are obliged to provide these rights to all individuals
equally regardless of gender, age, ethnicity, belief; social, economic and political
discrimination; physical or mental disabilities.
5. STRUCTURE OF THE RESEARCH
In this part, factors such as the subject, aim, importance, model of the research, hypotheses,
target population and sample and data collection methods are described.
5.1. SUBJECT OF THE RESEARCH
Presenting and examining the relation between the Causes and Results of Unemployment in
Adıyaman and its impacts on the EU Urban Life Quality constitutes the subject of this study.
5.2. AIM OF THE RESEARCH
In that context, the aim of the research is to determine the tendency (attitude) of the people
living in Adıyaman towards unemployment, define the features of these variables on the Causes,
Results of Unemployment and impacts on the EU Urban Life Quality and present and examine
the relationship.
However, it is also aimed with this study carried out in Adıyaman that the perception of
Causes, Results of Unemployment and EU Urban Life Quality is examined and compared
according to demographic factors (gender, age, marital status, education and income), the
relations between those are presented and whether it differs according to variables is examined.
5.3. HYPOTHESES
H1: There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and Results of
Unemployment.
H2: There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and EU Life
Quality.
H3: There is a significant relationship between the Results of Unemployment and EU Life
Quality.
H4: There is a significant relationship between the Causes of Unemployment and
Demographic Factors.
H5: There is a significant relationship between the Results of Unemployment and
Demographic Factors.
H6: There is a significant relationship between the EU Life Quality and Demographic
Factors.
15
5.4 STUDY POPULATION AND SAMPLE
Units that the results of the research generalize, which are included in the scope of research
and have common features can be defined as the population. These units which form the
population consist of event, phenomena or entities which are included in the scope of the research.
In fact, the population consists of the features that these units show rather than the units
themselves. However, in practice, while defining the population, the events, phenomena or
differences which have these features are expressed rather than the features.
The determined survey study is applied to especially poor and unemployed people living in
Adıyaman. The population of the study consists of poor and unemployed people in Adıyaman.
The population of central district of Adıyaman is 220.000. The sample consists of 400 people who
are selected randomly from the population. After the number of sample is determined, survey
forms are handed out to mostly poor and unemployed people living in Adıyaman and they were
required to answer the questions in the presence of the interviewer.
If there was no previous study on the subject of the research, the p value which expresses
community ratio and estimation is taken is 0,05.
5.5. RESTRICTIONS OF THE RESEARCH
It is assumed that the sample group in the research will represent the population and the
subjects who participated in the research will be honest while answering the questions. In
addition, it is assumed the perceptions of the mostly poor and unemployed people living in the
central district of Adıyaman who participated in the research regarding the causes and Results of
Unemployment and EU Urban Life Quality will represent Adıyaman province.
Since it is not possible to conduct the research on all the people living in Adıyaman due to
source and time restrictions, the study was carried out with the mostly poor and unemployed
people living in central district of Adıyaman who are selected randomly considering the work
load.
5.6. DATA COLLECTION METHOD
Data in the practice part of the study is collected from the determined sample via survey. The
survey study is handed out to people living in central district of Adıyaman who are mostly poor
and unemployed. Since the survey forms are answered in the presence of the interviewer, there
were no problems while answering the questions and the survey is carried out with 400 people.
In the study, data acquired via survey is entered into computer and since it is determined to
be non-parametric, comments are developed using various statistical methods (Explore,
Reliability Analysis, Factor Analysis, MANOVA Analysis). Data regarding demographic factors
are subjected to frequency analysis and significant values are interpreted.
Preliminary test of the survey form is implemented on 30 people. In the preliminary test, the
participants are required to answer the survey and express their opinions and suggestions
regarding the overall survey and questions. As a result of the preliminary test, it was stated that
the questions are clear and comprehensible, for that reason the practice was continued with the
prepared survey form.
16
The survey which aims to measure the organisational justice and organisational commitment
perceptions of workers consists of 2 parts. In accordance with the aims of the research, subject
information form, which contains questions on the gender, age, marital status, education and
income of the participant, is used in the first part of the survey. In the second part, scales, which
consist of questions about measuring the perceptions of participants about the Causes and Results
of Unemployment and EU Urban Life Quality, were used.
The opinions of the participants on the questions are evaluated using 5 point Likert scale. In
this part, data obtained in accordance with the responses of the participants on statements are
taken into consideration and weighted average (index values) are calculated for each statement.
While calculating index values, 5 value is given to “Absolutely Agree”, 4 value is given to
“Agree”, 3 value is given to “Uncertain”, 2 value is given to “Don’t Agree” and 1 value is given
to “Absolutely Don’t Agree” and an average value is found for each statement. Calculated
averages are on the scale of 5 and the statements average of which are close to 5 indicate that the
participants “agree” and statements average of which are close to 5 indicate that the participants
“don’t agree”.
In the study, there are 10 questions regarding the Causes of Unemployment, 10 questions
regarding the Results of Unemployment and 20 questions regarding the EU Urban Life Quality
and the survey consists of total 45 questions along with the 5 questions regarding demographic
factors.
In the survey which is used as a means for collecting data, unique scales belonging to the
researcher are used. The research scale consists of 2 main parts. In the first part there are 5 items
containing demographic variables and in the second part there are statements consisting of 40
items on Causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality.
5.7. DATA ANALYSIS
Data obtained in this study is evaluated by means of SPSS 22 package software. Average,
standard deviation, frequency and percentage values are obtained for the data. In addition, the
study is examined in detail using Explore, Reliability Analysis, Factor Analysis, Frequency
Analysis and MANOVA Analysis.
The relationship between variables are examined with correlation analysis. Significance level
is used as 0,05 and it was stated that “there is significant difference” if p<0,05 and “there is no
significant difference” if p>0,05. In addition, the reliability of the survey form is measured by
calculating Cronbach Alfa reliability coefficient.
On the other hand, since data do not have normal distribution for every question group
available, Non Parametric usage shall be suitable. With the “Test of Normality” which is done
there are two different tests we come across. These are; the “Kolmogorov-Smirnov” and the
“Shapiro Wilk” tests. “Shapiro Wilk” test is being preferred and used. Here, because the values of
“Sig.” are higher than 0.05, for all groups H0 hypothesis is being accepted. In other words, we can
say that for all groups with a rate of 95% of reliability data are normal distributed. It is possible to
see those in Table.2 for every three question groups’ first questions.
17
Explore Test
Table 1: Analysis of Test of Normality
Tests of Normality
KolmogorovSmirnova
Statistic
ShapiroWilk
df
Sig.
Statistic
df
Sig.
The exact reward is not being
paid according to efforts made
in work.
2nd Group Question
,286
400
,000
,827
400
,000
Economic problems cause
Violence increase in the
family.
3rd Group Question
,276
400
,000
,861
400
,000
Unemployed becomes a threat
in a city clear of crime,
violence and other illegal
incidents.
,221
400
,000
,840
400
,000
1st Group Question
H0: Data are normal distributed with a reliability of 95%.
H1: Data are not normal distributed with a reliability of 95%.
Factor Analysis
Factor Analysis, as known, is being used to provide clues focused on the structure of the
relationship between several variables that are thought that they are all interacting each other. The
main logic in factor analysis is the belief that a complex phenomenon can be explained with less
factors (base variables). It suggested to take -/+0.3 as minimal, -/+ 0.4 as very important and -/+5
as practically meaningful, while assessing factor loads. 14Therefore, all questions seen on the
Table can be taken as practically meaningful. Because, average factor of Causes of
Unemployment= ,693; average factor of Results of Unemployment= ,792; factor average of EU
Urban Life Quality= ,645.
Table 2. Factor Analysis on Variables
Questions
C.U.
C.U.
C.U.
R.U.
R.U.
R.U.
U.L.Q.
U.L.Q.
U.L.Q.
Causes of Unemployment
Result of Unemployment
EU Urban Life Quality
,705
,701
,673
,806
,804
,766
,657
,652
,627
18
Reliability Analysis
Table 3. Reliability Analysis Results
Sub Scales
Number of Entries
Cronbach’s Alpha
10
,895
Results of Unemployment
10
,880
20
,876
Questionnaire form prepared is performed on a group of 30 individuals at first, and
reorganised by dismissing the questions with the rates lower than above (-/+0.3).
Reliability analysis belonging to factors that variables in the questionnaire has formed are
inquired with Cronbach Alpha values. The result with 70 or higher points shows that variables are
reliable enough.14 In analysis, coefficient of reliability for Causes of Unemployment was found
equal to ,895; Results of Unemployment ,880; EU Urban Life Quality ,876; and the average of all
three is ,884. According to the results it can be said that whole study is highly reliable.
Frequency Analysis
Table 4: Frequency Analysis Belonging to Demographic Attributes
Value Label
Frequency (N)
female
male
164
236
Situation
Marriage
Single
197
203
Age
18 - 25
26 - 35
36 - 45
46 - 55
56 Upper
119
153
81
35
12
Didn’t go to School
Primary School
Secondary School
High School
University
11
78
78
182
51
500 - 1000 Turkish Lira
1000 - 1500
1500 - 2000
2000 - 2500
2500 - 3000
118
161
69
46
5
Sexual
Education
Total Salary
19
Homogeneity Test
Table 5: Homogeneity Test
Variables
Levene Test
df1
df2
Sig.
1,835
136
263
,000
Results of Unemployment
2,037
136
263
,000
2,045
136
263
,000
To approve the claim that “variances of the groups are homogenous” which is the one of the
assumptions Manova test, homogeneity test has been performed and the fact that Sig.
(Significance) value of all groups is lower than 0.05 has been observed. That indicates that the
variables are not homogenous. And this one shows us that we can use the “Turkey” test, which is
one of the multiple comparison tests.
Post Hoc Test
(Causes of Unemployment)
Table 6. Post Hoc Test
Age
Questions
Since the city is now developing
in terms of trade, culture and
tourism, new job opportunities are
rare.
Governmental institutions do not
closely pursue social security
measures for unemployed.
36-45
46-55
56 and
above
18-25
26-35
Sig.
x
x
x
,000
x
x
x
,000
● It is possible to say that the difference they have is meaningful (thinking differently)
since the value is below (sig. < 0.05) level.
Education
Questions
The exact reward is not being paid
according to efforts made in work.
The full crop cannot be gathered
from agricultural areas.
. Because the city is still
developing, industrialization has
not fully established.
Since there is no occupational
safety in workspaces, worker
chooses not to work there.
Since the city is now developing in
terms of trade, culture and tourism,
new job opportunities are rare.
Unschooled
Primary
Elementa
ry
High
School
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Universit
y
Sig.
,000
x
,000
,000
,000
x
,000
20
(Results of Unemployment)
Age
Questions
Economic problems cause violence
increase in the family.
Unemployed person commits illegal
acts to earn.
By his/her inner circle, emotional and
psychological pressure is being
practised on unemployed.
Unemployed people cannot be in an
active position in the cultural and
social life.
Suffering from unemployment, people
force their underage children to work.
56 and
above
18-25
26-35
36-45
46-55
x
x
x
x
,000
x
x
x
,000
x
,000
x
x
,000
x
x
,000
x
x
x
x
Sig.
Education
Questions
Unscho
oled
Economic problems cause violence
increase in the family.
Unemployed person commits illegal
acts to earn.
By his/her inner circle, emotional and
psychological pressure is being
practised on unemployed.
Unemployed people cannot be in an
active position in the cultural and
social life.
Suffering from unemployment, people
force their underaged children to work.
Primar
y
Elem
entary
High
School
x
x
x
x
x
x
Unive
rsity
Sig.
,000
x
,000
,000
x
x
x
x
x
,000
x
x
,000
x
x
(EU Urban Life Quality)
Age
Questions
Unemployed becomes a threat in a city
clear of crime, violence and other illegal
incidents.
City administrations are responsible of
unemployed people’s direct or indirect
contribution to economic development.
Unemployed people have an active role in
provision of reachable, comprehensive,
quality products and services’ by local
governments, private sector or cooperation
of both.
Service of creation of urban conditions
focused on social, cultural, moral and
psychological improvement and personal
wealth unemployment people are provided.
36-45
26-35
x
x
x
,000
x
x
,000
x
x
x
x
46-55
56
and
above
18-25
Sig.
,000
x
,000
21
Education
Unschool
ed
Questions
Unemployed becomes a threat in a city
clear of crime, violence and other
illegal incidents.
By creating adequate employment
opportunities, city administrations
enables unemployed people to have a
chance to take share from the economic
development and to be able to have
economic freedom.
Right to reach and participate in various
cultural and creative activities is being
ensured.
Unemployed people have an active role
in realising societies consisting
different cultural and ethnic structures
to live together in peace.
Unemployed people, have a share to
bind activities such as living, working,
traveling functions and social activities.
Promotion and freedom of participation
in the city or international affairs
directly of unemployed is being
ensured.
x
Primar
y
Elemen
tary
High
School
x
x
x
,000
x
x
x
,000
x
x
x
,000
x
x
x
,000
x
Sig.
,000
x
x
Univer
sity
x
,000
CONCLUSION AND SUGGESTIONS
Even if there are different types of unemployment in our country, the main type we are
experiencing here is structural unemployment. Increase in population, the effect of rural-urban
migration with the fact that work power has to move directly to service industry from agriculture
cause structural unemployment.
In this study; “Causes and Results of Unemployment” regarding to poor and unemployed
living in Adıyaman and the effects of these perceptions on the EU Urban Life Quality has been
examined. Plus, the effects of demographic conditions such as marital status, gender, age, income
and educational status on the Causes of Unemployment, Results of Unemployment and EU Urban
Life Quality levels have been researched.
After the analyses of the data gathered in study, age and educational level have a significant
impact on Causes and Results of Unemployment and EU Urban Life Quality. It is proved that the
H1, H2, H3, H4, H5, H6 hypotheses have a significant relation and affect each other.
In this case, Causes of Unemployment affect the Results of Unemployment and this affects
EU Urban Life Quality level adversely. In brief, it is proven that between the Causes of
Unemployment, the Results of Unemployment and the EU Urban Life Quality there is a
significant relationship.
At the end of the study, the view which is “If the unemployment ruled out, EU Urban Life
Quality level would increase” demands authorities to pay essential attention to prevent
unemployment in their institutions (central and local governments).
22
References
1. AREN, Sadun.(1975). İstihdam, Para ve İktisadi Politika, Ankara: Bilgi Yayınevi
2. ZAİM, Sabahattin.(1997). Çalışma Ekonomisi, İstanbul; Filiz Kitapevi
3. “Who is not in the Labor Force?” (2014). United States Departmen of Labor. Bureau of Labor
Statistics
4. “Characteristics of Young Unemployed People” (2014). United Kingdom Office for National
Statistics
5. “What is The Unemployment” (2014). www.ekodialog.com
6. ERDOĞAN, Naci & BİÇERLİ, Kemal.(2004). Çalışma Ekonomisi, Eskişehir; Anadolu
Üniversitesi Yayını
7. ÜLGENER, Sabri F.(1991). Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul: DER Yayınları
8. TÜSİAD.(2004). Türkiye’de İşgücü Piyasasının Kurumsal Yapısı ve İşsizlik, İstanbul: TÜSİADT/2004-11/381 Yayın
9. TUNA, Orhan & YALÇINTAŞ, Nevzat.(1999). Sosyal Politika, İstanbul: Filiz Yayınevi
10. “European Urban Charter without the Status of a Convention” (2014). www.coe.int
11. YENER, Zerrin & ARAPKİRLİOĞLU, Kumru.(1996). Avrupa Kentsel Şartı, Ankara: İçişleri
Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Yayını
12. ENGİZEK, Sait D.(2011). Örgütsel Güven, Örgütsel Bağlılık ve İş Tatmininin Çalışanlar
Açısından Algısı; Kahramanmaraş Tekstil Sektöründe Bir Araştırma. Kahramanmaraş Sütçü
İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş: Yüksek Lisans Tezi,
13. ALTUNIŞIK, R.,vd.(2010).Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS UYGULAMALI.
Adapazarı: Sakarya Kitabevi.
i
23
Jaroslava Hečková, Alexandra Chapčáková
University of Prešov in Prešov, Faculty of Management, Slovakia
DZIAŁALNOŚĆ INWESTYCYJNA NA NIEPUBLICZNYM
RYNKU KAPITAŁOWYM W EUROPIE
PRIVATE EQUITY ACTIVITY IN EUROPE
Streszczenie
Znaczenie dynamicznych inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym i branży kapitału
wysokiego ryzyka jest oczywiste. Prężny rynek inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym,
zapewniając finansowanie kapitałowe małym i średnim przedsiębiorstwom, jest ważnym
czynnikiem bardziej konkurencyjnej, przedsiębiorczej, innowacyjnej i dynamicznej gospodarki.
Branża inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym i kapitału wysokiego ryzyka jest
niezbędna dla rozwoju gospodarki europejskiej i jej rola w pomaganiu UE w tym okresie
bezprecedensowej niepewności nie powinna być lekceważona. Niniejszy artykuł analizuje rozwój
transakcji inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym w Europie oraz charakter tych
transakcji.
Słowa kluczowe: inwestycje, rynek kapitałowy, Europa
Abstract
The importance of a dynamic private equity and venture capital industry is self-evident.
A buoyant private equity market, providing equity financing to small and medium-sized
enterprises, is an important driver of a more competentive, entrepreneurial, innovative and
dynamic economy. The private equity and venture capital industry is vital to the development of
European economies and its role in helping the EU through this period of unprecedented
uncertainty should not be underestimated. This paper examines the development of private equity
transactions in Europe, and analyses the nature of these transactions.
Keywords: investments, equity market, Europe
24
Introduction
Recent years have spurred interest in the role of private equity investments in the financing of small
new firms. While banks are often reluctant to finance such firms because of high uncertainty,
information asymmetry, and agency costs, private equity investors are specialized to overcome these
problems through the use of staged financing, private contracting and active monitoring. These
unique features make them more likely to finance early stage and technology companies than banks
(Popov, A., Roosenboom, P., 2009, p. 5).
Since 2007, European private equity has backed in excess of 21,000 portfolio companies, to the
tune of more than EUR 271 billion. Most private equity investments, around 85 %, are into SMEs.
Private equity contributes to the creation of up to 5,600 new businesses in Europe each year. But big
numbers don’t help us understand the hands-on nature of this kind of investment in European
companies both, large and small, old and new. Business Builders aims to bring you right up close to
companies building a healthy and more valuable future, with private equity partners involved every
step of the way (http://evca.eu/business-builders).
Venture capital provides finance to undertakings that are generally very small, that are in the
initial stages of their corporate existence and that display a strong potential for growth and
expansion. In addition, venture capital funds provide undertakings with valuable expertise and
knowledge, business contacts, brand equity and strategic advice. By providing finance and advice to
those undertakings, venture capital funds stimulate economic growth, contribute to the creation of
jobs and capital mobilisation, foster the establishment and expansion of innovative undertakings,
increase their investment in research and development and foster entrepreneurship, innovation and
competitiveness in line with the objectives of the Europe 2020 Strategy set out in the Commission
Communication of 3 March 2010 entitled ‘Europe 2020: A strategy for delivering smart, sustainable
and inclusive growth’ (Europe 2020) and in the context of the long-term challenges of the Member
States, such as those identified in the report of the European Strategy and Policy Analysis System of
March 2012 entitled ‘Global Trends 2030 — citizens in an interconnected and polycentric world’.
Private equity has been the subject of a significant number of professional and academic
studies. While the profit motive of private equity capitalists has been discussed to great lengths in
the media over the past years, recent empirical literature has suggested that this ‘new’ type of
finance also has real effects. Namely, it has been argued that venture capital represents an important
engine for the Schumpeterian process of ‘creative destruction’, and that it is a major force in
transforming scientific knowledge into commercial output. This effect has come both through the
impact of venture capital on existing industries and through its role in creating and developing
entirely new industries.
This paper examines the development of private equity transactions in Europe, and analyses
the nature of these transactions. This paper was compiled as a part of the projects VEGA No.
1/0054/14 ‘Research into Business Risk Controlling in the EU Aimed at Proposing Models for
Enhancing Solutions and Financial Risk Forecasting of Business Entities’ and KEGA No. 032PU4/2013 ‘Applying E-Learning to Teaching Economic Disciplines of the Management Study
Programme and New Accredited Study Programmes at the Faculty of Management of University of
Prešov in Prešov’.
25
Private Equity Structure
Private Equity is a form of equity investment into private companies not listed on the stock
exchange. It is a medium to long-term investment, characterised by active ownership. Private
equity investment provides a strategy for company growth, with agreed time limits and targets.
The strategy is tailored to the entrepreneur and the stage of the business, whether it’s an
innovative new start-up or an established Small Medium Enterprises (SMEs) looking to take the
next step in its development (http://www.evca.eu/about-private-equity/for-entrepreneurs/).
There are seven generally recognised investment formats used in the private equity industry:
Seed capital is financing provided to research, assess and develop an initial concept before
a business has reached the start-up phase. Start-up capital is financing provided to companies for
product development and initial marketing. Companies may be in the process of being set up or
may have been in business for a short time, but have not sold their product commercially. Laterstage venture is financing provided for the expansion of an operating company, which may or
may not be breaking even or trading profitably. Later-stage venture tends to finance companies
already backed by venture capital firms. Growth is a type of private equity investment – most
often a minority investment but not necessarily – in relatively mature companies that are looking
for capital to expand operations, restructure operations or enter new markets. Buyout is financing
provided to acquire a company. It may use a significant amount of borrowed money to meet the
cost of acquisition. Rescue/Turnaround is financing made available to an existing business, which
has experienced trading difficulties, with a view to re-establishing prosperity. Replacement capital
is the purchase of a minority stake of existing shares in a company from another private equity
firm or from another shareholder or shareholders (EVCA, 2014).
Venture Capital is understood to be a subset of private equity. Venture capital investments
are those which are made in unlisted companies for the launch, early development or expansion of
a business. Venture capital is thus capital co-invested with the entrepreneur in order to provide
seed or start-up capital, or to fund an expansion of the business. The bulk of the capital is in equity
form, not debt. The high risk that investors take over a long term of investment and the increased
risk of loss are off set by the expectation of higher than average returns. A venture capital
investment is generally characterised by the following key aspects:
– Venture capital shares the business risk with the entrepreneur.
– Investment is generally long term, between 3 and 7 years.
– As the capital is at risk, venture capitalists work in a partnership with the entrepreneurs
of the business. They assist at the strategic level and provide support and advice to
entrepreneurs based on their expertise, experience and contact base. In short, venture
capitalists add value to their equity investment to maximise the long-term return.
– Venture capitalists look at a company’s market, at the strategy and above all at the
management and entrepreneurial team before looking at the fi nancial side of
a prospective investment.
– Venture capital has no special need for dividend returns, and investment returns are
harvested primarily in the form of capital gains at the exit, when the company is listed
on a stock market or when it is sold to another investor (OECD, 1996).
26
Much, but not all, of the investing done in the private equity market is by private equity
funds. A private equity fund is a form of ‘investment club’ in which the principal investors are
institutional investors such as pension funds, investment funds, endowment funds, insurance
companies, banks, family offices/high net worth individuals and funds of funds, as well as the
private equity fund managers themselves. The objective of a private equity fund is to invest equity
or risk capital in a portfolio of private companies which are identified and researched by the
private equity fund managers. Private equity funds are generally designed to generate capital
profits from the sale of investments rather than income from dividends, fees and interest
payments. A private equity fund may take minority or majority stakes in its investments, though
invariably it will be the latter in the larger buy-outs. At the same time that a private equity fund
makes an investment in a private company, there is usually some bank debt or other debt capital
raised to meet part of the capital required to fund the acquisition. This debt is the ‘leverage’ of a
leveraged buy-out.
Private equity funds can be structured in many possible ways, though in essence they are
similar to many other collective investment vehicles. The differences that arise are largely due to
regulatory and tax issues in the various jurisdictions that impact the operation of the fund and its
investors and the fact that private equity funds usually have a 10-year limited life fund. Figure 1
illustrates one common structure for a private equity fund, and this section describes the function
of each entity in this illustrative structure. The private equity fund is the collective vehicle that
makes investments in a portfolio of target companies. It will be structured to achieve a balance
between:
– maximum tax efficiency to the investors and managers;
– managing regulatory cost/burden and benefit;
– controlling and managing potential liabilities to the investors and managers; and
– maintaining confidentiality regarding its partners and investors.
In most private equity funds it will usually be one (or potentially in any individual
investment, a combination) of a limited partnership, an offshore limited partnership or a quoted
private equity investment trust. In the EU the most common form is a limited partnership. This
type of vehicle exists only to allow its partners to act collectively. Each partnership:
– has a finite life usually of 10 years with a possible two-year extension;
– has one general partner with unlimited liability for the liabilities of the partnership;
– has a number of limited partners (LPs) whose liability is limited to the amount of their
– investment in the partnership; and
– is managed by an investment manager on behalf of all the partners.
The investment manager is a separate entity owned by the private equity fund managers
collectively. It is structured as a partnership, possibly a limited liability partnership but often an
offshore limited partnership. The manager receives a fee from the general partner of each fund it
manages for providing management services to the fund. The general partner (GP) is a company
owned by the investment manager. The general partner has unlimited liability for the liabilities of
27
the private equity fund. However, the individual partners cap their potential liability by investing
through an appropriate structure. In addition, individual partners of the private equity fund
manager are required by LPs to invest their own money directly in the fund; generally this will be
in aggregate between 1 % and 5 % of the fund. External investors are limited partners (LPs) as
they have limited their total liability to the amount of committed equity capital they have invested.
LPs may be structured as corporations, funds or partnerships. The legal agreements between LPs
and GPs are designed to align their interests one with the other (Gilligan, J., Wright, M., 2010).
Figure 1: Private Equity Fund structure
Source: Gilligan, J., Wright, M., 2010, p. 29
Given the specificities of the private equity and venture capital business model, which is
active primarily through long-term commitments in private companies, investment funds need
flexible management according to the different phases of their investment cycle. A country’s
investment fund structures should accommodate the needs of both domestic and non-domestic
investors. Any failing in this area could lead to investors seeking out foreign structures (incurring
significant set-up and transaction costs) and, therefore, fewer domestic investors committing
funds in that country. The legal structure of fund needs to allow the fund manager to channel
capital freely to the most promising entrepreneurial projects. Without this, investee companies
will struggle to expand their businesses, especially in the early phase of their development.
Economic theory, corporate governance
and the principal-agent problem
One of the ways private equity funds can create value is by reducing the agency costs between the
agents and the principals. Economic theory argues that there is a principal-agent problem in many
companies whereby managers (as agents of shareholders) are not incentivised to maximise the
value to the shareholders (as principals) of a corporation. Because the principal does not have
28
perfect information about the agent's types and/or complete information about the agent's actions,
the principal-agent contract must leave the risk-averse agent with too much risk relative to the
first-best solution. The standard problem is that an agent could be a bad type or that an agent must
take an action that is costly and unverifiable, such as expending effort. To combat either problem,
the principal commits to a contract where the agent's payoff depends on an observable output.
If output is subject to shocks that are beyond the agent's control, then these contingent contracts
impose risk onto the agent. Private equity seeks to address this principal-agent problem by tightly
aligning the interests of managers and shareholders to achieve economic efficiencies. This idea of
alignment is central to all the economic structures observed in the private equity market. Some
argue that private equity is an alternative long-term form of corporate governance to traditional
public companies. Others see private equity as a type of transitional ‘shock therapy’ for underperforming companies.
Total private equity investments; total available
European countries data from 2000 to 2013
Private equity activity has from a historic perspective behaved in waves. Just like any other
cyclical industries where activity is highly correlated with volatile equity markets,
macroeconomic turnarounds and the balance of credit markets, the private equity industry has
historically been riding the global cyclical wave. Due to the fact that global private equity activity
is closely connected to the general financial conditions, the private equity market experienced
a low activity level during the 90s. This standstill was mainly due to lack of risk capital along with
the recession in the American economy. Figure 2 below provides an overview of the evolution of
the European private equity market between 2000 and 2013 through the main industry activity
indicators: funds raised, investments and exits, as well as the total industry assets under
management.
Figure 2. Total private equity investments in Europe 2000-2013
Source: EVCA, 2014
29
According to the statistics of the European Private Equity and Venture Capital Association
(EVCA), the amount of funds raised by private equity houses in Europe reached a record EUR
112 billion in 2006. Around 75 % of the total funds raised, or EUR 84.3 billion, was earmarked
for buyout investment. The share of venture capital in fundraising was EUR 17.5 billion, or 15.5
% of total funds raised, including EUR 5.9 billion for early-stage venture capital investment. The
successful fundraising was led by investor interest in buyout funds, but the relative share of
venture capital in fundraising also increased, even if less dramatically. Low interest rates
combined with the easy credit conditions that prevailed until recently helped create an ideal
environment for leveraged buyout investment in 2006, and contributed to the consequent strong
supply of funds for investment. The favourable fundraising environment was further reinforced by
institutional investors' increasingly positive attitude towards the asset class underpinned by
attractive returns generated by buyout investment.
One of the standard methods is also a ratio of actually carried out private equity investments
(also venture capital investments) to total gross domestic product (GDP) of the given state in the
given year. Their advantages include relatively simple explicability, the elimination of size
differences between states and data availability. This indicator may subsequently be compared
with other states and thus a real mutual comparison of venture capital investments activity in
particular national markets is feasible. Aggregate data for the EU show a continuation of the
pattern which has been clear since the financial crash in 2008 (Figure 3).
Figure 3. Total private equity investments (% European GDP) 2000-2013
Source: EVCA, 2014
Private equity investments; available European countries
data in 2013
Overall investments in European companies in 2013 remained stable compared with 2012 but
aggregate funding was modestly down compared with the height of the financial boom (2008:
EUR 53.4 billion). With data on more than 1,200 European private equity firms, the 2013
30
statistics cover 90 % of the EUR 555 billion in capital under management in the European market.
Fundraising more than doubled from 2012 to EUR 53.6 billion. This was driven by a change in
the profile of the funds raised, with 12 buyout funds each raising in excess of EUR 1 billion,
representing 66 % of total fundraising. The industry attracted significant levels of overseas capital
into Europe accounting for around half of the funds raised (EUR 26.2 billion). The contribution
from North American investors increased from 24 % in 2012 to 36 %. Pension funds and fund of
funds accounted for more than half of the EUR 53.6 billion total funds raised. Pension funds were
the source of almost 40 % of funds. Other major sources include fund of funds (16 %), sovereign
wealth funds (11 %) and insurance companies (11 %). Venture capital accounted for 8 % of total
fundraising. The EUR 4 billion raised represents an increase of 4 % on 2012. Government
agencies’ contribution remained stable at 38 %. Family offices and private individuals contributed
23 % and fund of funds 12 %. Overall investment by private equity into European companies
remained stable in 2013 at EUR 35.7 billion in more than 5,000 European businesses. Of these,
more than 40 % were backed for the first time. Of the total EUR 35.7 billion, venture capital
investment accounted for EUR 3.4 billion, in more than 3,000 companies. The amount invested
increased by 5 % and the number of venture-backed companies remained stable since the
previous year. A total of 2,290 European companies were divested or sold (exited) by private
equity fund managers in 2013, representing former equity investments of EUR 33.2 billion. The
number of companies exited increased by almost 10 % and the amount divested at cost increased
by 54 %. The most prominent exit routes were trade sales (27 %), sale to another private equity
firm (26 %) and sale of quoted equity (14 %). Almost 40 % of the divested companies followed
these exit routes. The strength of public markets in 2013 was reflected by the steep increase in
divestments by flotation (IPO). This exit route increased more than seven times by amount (EUR
2.2 billion) and almost four times by number of companies (23) (EVCA, 2014).
Figure 4: Private equity investments – amount and number of companies 2007-2013
Source: EVCA, 2014
Looking at investment on a country-by-country basis scaled to GDP (Figure 5), the United
Kingdom and Sweden continue to perform well, though less well than in 2012. Finland and
Luxembourg, previously among the leaders, have dropped back.
31
Figure 5: Total private equity investments (% GDP) in 2013
Source: EVCA, 2014
Conclusion
The importance of a dynamic private equity and venture capital industry is self-evident.
A buoyant private equity market, providing equity financing to small and medium-sized
enterprises, is an important driver of a more competentive, entrepreneurial, innovative and
dynamic economy. The private equity and venture capital industry is vital to the development of
European economies and its role in helping the EU through this period of unprecedented
uncertainty should not be underestimated. Over the past decade, the industry experienced
significant growth; it has become an increasingly important source of finance and expertise for
ambitious companies seeking to develop. Since 2007, European private equity has backed in
excess of 21,000 portfolio companies, to the tune of more than EUR 271 billion. Most private
equity investments, around 85 %, are into SMEs. Private equity contributes to the creation of up
to 5,600 new businesses in Europe each year.
One recent phenomenon is flourishing of pan-European private equity funds, with local
teams sourcing deals in more than one European country and investors from all over Europe (and
often the rest of the world). However, the industry as a whole still works below its potential due to
constraints in effective fund structuring. Certainly, there are natural obstacles arising from
differences of language and legal and regulatory requirements. But on top of this, many private
equity investment funds are faced with complex structuring issues because some european
countries have standard solutions for domestic funds which will not be appropriate for use in other
European countries. Complexities multiply when funds have investors from several countries and
make investments in more than one country.
32
The private equity and venture capital industry could make a greater contribution to the
Euroepean economy if only we had a more consistent tax environment across the EU – one that
took greater account of the industry's specific concerns. If funds were able to freely operate across
borders, they would achieve economies of scale. In addition, we would see more sector
specialists, which would increase investment sizes, diversify portfolios and, ultimately, boost
investors returns. Most importantly, perhaps, lower costs would encourage new entrans to the
market, thereby increasing competition.
Bibliography
1. EUROPEAN COMMISSION. 2013. Venture Capital. Available at:
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/finance/data/enterprise-finance-index/access-to-financeindicators/venture-capital/index_en.htm [cit. 2014-05-10]
2. European Private Equity & Venture Capital Association, 2010. Private Equity Fund Structures in
Europe. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association, 2010. Available at:
http://www.evca.eu/uploadedfiles/home/public_and_regulatory_affairs/doc_sp_fundstructures.pdf
http://www.evca.eu/publications/PBCEE09.pdf
3. European Private Equity & Venture Capital Association. 2011. Central and Eastern Europe
Statistics 2010. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at:
http://www.cvca.cz/files/CEE%20Statistics%202010%20FINAL.pdf [cit. 2013-10-12]
4. European Private Equity & Venture Capital Association. 2012. Yearbook 2012 - Activity Data on
Fundraising. Investments and Divestments by Private Equity and Venture Capital Firms in
Europe. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at:
http://www.evca.eu/uploadedfiles/home/press_room/Yearbook_2012_Presentation_all.pdf [cit.
2013-10-12]
5. European Private Equity & Venture Capital Association. 2013. Central and Eastern Europe
Statistics 2012. Brussels: European Private Equity & Venture Capital Association. Available at:
http://www.evca.eu/publications/PBCEE12.pdf [cit. 2014-04-08]
6. European Private Equity & Venture Capital Association. 2014. 2013 European Private Equity
Activity Statistics on Fundraising, Investments & Divestments. Brussels: European Private Equity
& Venture Capital Association. Available at: http://www.evca.eu/research/evca-publications/ [cit.
2014-05-08]
7. GILLIGAN, J. - WRIGHT, M. 2010. Private Equity demystified. An explanatory guide. 2nd
edition. ICAEW Corporate Finance Faculty, 2010. ISBN 978-1-84152-830-4. Available at:
https://workspace.imperial.ac.uk/entrepreneurship/Public/Privateequity2%5B1%5D.pdf [cit. 201405-16]
8. JABŁONSKI, S. – WASZKIEWICZ, M. 2007. Istota zjawiska private equity/venture capital
(przykład Polski). In: Zarządzanie finansami firm – teoria i praktyka: Prace Naukowe Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławie, Nr. 1159. Wroclaw: Akademia Ekonomiczna,
Nr. 1159, s. 135-144. ISSN 0324-8445.
9. Lukáč, S. 2009. BBM - Praktické skúsenosti. In: Acta Montanistica, 6, mimoriadné číslo, s. 392397. Košice: Technická univerzita v Košiciach. ISSN 1451- 107X.
10. NIELSON, J. N. – HONORÉ, M. – BARTHOLDY, J. 2013. Has Private Equity lost its glory?
Aarhus University, 2013. Available at: http://pure.au.dk/portal/files/55377940/Final.pdf
11. OECD. 1996. Venture Capital and Innovation. Available at:
http://www.oecd.org/science/inno/2102064.pdf [cit. 2014-05-17]
12. OECD. 2013. Financing SMEs and Entrepreneurs 2013: An OECD Scoreboard Final Report.
Available at:
http://search.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=CFE/SME%282012%2
912/FINAL&docLanguage=En [cit. 2014-04-11]
13. Official Journal of the European Union. 2009. Opinion of the European Economic and Social
Committee on the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament,
33
the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Removing
obstacles to cross-border investments by venture capital funds COM(2007) 853 final. Available
at: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0853:FIN:en:PDF [cit.
2014-04-08]
14. Official Journal of the European Union. 2013. Regulation (EU) No 345/2013 of the European
Parliament and of the Council of 17 April 2013 on European venture capital funds. Available at:
http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/ALL/;jsessionid=nkJgT39pGzJ1PJ1pJGJ5CMn5GnGFLl0NC20LNmnTTfvB1TzMy2
xr!1183018578?uri=CELEX:32013R0345
15. POPOV, A. - ROOSENBOOM, P.., 2009. On the real effects of private equity investment evidence
from new business creation. Frankfurt am Main: European Central Bank, 2009. ISSN 1725-2806.
16. http://evca.eu/business-builders [cit. 2014-05-08]
34
35
Alena Daňková, Jozef Daňko
School of Economics and Management of Public Administration in Bratislava
WSPÓŁCZESNA SYTUACJA TRANSGRANICZNYCH FUZJI
I PRZEJĘĆ W ZACHODNIEJ EUROPIE
CONTEMPORARY POSITION OF CROSS-BORDER
MERGERS AND ACQUISITIONS IN THE WESTERN EUROPE
Streszczenie
Celem pracy jest analiza aktualnego rozwoju fuzji i przejęć oraz określenie możliwych
trendów w różnych typach fuzji i przejęć w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej.
Słowa kluczowe: Transgraniczne fuzje i przejęcia, motywacje łączenia się, kraje
Europy Środkowej i Wschodniej.
Abstract
The aim of the paper is to analyze the current evolution of mergers and acquisitions and
identify possible trends in different types of mergers and acquisitions in selected countries of the
Central and Eastern Europe.
Keywords: Cross–Border Merger and Acquisition. Incentives of Mergers. Central and
Eastern Europe Countries.
INTRODUCTION
The gradual progress of globalization of the world economy logically forces enterprises to try to
penetrate to and assert themselves in the challenging competitive market conditions. One of
possible solutions as to how to fulfill these ambitions is, among other activities, to exploit possible
forms of strategic alliances. Mergers and acquisitions, which become an existential necessity of an
increasing competitive market environment, represent a best-known form used most.
This paper is one of the outputs of the internal research project called “Small and MediumSized Enterprises Development Promotion - Guarantee for Development of Regions No.
11/2013”. Based on the analysis of the evolution of mergers and acquisitions in the developed
economies of Europe, the aim of this paper is to identify possible trends in the development of
different types of mergers and acquisitions in the selected European countries.
36
ACHIEVEMENTS AND DISCUSSION
Although mergers and acquisitions are already quite widely utilized in the current world markets,
research and practice show that many of them fail to produce for the stakeholders the market
value or benefits they expect.
HayGroup Company (Paris), as the only consulting firm in the field of integration,
recommends the integration of both, the intangible and tangible assets. Research of this Company
has resulted in two critical factors, which help achieving the desired success of mergers and
acquisitions.
It concerns the following factors:
• Identifying a proper balance between tangible and intangible assets - that is, the
organizational capital (including management and the operating model), the relations
capital (including relations with clients and other stakeholders), and the human capital of companies to be merged - right from the beginning of the integration process;
• Impact of leadership - employing a new senior team in the merged organizations as
soon as possible so they can start working in line with the new vision and values.
Merger or acquisition transactions may not be successful, if the recommendations for the
process of integration have not been complied with, or some other failures occurred in mergers of
enterprises. The most common reason for it is the wrong strategy and mismanagement in merging
entities. Since mergers and acquisitions merge two different businesses, different styles of work,
sometimes it is necessary to consider not only national differences, but also different economic
and social systems. The integration process may disrupt the functioning relationships among
customers, suppliers, and users, which can lead to a reduction in the market value of the company.
In general, it can be stated that regardless of the type of final interconnection between
previously independent businesses, the pursuit to achieve the economic benefit of the newly
created entity is the ultimately desired effect. At the same time, the value of the new business is
expected to increase compared to the value of the company before the merger [Hrabovská, Z. Hečková , J. - Chapčáková, A., 2012; pp.104].
In the following, we summarize the development in mergers and acquisitions in twenty six
developed European countries.
Documents available, which figures are referred to herein, define and quantify the following
types of mergers and acquisitions:
• Acquisition – acquisitions;
• Minority stake – the purchase of a minority equity stake of company;
• Institutional buy-out – an equity stake in the company obtained by “institutional
investor” (owner of the venture or speculative capital), likely to sell the acquired equity
stake in the near future.
Table 1 summarizes the trends in the number and total volume of the transactions effectuated
(mergers and acquisitions as broken down above). In the analyzed period, we have compared the
data cross quarters. Although it is a relatively short period, it can be stated that overall, there is a
37
decline in the number of transactions effectuated (from 1751 down to 1323) as well as in the total
value of transactions (in transactions with a known value) (from €45,180 million in 2011 down to
€24,223 million in 2013).
From the comparison of both, the volume and number of transactions, made in each quarter
of 2011 and 2013, we can conclude that an increase in the number and volume of mergers and
acquisitions effectuated occurred at the end of the calendar year, which was probably caused by
tax incentives (expectations of the management of emerging enterprises probably related to the
expected reduction of the tax basis of a new entity, which lowers the resulting tax liability in terms
of the income tax).
Table 1. Evolution of the Volume and Number of Transactions Made in Each Quarter of 2011
and 2013
Period
Number of
transactions
Index
Total Value of Transactions
in € mil.)
Index
Q1 2013
Q4 2012
Q3 2012
Q2 2012
Q1 2012
Q4 2011
Q3 2011
Q2 2011
Q1 2011
1,323
1,757
1,617
1,749
1,651
2,003
1,572
1,781
1,751
0.75
1.,09
0.92
1.60
0.82
1.27
0.88
1.02
-
24,886
39,223
15,201
24,747
11,512
43,371
33,055
37,190
45,1,80
0.63
2.58
0.61
2.15
0.27
1.31
0.89
0.82
-
Table 2 shows an overview of the volume of individual types of mergers and acquisitions.
Regardless of the time-related continuity of the partial periods analyzed, it can be stated that
acquisitions dominate in the tracked transactions, which ultimately leads to some form of close
links between enterprises.
This finding confirms a theoretical assumption, i.e. the concept but also the practical
implementation of mergers of enterprises in a form of acquisitions also dominates in the business
practice, as documented by figures. Mergers of enterprises are, when compared with the total
volume of transactions, negligible.
Table 2. Summary of the Volume of Individual Types of Mergers and Acquisitions
Typ transakcie
Q1 2012
Q4 2012
Q 1 2013
Q1 2012
mil. EUR
Q4 2012
mil. EUR
Q1 2013
mil. EUR
Akvizície
Nákup minoritný
podiel akcií (<50%)
Špekulatívne nákupy
akcií
812
828
621
7 099
20 044
16 203
825
911
694
4 368
19 077
8 693
8
12
4
-
-
-
38
From the above it is obvious that the data processed in the first quarter of 2012 confirm the
finding of a general tendency, where the number and volume of transactions dominate in the form
of acquisitions and/or purchase of a minority shareholding by investors.
In examining the possible incentives that make the company management to bring mergers
and/or acquisitions into effect, it is necessary to pay attention to the growth potential of various
sectors of the economy. Based on the available data analyzed, we can conclude that the service
and banking sectors are the ones that appear to be the most attractive ones in particular. It is quite
difficult to study and clearly identify the incentives leading to mergers but, in the banking sector
as well as in the services sector, these are likely the speculative personal motives of managers who
expect the value of merged enterprises to increase.
Table 3 provides an overview of mergers and acquisitions per economic sectors by number
and volume (in million of EURO)
Table 3. Overview of Mergers and Acquisitions per Economic Sectors by Number and Volume
Hlavné cieľové
sektory
Kovy a kovové
výrobky
Ostatné služby
Bankovníctvo
Veľkoobchod
a maloobchod
Doprava
Stroje, zariadenia,
nábytok, recyklácia
Chémia, guma, plasty,
nekovové výrobky
Potraviny, nápoje,
tabak
Primárny sektor
(poľnohospodárstvo,
baníctvo)
Stavebníctvo
Poisťovníctvo
Plyn, voda, elektrina
Vydavateľstvo, tlač
Drevo, korok, papier
Vzdelávanie,
zdravotníctvo
Hotely a reštaurácie
Textil, odevy, koža
Pošta
a telekomunikácie
Verejná správa
a obrana
Q1
2012 Q4
2012
Q1 2013
Q1 2012
mil. EUR
Q4 2012
mil. EUR
Q1 2013
mil. EUR
45
48
42
137
4350
2118
378
169
400
207
280
173
2298
961
1787
9707
3282
6207
204
172
133
320
1691
126
91
91
49
1332
5521
988
143
152
113
211
1615
3759
86
113
72
992
2647
424
115
100
68
269
836
158
92
101
89
1560
6216
4135
110
32
66
28
13
110
17
111
22
17
97
23
83
14
15
380
787
2174
17
40
1642
25
5190
29
61
1933
252
1214
2
199
14
11
13
5
1
32
25
28
31
36
21
26
16
10
73
6
7
44
0
4
0
0
0
0
2
1
1
1
0
1
39
The overview of the volume of mergers and acquisitions by target countries of resulting
transaction is summarized in the Table 4.
In the tracked period, the largest volumes of transactions took place in selected countries in
Poland, Ukraine and Romania, while these countries appear attractive also in terms of the volume
of transactions identified. Data for Montenegro, Slovakia and Albania were not available.
Table 4. View of the Volume of Mergers and Acquisitions by Target Countries of Resulting
Transaction
Cieľová
krajina
Q1
2012
Q4 2012
Poľsko
3356
3 365
3 576
Ukrajina
Litva
Rumunsko
Bielorusko
1 208
33
237
29
2 143
108
1299
32
3 980
788
272
191
Maďarsko
69
0
133
Slovinsko
Bulharsko
Chorvátsko
293
91
8
203
285
188
102
74
57
Q1 2013
Cieľová
krajina
Česká
republika
Macedónsko
Lotyšsko
Srbsko
Estónsko
Bosna
a
Hercegovina
Montenegro
Slovensko
Albansko
Q1
Q4
Q1
2012
2012
2013
60
79
31
5
61
73
37
22
1
184
201
26
17
12
11
7
31
2
-
-
-
The Central and Eastern Europe [Hečková, J., Chapčáková, A., 2009; pp. 19] offers, in terms
of mergers, an opportunity for capital companies to gain an access to the new markets and then,
through the expansion of their businesses in the form of mergers, consolidate their positions in the
business. Europe is being generally preferred, although new Asian markets also attract the
attention of investors. Plans of potential investors from the Central Europe in the context of
mergers and acquisitions do not extend beyond the Central and Western Europe. They pay very
little or no importance to the territories, such as Asia, North America, Latin America and Middle
East.
CONCLUSION
A global trend of concentration of ownership can be identified in light of the current economic
situation of national economies. There are many reasons that lead managements of enterprises to
the need to implement some form of property connections. The available literature offers different
definitions which, in principle, can be described as the need for proprietary linkage with other
enterprise for the purpose of establishing itself as a global company, influencing the shares on the
global market, influencing the global competitive environment, disposing of additional financial
resources, allowing economies of scale, ensuring the future growth of the enterprise and so on.
[Smolková, E.,2009, pp. 146].
Enterprises in the Slovak Republic are also subjected to the pressures of globalization and
ever-changing market conditions; thus, their business success depends on their ability to adapt to
40
the new market situation and earn attractive competitive advantages. Reaping the benefits of the
joint venture is one of the options that can promote not only the success of individual enterprises
but, due to the synergistic effect, also to the long-term economic growth of national economies.
References
1. HEČKOVÁ, J. – CHAPČÁKOVÁ, A. Vývojové trendy v oblasti fúzií (v európskom regióne)
(Development Trends in Terms of Mergers (in the European Region). In: Biatec, Vol. 17, No. 3,
2009; pp. 19-23, ISSN 1335-0900;
2. HRABOVSKÁ, Z. - HEČKOVÁ, J. - CHAPČÁKOVÁ, A.: Súčasný stav cezhraničných fúzií
a akvizícií v krajinách západnej Európy. In: Zborník vedeckých prác Katedry ekonómie a
ekonomiky (The Current State of Cross-Border Mergers and Acquisitions in the Countries of
Western Europe. In: Proceedings of the Department of Economics and Economy) ANNO 2012 Prešov: University of Prešov; 2012; pp. 101–112; ISBN 978-80-555-0608-1
3. SMOLKOVÁ, E. Strategické partnerstvá ako fenomén globálnej ekonomiky (Strategic
Partnerships as a Phenomenon of the Global Economy); Bratislava: Infopress, 2009; ISBN 97880-85402-92-6
4. ZephyrQuarterly M&A Report Western Europe, Q1 2012 Available online:
http://www.mandaportal.com/getattachment/c7d30e34-c61f-44e9-8b5f-5496a4e71d94/WesternEurope,-Q1-2012 [Cit. 25.5.2012]
41
Jana Mitríková
Faculty of Management, University of Prešov, Slovakia
Alena Madziková
Anna Šenková
Faculty of Humanities and Natural Sciences, University of Prešov, Slovakia
WYBRANE ASPEKTY JAKOŚCI ŻYCIA SENIORÓW
W KONTEKŚCIE STARZENIA LUDNOŚCI JAKO
GLOBALNEGO PROBLEMU SŁOWACJI I UNII
EUROPEJSKIEJ
SELECTED ASPECTS OF THE QUALITY OF LIFE OF
SENIORS IN THE CONTEXT OF POPULATION AGEING
AS A GLOBAL PROBLEM IN SLOVAKIA AND
IN THE EUROPEAN UNION
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest analiza teoretycznych podstaw jakości życia w kontekście
starzenia się społeczeństwa na Słowacji w odniesieniu do rozwoju ludności w UE.
Słowa kluczowe: jakość życia, seniorzy, starzenie się społeczeństwa, Słowacja, Unia
Europejska
Abstract
The aim of this paper is to analyze the theoretical basis of quality of life issue in the context
of population ageing in Slovakia in relation to population development in the EU.
Keywords: quality of life, seniors, population aging, Slovakia, European Union
Population ageing and its effects (on society, economy) are perceived as a multidimensional
social phenomenon. This is also reflected in the broad interest of various disciplines that are
examining it from the aspects relevant to the subject of their field of study – of demography,
sociology, psychology, education, social work, medicine and other sciences. One of the
consequences of demographic ageing is the increase in the proportion of old people in the
population. Rychtaříková (2002) refers to this group of people as seniors. In defining of the lower
bound of the interval of seniors, we have to also comprise the aspect of economic activity. Until
42
recently, the post-productive age of men and women was different - in Slovakia it was 60 years of
age, or 54 and more. Due to the extension of the retirement this limit shifts to 60 years of age, or
65. Thus defined lower age limit is the most widely used conventional bound for seniority.
From a spatial perspective, aging of the population is a global problem, particularly relevant
for Europe, where the population is aging and this process is likely to continue in the future.
According to demographic prognoses, by 2050 the number of Europeans over 65 years of age will
double (Sedláková, 2010). The aging process in Europe is regionally differentiated. While in the
northern and western Europe these changes have began in the 1960s, in the countries of postsocialist bloc - in the Central and Eastern Europe they have started not before the 1990ss, and they
were characterized by higher intensity and relatively short time compared to the other regions of
Europe (Jurčová, Vaňo, 2011).
This issue also has a social, economic and political dimension. The year 1999 marked its
significant milestone as it was declared the International Year of Older Persons by the General
Assembly of the United Nations. The Resolution of the UN translated into the document,
National Programme of the Protection of Older Persons (1999) that referred to the social,
employment, and housing policy, and education in Slovakia and aimed at creating better living
conditions for elderly people in our country. In the EU, the year 2012 was declared the European
Year of Active Ageing and Solidarity between Generations by the European Commission and it
seeks to increase public awareness as well as to encourage various political subjects to take
actions that would support active ageing for example by providing employment, education,
healthy ageing. The World Health Organisation defines active ageing as a process that optimises
opportunities for health, participation and security with the aim of increasing the quality of life of
older people (Sedláková, 2010). Within the European challenge active ageing is perceived as
creating opportunities for older people to participate in the society, providing job opportunities,
and voluntary work as well as enabling independence thanks to changed housing, infrastructure,
transport and access to information and the internet (European Year of Active Ageing and
Solidarity between Generations, www.europa.eu). As a reaction to the call, the proposal of the
National Programme of Active Ageing was formulated building on the National Programme of the
Protection of Older Persons from 1999 as well as on insights and experience gained by it. The
National Programme of Active Ageing is primarily focused on citizens aged 50 and over and it is
planned for the period of 7 years, from 2014 to 2020.
The process of ageing of the Slovak population started in the mid-50s of the 20th century,
after the completion of the compensatory phase after the WW II (Vaňo et al., 2011), developed
dynamically in the 90s and is forecasted to progress in the future. Jurčová and others (2010)
highlight considerable ageing of the population within demographical trends at the beginning of
the millennium with anticipated beginning of the decrease of the population shortly after 2020.
Population ageing in Slovakia has so far been significantly affected by the fall in the age
category until 14 years of age due to fertility and birth rate decrease. However, at the same time
this process is accompanied by a gradual increase of working-age population.
43
The growth of the absolute number and relative proportions of seniors is connected with
ageing of the Slovak population. By comparing the number of citizens in senior 5-year age
categories from 1970 to 2010 (Figure 1) we see the highest increase in the category of seniors
aged 60-64. Mortality decline and increase in life expectancy affect a rise of the number of old
seniors (in higher age categories: aged 75-79, 80-84, 85-89). Concerning heterogeneity of
seniors, those over 80 or 85 are considered significantly important. Káčerová and Mládek (2012)
examine dependence between a group of inhabitants aged over 80 and the ones aged 50-64
through the index of potential social support expressing a potential opportunity for
intergenerational care. However, it is necessary to take into account the fact that decreasing
fertility and disintegration of traditional families might lead to reduction of potential caregivers
(Svobodová, 2011). In terms of impacts of demographic ageing on society, the increase of the
number of seniors aged over 80 and/or 85 imposes further requirements for provision of a
functional system of health and social care.
Fig. 1. The number of seniors in the Slovak Republic according to 5-year age categories in 1970,
1980, 1990, 2000 a 2010
Source: processed according to the Statistical Office of the Slovak Republic
Quality of life is nowadays becoming a part of numerous researches and the term is
developing in several scientific disciplines (such as psychology, sociology, economics, as well as
geography etc.). Basic identification of the role of geography can already be evident from the
research of quality of life conducted by Frazier (1982), who argues that most of the problems
related to human life have a geographic dimension. According to Andraško (2009), authors
Helburn (1982), Murdoch et al. (1992); Dissart and Deller (2000) and Massai (2002) more than
44
directly indicate the existence of a "geographic dimension of quality of life." This view is closely
related to a need to include the natural aspect of spaciousness in the context of quality of life in
connection to the assumption that the quality of life not only changes "from one person to
another," but also "from Despite the fact that quality of life is being examined in various
disciplines, there is no well established definition that would define the meaning of the term.
Andráško (2005) defines the concept of the quality of life by following basic features: disunity (in
terminology, within the basic approaches and methods for measuring...), a multidisciplinarity
(quality of life is explored by various scientific disciplines) and multidimensionality. Although
numerous meanings of the term quality of life as well as of other terms related to this issue (e.g.
health, habitability, well-being, the quality of the urban environment, sustainability, life
satisfaction, happiness, quality of places and living etc.), can be found in the literature, Pacione
(2003, in Ira - Andráško, 2007) argues that in most cases it refers either to the environmental
conditions in which people live or to certain attributes of the people themselves. Quality of life
according to Ira and Murgaš (2008) is thus a complex and very broad concept that is rather
difficult to grasp because of its complexity and multidimensionality. It touches upon the
understanding of human existence, the meaning of life. It seeks the key factors of being a selfunderstanding. It examines the environmental, economic, social, cultural, psychological, spiritual,
and other conditions for a healthy and happy living. Comprehensive view on the term not only
takes into account the environmental conditions, but also the internal dimensions of human life.
The concept of quality of life is mostly abstract and is influenced by a large number of factors.
Despite significant inconsistencies (influenced by the different viewpoint of individual scientific
disciplines), quality of life becomes a holistic notion with a growing effort to define the concept
complexly.
Geographic view on the landscape is based on examining the interaction between man and
environment. It is this relationship that is crucial for the determination of quality of life. Since
quality of life is primarily related to human beings as well as to certain landscape that is seen as a
place for human life, it thus shows certain signs of spatial differentiation. It is this aspect that
predetermines the importance and significance of geography by its investigation. As country
creates a basic framework for human life, it also influences it by forming of human feelings,
attitudes and actions. The aesthetic quality of landscape has therefore an important role in the
evaluation of quality of life (Ira, 2010).
The basic principle, which is prominent in solving issue of aging at the international level,
mostly through the WHO (World Health Organization), the UN and ILO (International Labour
Organisation), is the principle of active ageing, which affects not only individuals but also society
as a whole. The term active ageing reflects a process that allows people to use their potential to
create the best possible conditions for life – in the physical, mental and social areas, to participate
in the life of society according to their needs and abilities, while the society provides them with
adequate protection, security and nursing care.
45
The ageing of the Slovak population will be also regionally differentiated in the next period,
depending on regional differences in the age structure, as well as the on the gap between fertility
and mortality.
We may conclude that the issue of quality of life covers several scientific disciplines, each of
which focuses on the area that falls under the direct interest of the discipline. As a result, there are
numerous of papers assessing the quality of life, focusing only on its certain part, with an absence
of papers using an interdisciplinary approach to gain a comprehensive view on the issue. Such a
view would be according to Ira and Andráško (2007) based on the examination of human environment interaction, which in terms of quality of life appears to be crucial. This fact, as well
as the subsequent manifestations of spatial differentiation in quality of life predetermines the
importance and the role of geography in such a research. In Slovakia, this issue arises in
connection to the monitoring of international, regional and intercity disparities. Therefore, Ira and
Andráško (2007) ; Ira, Andráško and Michálek (2009); Kandráčová (2011); Kladivo et al (2009);
Dubcová et al (2008); Frantál et al (2012); Andráško et al (2012); Andráško et al (2013) point out
that within geography it is necessary to pay attention to several types of research, particularly to
focus on the definition, clarification and understanding of the concept of quality of life, also on the
ways of interpretation of spatial differentiation of quality of life and finally on the views of
residents on this issue through a field survey, what according to them, requires a creation of
standardized questionnaires and interviews.
Despite inconsistencies in the research of quality of life, there are two basic dimensions that
are acceptable in a broader scientific field. And they are: subjective (individual, personal, private)
and objective (public, social, environmental) dimension, the mutual interaction of which can be
understood as quality of life.
This paper shows the theoretical basis for defining of the indicators for our further
investigation of this issue and the subsequent implementation of an empirical research.
Note: This paper is a part of the grant project VEGA No.1/0325/12 “Dynamics of
intraurban structures in Slovakia in the first decade of the 21st century” (Project leader: prof.
RNDr. R. Matlovič, Ph.D.) and VEGA No. 1-0346/12 „Space and political systems at the
beginning of the 21st century and perspectives of their development” (Project leader: prof. RNDr.
R. Ištok, Ph.D.).
Bibliography
1. ANDRÁŠKO, I. Dve dimenzie kvality života v kontexte percepcií obyvateľov miest a vidieckych
obcí. In Geografická organizace Česka a Slovenska v současném období [online]. [cit. 2011-0413], s. 6-13. Dostupné na internete: <http://www.akademickyrepozitar.sk/sk/repozitar/dvedimenzie-kvality-zivota-vkontexte- percepcie-obyvatelov-miest-a-vidieckych-obci.pdf>. ISBN 8086407-05-5, 2005.
2. ANDRÁŠKO, I. Sociálno-demografická dimenzia kvality života v Bratislave (vo svetle
multivariačnej analýzy). In Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis
Prešoviensis, Folia geographica 10. ISSN 1336-6157, roč. XLV, s. 10–17, 2006.
3. ANDRÁŠKO, I. Vnútorná štruktúra mesta z hľadiska kvality života. Dizertačná práca. Bratislava:
Geografický ústav SAV, 140 s. 2007.
46
4. ANDRÁŠKO, I. The role and status of geography in the quality of life research. In GEODAYS
LIBEREC 2008: book of proceedings [online]. [cit. 2012-11-13], s. 210-215. Dostupné na
internete: <http://www.akademickyrepozitar.sk/sk/repozitar/the-role-and-status-of-geography-inthe-quality-of-life-research.pdf>. 2009.
5. ANDRÁŠKO, I., KUNC, J., TONEV, P., BIOLEK, J. Percepcia kvality života v mestských
častiach Brna. In XVII. česko-slovenský geografický akademický seminář. 2012. ISBN 978-8089580-04-0. 2012.
6. ANDRÁŠKO, I., LESOVÁ, P., KUNC, J., TONEV, P. Perception of Quality of Life in Brno
Housing Estates. Hungarian Geographical Bulletin, 63, 1, s. 99-109. ISSN 0015-5403. 2013.
7. DUBCOVÁ, A. a kol : Geografia Slovenska. Nitra : UKF, 351 s. ISBN 978-80-8094-422-3. 2008.
8. FRAZIER, J. W. Applied Geography: Selected Perspectives. Prentice-Hall, 333 p. ISBN
0130404519. 1982.
9. FRANTÁL, B., MARYÁŠ, J., JAŇURA, J., KLAPKA, P., KUNC, J., NOVÁKOVÁ, E.,
OSMAN, R., SIWEK, T., SZCZYRBA, Z., TONEV, P., TOUŠEK, V. Prostorové chování:
vzorce aktivit, mobilita a každodenní život ve městě. 1. vyd. Brno: Masarykova univerzita, 140 s.
ISBN 978-80-210-5756-2. 2012.
10. IRA, V., ANDRÁŠKO, I. Kvalita života z pohľadu humánnej geografie. In Geografický časopis.
ISSN 1335-1257, roč. 59, č. 2, s. 159 – 179. 2007.
11. IRA, V., MURGAŠ, F. Geografický pohľad na kvalitu života a zmeny v spoločnosti na Slovensku.
In Geographia Slovaca [online]. vol. 25 [cit. 2012-02-10], s.7 – 24. Dostupné na internete: <
http://www.sav.sk/journals/uploads/04031417GS_25_text.pdf>. ISSN 1210-3519. 2008.
12. IRA, V., ANDRÁŠKO, I., MICHÁLEK, I. Quality of life: geographical research in Slovakia. In
Geographia Slovaca [online]. vol. 26 [cit. 2012-02-10], s. 101-119. Dostupné na internete:
<http://geography.upol.cz/soubory/lide/ptacek/georegnet2010/ira/QoL%20in%20Slovak%20geography-Ira_et%20al.pdf>. ISSN 1210-3519. 2009.
13. IRA, V. Krajina, človek a kvalita života. In Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae
Universitatis Prešoviensis, Folia geographica 16. ISSN 1336-6157, roč. XL, s. 72–78. 2010.
14. JURČOVÁ, D., MÉSZÁROS, J., PILINSKÁ, V., POTANČOKOVÁ, M., ŠPROCHA, B., VAŇO,
B. Demografické trendy na Slovensku na začiatku nového milénia. In Slovenská štatistika a
demografia. roč. 20, č. 3, s. 47-73. ISSN 1210 – 1095. 2010.
15. JURČOVÁ, D., VAŇO, B. Populačný vývoj na Slovensku v kontexte populačného vývoja v EÚ. In
Demografická perspektíva EÚ a Európy pre 21. Storočie a národnostné i etnické menšiny
v krajinách EÚ. Bratislava : SSZP a Úrad vlády SR, s.5-13. ISBN 978-80-89356-36-2. 2011.
16. KANDRÁČOVÁ, V. Kvalita života na mikroregionálnej úrovni. In Kvalita života v podmienkach
globalizácie [online]. [cit. 2013-01-02], s. 183-195. Dostupné na internete:
<http://portal.statistics.sk/files/Onas/konferencia_kvalita_zivota/zbornik-konferencia.pdf>. ISBN
978-80-8121-107-2. 2011.
17. KLADIVO, P., FŇUKAL, M., HALÁS, M., KLAPKA, P., PTÁČEK, P., SZCZYRBA, Z.,
TOUŠEK, V. Vybrané aspekty kvality života Olomouce a blízkého zázemí. In: Lipský, Z.,
Popková, K., Poštolka, V., Šmída, J. (eds.): Geodny Liberec 2009. Výroční mezinárodní
konference ČGS Liberec 25.–29. 8. 2008. Sborník příspěvků. Liberec : TU v Liberci, FPHP, s. 8794. 2009.
18. RYCHTAŘÍKOVÁ, J. Úspěšné stárnutí – leitmotiv 21. století. In Demografie, Praha : Český
statistický úřad, roč. 44,č. 1,s. 43-46, ISSN 0011-8265. 2002.
19. SEDLÁKOVÁ, D. Zdravotnícke systémy a dlhodobá starostlivosť o starších ľudí z pohľadu WHO.
In Dlhodobá starostlivosť o starších ľudí na Slovensku a v Európe (I). Neformálna starostlivosť.
Kvalita. Bratislava : IVPR, ISBN 978-80-7138-130-3, s. 15-19. 2010.
20. VAŇO, B. a kol. Populačný vývoj v Slovenskej republike 2011. Bratislava : Infostat. [cit. 2013-0121] Dostupné na internete: < http://www.infostat.sk/vdc/pdf/Pop_vyvoj_2011_def.pdf>. 2011.
47
Assoc. Prof. Daniela Špirková, PhD.
Institute of Management, Slovak University of Technology in Bratislava
EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU WYNAJMU
MIESZKAŃ NA SŁOWACJI
ECONOMIC ASPECTS OF RENTAL HOUSING
DEVELOPMENT IN SLOVAKIA
Streszczenie
Wynajem mieszkań, wraz z własnością mieszkaniową należą do podstawowych form
budownictwa mieszkaniowego we wszystkich państwach członkowskich UE. Niska mobilność
pracowników na Słowacji jest także związana ze strukturą użytkowania zasobów
mieszkaniowych, co jest znacznie zdominowane przez mieszkania zajmowane przez właścicieli,
podczas gdy sektor wynajmowania mieszkań w porównaniu z rozwiniętymi krajami Europy jest
znacznie mniejszy. Celem niniejszego artykułu jest podanie determinantów rozwoju wynajmu
mieszkań na Słowacji. Są to przede wszystkim instrumenty ekonomiczne, których twórcą jest
państwo, jak również nieodpowiednia alokacja obszaru przestrzennego dla budowy społecznego
wynajmu mieszkań.
Słowa kluczowe: wynajem mieszkań, aspekt ekonomiczny, rozwój wynajmu mieszkań,
Słowacja
Abstract
Rental housing, alongside with ownership housing together belong to basic forms of housing
in all EU Member States. Low labor mobility in Slovakia is also related to the structure of use of
the housing stock, which is significantly dominated by owner-occupied housing, while the tenant
residential sector compared to the developed countries of Europe is significantly undersized. The
aim of this paper is to name the determinants of the development of rental housing in Slovakia.
Those are primarily economic instruments, which creator is the State as well as the inappropriate
allocation of spatial area for the construction of social rental housing.
Keywords: rental housing, economic aspects, housing development, Slovakia
Introduction
In the EU27, housing conditions differs considerably between Member States. These differences
can be seen both in the type of housing in which people live and in the housing problems they
48
encounter1. On average in the EU27 in 2009, 42% of the population1 lived in a flat, 34% in
a detached house and 23% in a semi-detached or terraced house. A detached house is defined as
a house which has no common walls with another house, while a semi-detached house shares at
least one wall (this category covers also terraced houses). Other kinds of accommodation include
accommodations that are situated in buildings that are used for other purposes than housing
(schools etc.) and fixed habitations like a hut. Of the EU27 population, 18% lived in an
overcrowded dwelling, while 16% lived in a dwelling where a leaking roof or damp were
perceived as a problem, 7% considered their dwelling to be too dark, 4% had no indoor flushing
toilet and 3% no bath or shower.
A person is considered as living in an overcrowded dwelling if the household does not have
at its disposal a minimum number of rooms equal to:
•
•
•
•
•
one room for the household,
one room per couple in the household,
one room for each single person aged 18 or more,
one room per pair of single people of the same gender between 12 and 17 years of age,
one room for each single person between 12 and 17 years of age and not included in the
previous category,
• one room per pair of children under 12 years of age.
1. Impact of housing sector on the economy
Macroeconomic policy has both quantitative and qualitative impact on housing development2.
Inflation and interest rate influence decisions of households, companies and financial institutions,
thereby actually affecting demand and supply of housing prices in the housing sector. The
functioning of the housing sector is influenced by taxes and subsidies.
Housing sector is a sector of economic activity, which provides housing services for the
population. In this sector operate mainly following subjects: producers, consumers, credit
institutions and public administration (municipal and local governments, central authorities). The
role of housing policy is to create conditions for ensuring the necessary level of functioning
housing market which will ensure the accessibility of housing for the population. The economic
system, the housing market is connected to real, fiscal and financial circle1
In real economic circuit, housing policy affects mainly investment, production,
employment and prices. In the financial circuit, housing policy affects the network of financial
intermediaries who provide funding for housing and infrastructure in villages and towns. In fiscal
circuit, housing policy affects subsidies and revenue in the state budget.
Some of these relationships are easily and directly measurable. In particular, those are
relationships that affect the real sector of the economy and are the object of intense research. In
1
2
Eurostat, 2011.
Sunega, Petr.: Macroeconomics of Housing, 2002.
49
contrast, the relationships that affect financial and fiscal circuit are less known and insufficiently
systematically studied.
Relationship between macroeconomic phenomena and the results of the housing sector is
not clear. Functioning of housing sector has a significant impact on the functioning of the rest
of the economy. For this reason, housing policy does not affect only housing, but also the
economy as a whole.
2. Determinants of the development of rental housing in Slovakia
Shaping of the rental housing policy in the Slovak Republic had already begun before the First
World War. This was due to state efforts to improve housing conditions supporting the right
form of rental housing. Extensive construction of new housing units in the cities of the former
Czechoslovakia was a response to rapidly evolving industry3. Big part in the structure of newly
constructed rental apartments formed many small social flats. They were addressed with the
pawlatsche system and their quality, technical and civic facilities represent different standards
of living.
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
02
20
92
19
90
19
81
19
71
19
64
19
56
19
48
19
-2
-2
-1
-1
-1
-1
-1
-1
1
01
1
00
1
99
9
98
0
98
0
97
3
96
5
95
Graph 1. Evolution of rental housing in the years 1948-2011.
Source: processed according to data from the Statistical Office of the Slovak Republic,
Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic.
It should be emphasized that living in Slovakia in 1989, represents one of the areas where the
state took responsibility. The result was a growing bipolarization of housing stock, which on the
one hand, represents living in dwellings built by mass construction, but usually in a uniform
neighborhoods. On the other hand, several higher standard family houses in that city were
accessible only to a narrow group of residents.
Directive planning system which rejects the position of the market had an idea of rectilinear
solving of the housing problem. "Cheap apartments" become the advantage of non-market
3
Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy, 2009
50
economies. Cheap housing actually appeared before 1989, therefore, the real cost of housing was
not reflected on rent. Cheap housing was inferred from the low rents and administratively set
prices. Losses to the economy, which resulted from the procedure, are difficult quantifiable, but
the result was the erosion of the housing stock. Solving of the housing issues in 1989 was based
on greatly simplified philosophy that the housing shortage can be solved only by increasing the
supply and administrative allocation of public housing authorities on the basis of social criteria.
By that was defined fundamental difference with the distribution of housing market conditions,
where the crucial economic criteria is price.
Rental housing sector in the Slovak Republic in comparison with the developed countries of
Europe, is now considerably undersized (demonstrated in the graph 2)4.
Graph 2. Structure of home ownership in selected European countries
Source: processed according to data from Euorstat, 2009
The lack of rental housing was and still is the result of:
• inadequate realization of the concept of housing privatization,
• problems of economic transformation (slow transformation of the housing sector) rent deregulation was done slowly to avoid disruption of social reconciliation,
• inadequate system of stimuli for the development of rental housing (private
apartments for rent and lack of stimuli for social housing - unsustainable system of
donations),
• lack of tax breaks and preferential credit conditions mainly by commercial banks,
• absence of non-profit developers in a greater extent, although legal preconditions for
it are created - now in Slovakia are only two non-profit housing organizations that provide
rental housing,
• weak institutional environment for the development of rental housing sector5
4
5
Eurostat, 2009
Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy, 2009
51
Competence in the field of housing and housing policy in Slovakia is now divided between
the public sector, which represents the state and municipalities (especially the area of providing
rental housing) and the private sector, which represents the business community and citizens with
a focus on owner-occupied housing. However, specific tasks of each participant changes with the
evolution of the economic and social situation.
The main reasons for the development of rental housing construction in Slovakia are
primarily determined by the requirements on labor mobility, weak income structure of citizens
and high prices of residential properties in the real estate market. However, rental apartments are
not only social, which means that they cannot solve the problem of debtors. For the majority of
the population in Slovakia is flat the most accessible solution for meeting the lifetime needs of
housing. Authorization of using the apartment may result from a number of titles, such as an
apartment lease, rent and apartment ownership.
Tenants in rental sector should be characterized in several respects:
• lower income and marginalized groups,
• tenants living in houses returned to the original owner under the restitution laws,
• tenants in municipal rental flats approved after 2nd of February 2001 acquired from
public funds and etc.
It should be emphasized that the requirement for increased mobility housing is a prerequisite
for greater labor mobility and thus better opportunities for its application in the labor market. This
means that housing is a major source of employment. Immediate availability of housing,
especially rentals for employees is an essential condition for the development of a dynamic labor
market16. On the other hand, the lack of rental housing blocks the development of employment.
Rental housing can not therefore be understood only in terms of technical, environmental,
economic and land use, but primarily the social. On the other hand, by the inappropriate spatial
placement of rental apartment buildings, residents can get themselves almost on the edge of
society - until their social exclusion.
The reason for the low number of rental apartments is underdeveloped institutional
environment in the Slovak Republic. This applies both to the field of economic instruments that
would encourage development organizations to build rental housing, and on the other settings
such legislative and economic conditions that would allow the establishment of a number of
housing organizations of various forms (e.g., limited liability companies, incorporated companies,
etc.), as it successfully works for decades in developed countries.
3. Sources of funding for municipal rental housing in Slovakia
Currently there is only one type of rental housing supported by the state - for the socially
disadvantaged. Subsidies for rental housing, subsidies for the construction of technical
6
Špirková, Daniela - Ivanička Koloman: 15 years of the real estate market in V4 and beyond
52
infrastructure and loan from the State Housing Development Fund (SHDF)7 are public sources of
funding which are currently the most utilized and also the most preferred. Other funding
opportunities are own resources of towns, villages, and commercial loans. Their availability for
municipal entities is limited in terms of higher interest rates and limiting factors of spending
commercial loans and municipal entities in terms of the Financial Regulation, which must comply
with municipal entities. It should be noted (based on the Law of the Financial Regulation of towns
and villages) that the loans from the State Housing Fund are not added to loan indebtedness of the
given municipal subject (unlike commercial loans, which are added to debt).
30
25
20
15
10
5
0
2001
2002
2003
2003
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Graph 3. Development of share of municipal rental flats in SR in overall quantity
of completed flats in %
Source: processed according to data from Ministry of Transport, Construction
and Regional Development of the Slovak Republic
Donation and loan policy in the rental housing sector in Slovakia
Public funding sources, which are currently provided for the development of the construction of
rental apartments have two forms – subsidies and "cheap" loans from the State Housing
Development Fund. It should be noted that in terms of economic theory, direct subsidies are
considered as a one of the least efficient housing policy instruments and should therefore be used
only where the market is unable to provide the needs of certain groups in the construction or
reconstruction of housing fund, which is a source of serious problems.
Subsidy (donation)8 – they are subsidies for rental flats, construction of technical
infrastructure. According to the legislation, applicants can be only municipalities respectively
boroughs. This means that applicants for grants cannot be housing organization that would be
interested in rental housing for low-income groups.
7
8
Law on State Housing Development Fund
Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic
53
Government loans - they are provided by the State Housing Development Fund and are
considered as "cheap loans" because their interest rate is at 1.0%. with a repayment of 40 years
and the maximum loan amount per dwelling is 60 000 EUR.
However, the reality is that on the loan, from the State Housing Development Fund as well as
different types of subsidies for the development of housing services provided by the Ministry of
Construction and Regional Development, there is no legal entitlement and its provision and
purposivefulness are set by strict conditions in the relevant law7.
Donations for housing are one of the claims in the provision of assistance in material need
to cover housing costs. According to the legislation in the Slovak Republic (Act no. 599/2003
Coll. as amended), material need is a condition when income of citizens and individuals who are
jointly assessed with the citizen, does not reach income of the subsistence minimum and citizen is
not able to ensure its increase by his own efforts. Amount of subsistence minimum effective from
1st of July 2014 is:
• € 198.09 per month in the case of one adult person,
• € 138.19 per month in case of together further considered adult person,
• € 90.42 per month, if it is a supplied minor or dependent child.
Conclusion
In the article we tried to highlight some selected problems associated with the development of
rental housing in Slovakia. It must be said that negative reality for the private rental market is
poorly set social system in the form of municipal rental housing and housing donations, leading to
crowding out of private owners from the market. "Housing donations have little meaning, because
their eligibility is assessed rigorously and benefits are small. When recipients of such "financial
assistance" find jobs, they lose their entitlement to housing support. This demotivates them from
looking for work.
Housing allowances should be available to those who work but are poor. Their amount
should reflect local housing costs, in order to encourage migration to faster growing and more
expensive regions of the country.
Living in social rented accommodation simply reduces the incentives for people to move. "If
is social housing massively subsidized, or the demonstration of resources is insufficiently forced,
tenants have a strong incentive to remain in place as long as possible," note professionals of
OECD. They believe that the provision of social housing should be targeted, have to be accessible
to people who work and contributions could then be extended further.
Another important factor in the development of the rental sector is well developed
institutional environment in terms of both efficient economic instruments (especially the area of
credit and tax policy), and also the establishment of organizations within the residential housing
market. For housing organizations it would mean in practice an simplification and priority access
to a support tool of housing development and chance of use of tax exemptions and concessions.
54
This would contribute to an increase in the proportion of rental housing sector in the Slovak
Republic not only from the perspective of social rental housing but also with the creation of
additional levels for middle and higher income groups of the population such as, for example in
Austria, which is one of the largest municipal owners of apartments in Europe.
Bibliography
1. Law No. 607/2003 on State Housing Development Fund ,Collection of Laws, Slovak Republic
2. Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic:
Information on housing construction in the Slovak Republic, 2003 – 2013
3. Ministry of Transport, Construction and Regional Development of the Slovak Republic:
Information on the ownership structure of the housing stock in the Slovak Republic. Slovak
Republic, 2003 - 2013
4. Statistical Office of the Slovak Republic, 2014
5. Statistics on Housing in the European Community: Housing conditions in the EU27 in 2009.
[online], [accessed 8 June 2014]. Available from Internet:
6. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/publications/collections/news_release
7. Sunega, Petr.: Macroeconomics of Housing.Praha, Czech Republic, 2002
8. Špirková, Daniela et al.: Housing and Housing Policy. Development, determinants of housing
development and new approaches to rental housing policies in Slovakia. Slovak University of
Technology, Bratislava, 2009
9. Špirková, Daniela – Ivanička, Koloman: 15 years of the real estate market in V4 and beyond.
Auckland, New Zealand, 2006
55
Dr.h.c. doc. JUDr. Alena Pauličková, PhD.
Karel Englis College, Brno, Czech Republic
PROBLEMY ROZWOJU FINANSÓW GMINY
PROBLEMS OF FINANCE MUNICIPALITY
DEVELOPMENT
Streszczenie
Wyższe podatki powstrzymują inwestorów. Taki sygnał został wysłany do Słowacji przez
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Jest to pierwsza organizacja międzynarodowa, która
bezpośrednio nazwała negatywne skutki podnoszenia podatków korporacyjnych w Słowacji
narzuconych przez rząd. Podniesienie podatków dla przedsiębiorstw powinno przynieść do
budżetu państwa 300 mln euro, aby pomóc w redukcji słowackiego deficytu. Jeśli nie będzie
napływu nowych inwestycji, Słowacja może zapomnieć o zmniejszeniu wysokiego stopnia
bezrobocia. Słowacja z jej 23% stawką podatku dochodowego zaczęła prowadzić w regionie
Europy Środkowej pod względem najwyższej stawki podatkowej przwidywanej dla firm.
Możemy się spodziewać zmniejszenia się poszczególnych firm podwykonawczych. Artykuł ten
analizuje jakie będą dalsze negatywne skutki tej decyzji rządu, a także inne zmiany dotyczące
podmiotów gospodarczych, jak również próbuje on szukać sposobu wyjścia ztej sytuacji.
Słowa kluczowe: finanse, rozwój gminy
Abstract
Higher taxes stop investors. Such a signal has been sent to Slovakia by the European Bank
for Reconstruction and Development. It is the first international organization that has directly
named negatives of raising corporate taxes in Slovakia forced by the government. Raising the
taxes for the companies should bring into the state budget 300 million euro to help reducing the
Slovak deficit. If there is no flow of new investments, Slovakia can forget reducing the high
unemployment rate. Slovakia with its 23% income tax rate has started to lead the Central
European region with the highest tax rate expected for the companies. We can expect decrease of
particular subcontracting companies. What further negative impact this decision of the
Government, as well as other changes relating to business entities will have, analyzes the paper as
well as it tries to look for a way out.
Keywords: finance, municipality development
Strong and prosperous market economy requires existence of a strong middle class in
a society. Its decisive leaders are freelancers, small and medium sized entrepreneurs. It is a
56
segment of a corporate sphere, which creates in Slovakia almost 50% of all the nationwide added
value and provides 60% of employment. Its significant growth potential further strengthens with
accession to the European Union, even if conditions of this development are becoming more
difficult under the influence of increased competition. Therefore, increased attention needs to be
paid to all the aspects of management of small and medium-sized enterprises.
Finance of small and medium-sized enterprises are based on the same principles and work
with similar procedures as finance of enterprises in general.
Small and medium-sized enterprises, however, have more specifics. They relate to their
smaller size, lower degree of diversification, low capital strength, more limited market and
a higher risk. On the other hand, however, they are more flexible, they keep a narrower contact
with customers, they can meet their needs more quickly; they are of a great importance for
employment in the economy. All the above features are reflected in the organization of their
financial management. Our goal was to summarise relatively briefly basic financial solutions for
financial problems in the small and medium-sized enterprises, taking into account the current
conditions of the Slovak economy.
Financial terms and conditions for doing business in Slovakia are getting worse.
The evidence is a Sberbank Slovakia`s survey. The bank examined where the payments went
from the accounts of almost seven thousand entrepreneurs, with an annual turnover of up to
million euros. While last year a small entrepreneur paid per month on average 2,400 euro to the
state (survey for January, February and March 2013 compared to 2014), this year he has had to
distract state up to 2,594 euros, which is about 8 percent more. Higher payments of entrepreneurs
into the state treasury do not mean improving business and therefore higher revenues. Under
increasing the state payments lies rather an annual increase in minimum social security
contributions.
We assume that its role has been also played by state measures to increase discipline of
entrepreneurs in paying VAT.
On average per month for the first three months of this year, this year the entrepreneur has
done the largest amount to tax authority up to 1,351 euros, which is about 51 euros more than
a year ago (+ 4 %). He paid more on social contributions in 8 percent more. Until last year it was
573 euros, this year it is up to 618 euros. Amount of money for health insurance contributions has
not changed a year-on-year. A trader pays monthly 195 euro for the health insurance.
Comparing regions most is paid monthly by Bratislava citizens - up to 2,766 euros. Year-onyear, their payments to the state increased up to 13 percent. Comparing the last year in amount of
average payments the entrepreneurs from the Trenčín region have made a progress. While last
year they paid to the state on average 1728 euro per month, this year it was 1865 euro (in about 14
percent more). A decrease in state payments by 3 percent has been recorded only by banks in the
Košice and Banská Bystrica regions.
57
How much do the small businessmen pay monthly on the state account according to the regions
* (in euro)
Region
Bratislava
Trnava
Prešov
Trenčín
Žilina
Nitra
Košice
Banská Bystrica
Amount
2 766
2 224
2 028
1 865
1 853
1 847
1 729
1 713
Year-on-year change
13 %
0%
10 %
14 %
7%
7%
-3%
-3%
* data on the total monthly payments average from the account of one entrepreneur; average of 1-3/2013,
compared with the average of 1-3/2014.
Source: Sberbank Slovakia [1]
Because a fact that the effort of the self-government during the crisis continues to evolve,
awarding the title of the entrepreneurial region (EER -European Entrepreneurial Region) for 2012
to Trnava Self-Governing Region was the right decision of the Committee of the Regions (COR)
of the European Commission (EC). The Trnava Self-Governing Region (TSGR) by its vision,
which the COR has been submitted in 2010 and its fulfilment in the next two years has
demonstrated that it is viable for the support of small and medium enterprises and employment.
Simone Beissel has stated it in Trnava, while she has led an inspection mission of EER, aimed to
fill stated objectives and intentions of the region. Beissel expressed her satisfaction with the
findings, the members of the mission achieved during the two-day visit in Trnava Self/Governing
Region. According to her comments, they have found good results of the work, the interest and
the willingness to pursue their visions and continue in them. “The EER label has been awarded to
nine areas in Europe, yet; it has been gained to those who wanted to create business and green
regions," said the Head of the Mission. The Trnava Self-Governing Region has obtained it as the
sole representative of the former Eastern Bloc, and according to Beissel, it is all the more valuable
thus that in comparison with other regions of Europe, as the Slovak ones have "unusually limited
competences". The representatives of the region stated that for us it is
a fundamental principle to cooperate with all those in the region who represent some strength. The
head of the Trnava Self-Governing Region pointed the link of education with practice, the use of
European funds, the origin of clusters. In near future there will be tourism and wine clusters
developed as in addition to the current autocluster and energy cluster, even one with a nationwide
scope. We greatly appreciate CoR activities aimed at promoting steps that can help develop the
regions. Although the title Entrepreneurial Region of the Year 2012 for TSGR according to him,
in Slovakia did not resonate so much, TSGR is ready to organize a seminar for the other regions,
which could be an encouragement to join the next VR competition. In 2010, when it was done as
a single TTSK from Slovakia and one in five of Eastern European, there were 1034 applications
of the European areas evaluated. Trnava was assessed as one of the best and that was the
confirmation, the region is at a European level. With Trnava Region the award was also given to
the Region of Catalonia and the Helsinki Region. EER is a pan-European initiative that aims to
58
find and reward regions with exceptional vision and plan how to improve their business
environment, regardless of their size, wealth, and the current situation. The initiative aims to
reward regions with a clear vision, dynamic and environmentally friendly business environment.
The proposed project must be based on demonstrable political commitment to implement this
vision into practice [2].
In financing development of municipalities long-term and medium-term credit facilities are
used. The long-term credit facilities are available to the company for more than five years. The
medium is characterized by sources of credit with a maturity at an interval of 1-5 years. Common
to them is that the debtor enterprises may use them a relatively long time; therefore, they are a part
of its consolidated financial resources. In general, we include there the following credit forms:
bonds, financial loans, supplier credit, leasing, forfeiting.
To finance long-term assets of small and medium-sized enterprises, these forms of credit
have different meanings.
Bonds (bonds)
Bonds are securities issued by the issuer (issuer) to obtain long-term or medium-term credit
facilities. It acquires them by placing bonds issued on the capital market; it means it sells them to
operators who invest their available funds to purchase of securities. The bond is the debtor`s bond
issuer's obligations who is in the position of the lender. It is an obligation of the issuer to pay the
holder of the bond interest income at a predetermined height and times and after maturity to pay
off their debt. To get credit resources by issuing bonds may only large market and the companies
known in the market. For small and medium-sized businesses, this form of credit is unavailable.
Financial loans
Financial loans are granted, accepted, and paid in cash under the credit agreement concluded
between the creditor and the debtor. Lenders are generally commercial banks, but they can also be
manufacturing, respectively business enterprises (one company provides the loan to another
company), or private persons. Commercial loans for the acquisition of fixed assets are most
frequently provided as development loans, mortgage loans, other forms of credit.
Development loans are granted for the purchase of tangible or intangible fixed assets.
Typically this funding works for finance the investment plan, which is a real-estate, a home
machine or technological reconstruction and modernization of fixed assets, the purchase of knowhow etc. A condition for the granting of credit is a detailed analysis of the financial and overall
applicant's economic situation, including recovery expected outcome of the project crediting and
a long term view of the potential borrower's financial situation. The bank requires first-class
coverage of credit or personal property, which does not depend on the results of the project, while
limiting the amount of the loan so that the borrower covers his financial resources by the crediting
of the project, usually in the amount of at least 30% - 50%. Loan amount, liability method, loan
59
drawdown term, remuneration, maturity period and repayment procedure is agreed between the
company and the bank in the credit agreement. The bank then releases the loan according to the
payable documents (supplier invoices) under the concluded contracts for the supply of investment,
up to the approved loan amount and the by an agreed date of drawing. The enterprise pays the
loan from its available resources (profit and depreciation) usually in quarterly instalments. In view
of the increased riskiness of small and medium-sized enterprises and limited liability - based
features, these companies experience difficulty in obtaining development loans from the banks.
Mortgage loans are provided by commercial banks, which in their licenses have the right to
provide them. They are designed primarily to finance housing of individuals. They are of a
favourable interest rate and maturity date from 15 to 30 years. They are not provided to the
corporations in our conditions in such a fold range (less than 5 % of the total amount of these
loans in the state). Therefore, for small and medium-sized enterprises they are practically
inaccessible.
With funding of the acquisition of fixed assets some other certain forms relate to the credit
provided by banks. These are in particular:
• Foreign currency loans granted to enterprises in particular for partial financing imports of
fixed assets from abroad.
• Loans for opening letters of credit serving to ensure the financial coverage to open a letter
of credit prior to exposure. We are referring to letters of credit issued in favour of domestic
or foreign suppliers of long term assets.
• Loans for short-term bridge its financing business to the payment of value added tax
supplier of technological equipment and construction work.
• The provision of a bank guarantee, which can be either by credit guarantees securing the
fulfilment of payment obligations to the third subject (for payment of supplies for lease
payments for customs debts and others), or non-payment guarantee for the fulfilment of
other obligations such as the obligation to pay.
Supplier credits are provided by suppliers of goods to consumers in the form of goods. They
pay for them in cash. Usually these are medium-term loans to acquire businesses in the form of
supply of machinery and equipment on credit under the contract, which determines the conditions
of supply and repayment term. There are two variants met in a practice:
•
•
At the conclusion of the supply contract, ownership passes to the customer who agrees to
repay the value of the supply of successive instalments. The equipment which has been
acquired this way is for the whole duration of the credit relationship for a security
contractor. Therefore he establishes the amount and repayment terms so to be sure that at
any moment the market value of the guarantees exceeds the balance of the debt so as to
cover the debt and costs associated with the potential selling warranties.
The contractor also after delivery to the customer remains the owner of the delivered
facility throughout the entire loan period. A purchaser will become an owner of the
relevant assets after the payment of the last instalment to the supplier. If the customer does
not pay its debt on time, the supplier may take the device back because it is still his
property.
60
In providing the supply of credit there are not explicitly fixed interest rates. Therefore, this
form of loan may at first glance appear to be very beneficial. But do not forget that the contractor
includes the relevant interest directly in the supply price, usually in excess of normal rates of
interest on financial loans. It is because that he alone usually needs refinancing, which means that
to be able to provide supplier credit, he must draw on a financial loan himself. Due to the
availability of financial loans, the supply loans are particularly important loan in the form of
acquisition of fixed assets for small and medium-sized enterprises.
Leasing
Another very common form of obtaining long-term assets form small and medium-sized
enterprises is leasing. From a substantive point of view, it is renting of various components of
fixed assets (vehicles, machinery , devices, but also real estate) to customers (businesses,
organizations, individuals), using them for payment (lease payments) under agreed conditions.
From a financial perspective, it is a specific form of credit cover of long-term needs of tenants.
Equity component is rented to customers by a leasing organization (lessor) after conditions
laid down in the lease contract. According to the time at which the leasing contract is concluded,
and pursuant to other conditions rules, we divide leasing to the operational and financial ones.
Operative (operating) leasing is generally closed for a short time, but always for a shorter
period than the life of the equipment is. It is applied mainly by short-term cars lease, computers or
special equipment. The owner of the property is throughout the leasing organization which does
accounting and depreciation. It also provides its insurance and maintenance. A tenant pays the
leasing company agreed lease payments, which includes a wear value, risk and profit margin of
the lessor. After the expiry of the agreed term ownership of the leased property shall not pass to
the lessee. The property returns to the leasing company, which rents it to other interested parties.
It is possible to cancel the contract prematurely in case of the operating lease.
Financial leasing is a long-term contract. The lease period includes the hefty portion of the
life of the leased asset and essentially it ends by its prevention to ownership of the lessee.
During the lease term the owner of the property is the leasing company that also depreciates
it. Because the property is already obtained with the needs and requirements of the future tenants
and it is intended for future transition to his property, generally a part of the obligations arising
from ownership is transferred already during the lease term to the lessee. He takes care of the
property insurance, its maintenance and repair. The contract requires such a care of the leased
assets, that the value in each contract period exceed the rest of the outstanding lease payments.
Leasing contract stipulates in detail all the conditions. It is a particular date hired leased
object to use for the tenant, duration of the contract, service agreement, which will be provided by
the leasing company to the lessee (e.g. training of its staff in the use of the leased asset etc.),
adjustment of insurance, the provision of maintenance and repair, amount of down payment (the
first lease payment, which pays the tenant before delivery of the leased asset) , the amount and
frequency of leasing payments, or the agreement of a bank guarantee, which ensures the tenant.
61
Getting part of fixed assets by leasing has in comparison with the purchase and possession of
the tenant several advantages:
•
It allows the lessee to acquire the necessary fixed assets without having to incur one-off
cash to pay the cost. Gradually he pays lease payments practically from income reached
using the leased asset.
• It increases competitiveness of the tenant, because it allows him to acquire the necessary
assets in a very flexible way as a respond to the market needs, while the risks associated
with investment is borne by the leasing company.
• The subject of the lease does not increase the tenant`s assets captured in the balance sheet
(sometimes it is called "off-balance" acquisition of the property), and therefore he does
not need any capital to cover it. This increases lending capabilities of the tenant in relation
to the banks.
• Lease payments are a part of the costs of the lessee and thereby they reduce his earnings
as an income tax base.
• The conclusion of the leasing contract is flexible and administratively less difficult
(comparing with requirements of the banks by the conclusion of the credit agreement).
As for disadvantages of the leasing, they consist mainly in the fact that:
• the acquisition of part of leasing is usually more expensive than a direct purchase. The
corresponding difference is determined by the amount of the lease rate that is a ratio
between the amount the tenant pays for the entire duration of the lease contract (including
the residual value of the leased asset when it passes into the ownership of the lessee), and
the sum of the cost of the leased asset. A leasing factor is significantly affected by the
interest rate on loans applicable in the economy.
• During the lease term tenant lease payments depletes most of the income obtained by the
use of the leased asset.
• The majority of ownership risks (insurance, repairs, maintenance) are transferred to the
tenant, while he is limited in his usage rights by the lease contract.
Despite these disadvantages advantages of leasing generally prevail. This is also an ever
expanding volume of leasing in Slovakia. For small and medium businesses leasing is often the
only feasible way to obtain necessary fixed assets.
For small and medium businesses of which a part of the production is exported, there may be
relevant and specific credit source, which is forfeiting. It is the sale exporter claims against the
foreign buyer before the due period. This involves receivables with maturities generally exceeding
one year. The claims are bought by a specialized organization - forfeiter who when buying pays
exporter the amount of claim receivable minus his commission. Forfeiter`s commission shall
include interest from the time of purchase receivables within its maturity, risk premium, and the
cost of forfeiting and profit margin. Conditions in turn are reflected in the contract between the
exporter and the forfeiter.
The advantage for exporter is that for him, the sale of the credits (the supply of credit to the
customer) actually changes to the cash sale. It decreases tying his capital in debts. The
62
disadvantage is the relatively high commissions of the forfeiters which may reduce earnings from
the export contract. From the credit sources of financing long-term assets in small and mediumsized enterprises the most important are the supplier credit and leasing. Those of the less
important volume are financial loans, or forfeiting. Raising funds by issuing bonds has been out of
the question. [3]
Despite a progress made in recent years, the Guardians of the euro currency and the
European Commission (EC) see big problems in the financial markets of the euro area. DPA
refers to the report of the European Central Bank (ECB) and the European Commission on
financial stability and financial integration, which have been published in Frankfurt. They point
the vide variations in interest rates at which banks lend money to businesses across euro area
countries. Especially medium and small-sized enterprises in the southern states are difficult to
obtain loans for the interest they would be able to repay. Both reports confirm how extremely
important banking union is for being able to fulfil its role of the financial sector again in support
of the economy. The new rules will ensure that banks will be subject to the same market
discipline like any other undertaking, instead of in the event that if they get into the existential
problems, they will be rescued from taxpayers' money. In the future, the banks will be rescued
particularly by their shareholders and creditors. [4]
Literature
1. Kollárová, Z.: Malí podnikatelia platia štátu viac ako vlani. Retrieved April 24, 2014, from
http://podnikanie.etrend.sk/podnikanie-firemne-financie/mali-podnikatelia-platia-statu-viac-akovlani.html
2. TASR: Víziu Podnikateľského regióna roka Trnavský kraj naplnil. Retrieved March 21, 2014,
from http://www.hlavnespravy.sk/trnava-viziu-podnikatelskeho-regiona-roka-trnavsky-krajnaplnil/81981/
3. Jánoš, D. – Mäsiarová, T.: Cudzie zdroje financovania: tiché spoločenstvo a finančný lízing.
Poradca 3/2000, str. 216-220.
4. TASR: V budúcnosti budú banky zachraňovať predovšetkým ich akcionári a veritelia. Retrieved
April 28, 2014, from http://openiazoch.zoznam.sk/cl/144343/V-buducnosti-budu-bankyzachranovat-predovsetkym-ich-akcionari-a-veritelia
63
dr Marek Mróz, mgr Dagmara Mróz
Staropolska Szkola Wyższa w Kielcach
ROLA I MIEJSCE UCZELNI WYŻSZYCH W KREATYWNEJ
GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY
THE ROLE AND PLACE OF UNIVERSITIES IN CREATIVE
KNOWLEDGE-BASED-ECONOMY
Streszczenie
Celem prezentowanego artykułu jest przedstawienie założeń i efektów Procesu Bolońskiego,
Strategii Lizbońskiej i Unii Innowacji jako wyzwań Unii Europejskiej w warunkach
kształtowania się kreatywnej gospodarki opartej na wiedzy i korespondującej z tymi wyzwaniami
ewolucji uniwersytetu od średniowiecza poprzez uniwersytet humboldtowski do uniwersytetu
przedsiębiorczego III generacji.
Słowa kluczowe: Proces Boloński, Strategia Lizbońska, Unia Innowacji, Uniwersytet
III Generacji.
Abstract
The aim of the article is to present the assumptions and effects of the Bologna Process, the
Lisbon Strategy and the Innovation Union as the challenges of the European Union in terms of
shaping the creative knowledge-based-economy and the evolution of the university from the
Middle Ages to Humboldt University and Entrepreneurship University which correspond with
these challenges.
Keywords: Bologna Process, Lisbon Strategy, Innovation Union, Entrepreneurship
University.
64
1. PROCES BOLOŃSKI, STRATEGIA LIZBOŃSKA I UNIA
INNOWACJI – ZAŁOŻENIA I RZECZYWISTOŚĆ
1.1. PROCES BOLOŃSKI
Proces ten narodził się we wrześniu 1988 r. gdy w Bolonii rektorzy wielu uniwersytetów
europejskich uchwalili wielką kartę (Magna Charta Universitatum), która zawierała główne
wyzwania dla uczelni europejskich, tj.:1
• uczestnictwo we wspólnych projektach;
• mobilność studentów i kadry akademickiej;
• dążenie do ekwiwalentności tytułów, stanowisk, wymogów egzaminacyjnych i kryteriów przyznawania stypendiów.
W czerwcu 1999 r. europejscy ministrowie szkolnictwa wyższego podpisali w Bolonii
wspólną deklarację i uruchomili tzw. Proces Boloński (Bologna Process). Celem Procesu
Bolońskiego jako międzyrządowego procesu realizowanego w ścisłej współpracy ze
środowiskiem akademickim jest stworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego dla
wypracowania zasad współdziałania i wdrażania mechanizmów porównywania rozwiązań
funkcjonujących w Europie, z uwzględnieniem zróżnicowania i autonomii poszczególnych
państw i uczelni. Zatem Proces Boloński jest próbą zorganizowania system szkolnictwa wyższego
w Europie tak, aby stał się on powszechnie zrozumiały i godny zaufania, a jednocześnie pozostał
zróżnicowany, czy wręcz szczycący się swą różnorodnością. Dotychczasowe doświadczenia
pokazują, że dla wielu krajów Proces Boloński stał się inspiracją do rozpoczęcia niezbędnych,
a z różnych powodów odwlekanych reform w szkolnictwie wyższym a zarazem receptą na ich
przeprowadzenie.
Deklaracja Bolońska wytyczyła 10 podstawowych kierunków działania, którymi są2:
1. przyjęcie systemu czytelnych i porównywalnych ocen, czemu służy także wdrożenie
Suplementu do Dyplomu w celu rozszerzenia możliwości zatrudniania obywateli
Europy oraz międzynarodowej konkurencyjności europejskiego systemu szkolnictwa
wyższego;
2. przyjęcie systemu dwustopniowego: niższy- licencjat i wyższy- studia policencjackie
(magisterskie);
3. wprowadzenie punktowego systemu rozliczania osiągnięć studentów (ECTS) jako
odpowiedniego środka promowania jak największej mobilności studentów;
4. promocja mobilności poprzez pokonanie przeszkód na drodze do swobodnego
przemieszczania się studentów poprzez dostęp do zagranicznych studiów, szkoleń oraz
związanych z tym usług a także migracji nauczycieli, pracowników naukowych oraz
personelu administracyjnego poprzez uznanie okresów badań, nauczania i szkolenia;
5. współpraca w zakresie zapewnienia jakości kształcenia, z uwzględnieniem
porównywalności kryteriów i metodologii oceny jakości;
1
A. Kraśniewski, Proces Boloński, dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, Ministerstwo Edukacji
i Nauki, Warszawa 2006.
2
J.K. Thieme, Szkolnictwo Wyższe. Wyzwania XXI wieku, Difin, Warszawa 2009.
65
6. europejski wymiar kształcenia czyli promocja zagadnień europejskich w szkolnictwie
wyższym;
7. rozwój kształcenia ustawicznego, które powinno sprostać wyzwaniom
konkurencyjności i wykorzystania najnowszych technologii w celu zwiększenia
spójności społecznej, równości szans i jakości życia;
8. stworzenie warunków dla współpracy instytucji szkolnictwa wyższego ze studentami
jako kompetentnymi, aktywnymi partnerami w działaniach na rzecz ustanowienia
Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Programy studiów powinny zapewniać
studentom jakość akademicką jednocześnie z przydatnością do trwałego zatrudnienia;
9. promocja atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego wśród
studentów pochodzących z Europy i z innych części świata. Niezbędna jest w tym celu
czytelność i porównywalność w wymiarze ogólnoświatowym stopni nadawanych przez
europejskie szkoły wyższe. Niezbędne jest do tego wypracowania wspólnych ram
kwalifikacji i spójnego systemu gwarancji jakości wykształcenia oraz mechanizmów
akredytacji/certyfikacji;
10. rozszerzenie dwustopniowej struktury studiów o trzeci stopień, czyli studia
doktoranckie ze szczególnym naciskiem na zapewnienie ich interdyscyplinarności, co
jest konieczne z uwagi na ścisłe związki zachodzące pomiędzy szkolnictwem wyższym
a badaniami.
Na konferencjach organizowanych co dwa lata z udziałem ministrów odpowiedzialnych za
szkolnictwo wyższe jest uzgadniany komunikat zawierający zalecenia i priorytety przyszłych
działań. Proces Boloński, który miał się zakończyć w roku 2010 wymaga nadal wysiłku
i wdrażania zarówno w naszym kraju jak i u naszych europejskich sąsiadów. Budowa
europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego oraz realizacja założeń Strategii Lizbońskiej
powodują, że pragmatycznie nie ma odwrotu od wytyczonych kierunków przemian. Proces
Boloński dotyczy jedynie niektórych problemów europejskiej polityki edukacyjnej i nie
rozwiązuje wielu dylematów i wyzwań stojących przed uniwersytetami zarówno w kraju jak
i w Europie3.
1.2. STRATEGIA LIZBOŃSKA (LISBON STRATEGY)
Jest to wieloletni program reform i zmian strukturalnych dla Europy, przyjęty na szczycie
przywódców państw Unii Europejskiej w marcu 2000 roku w Lizbonie, posiadający rangę
nadrzędnego instrumentu kreowania rozwoju społeczno-gospodarczego UE do 2010 roku.
Stanowi ona próbę rewitalizacji europejskiej gospodarki, tak by stała się ona wiodącą potęgą
ekonomiczną świata. Głównym celem tej strategii jest tworzenie na obszarze UE do końca 2010
roku najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki światowej, opartej na wiedzy i zdolnej
do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniającej spójność społeczną4.
3
A. Kraśniewski, Proces Boloński- to już 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009, s. 67 i nast.
Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej (red. nauk. E. Małuszyńska, B. Gruchman), Wyd. Nauk. PWN
Warszawa 2006, s. 230.
4
66
U podstaw Strategii Lizbońskiej znajdują się ofensywne dążenia do efektywniejszego
wykorzystania dostępnych zasobów takich jak wiedza, praca, kapitał i środowisko oraz aktywne
kształtowanie nowych przewag konkurencyjnych Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Osiągnięciu zakładanych celów mają służyć różnego typu działania ujęte w 5 komplementarnych obszarach5:
1) przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy obejmującego rozwój społeczeństwa
informacyjnego, wzrost znaczenia nauki i sfery B + R, stymulowanie zdolności
innowacyjnych oraz kształtowanie kwalifikacji i umiejętności pod potrzeby przyszłych
rynków pracy;
2) wzrostu zatrudnienia i przebudowy modelu społecznego poprzez uelastycznienie
rynków pracy, wzrost aktywności zawodowej, doskonalenie systemów edukacji,
unowocześnienie modelu zabezpieczeń społecznych oraz ograniczanie biedy i wykluczeń społecznych;
3) rozwoju przedsiębiorczości, kształtowania warunków wolnej konkurencji poprzez
deregulację i likwidację barier administracyjno-prawnych, tworzenie i rozwój biznesu,
łatwiejszy dostęp firm i przyszłych przedsiębiorców do kapitału, wiedzy i technologii;
4) liberalizacji i integracji rynków i sektorów sieciowych dotychczas wyłączonych z reguł
wspólnego rynku, takich jak telekomunikacja, energetyka, transport, poczta i usługi
finansowe;
5) wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju i zachowania środowiska naturalnego.
Ustalenia Strategii Lizbońskiej są skierowane bezpośrednio do instytucji unijnych i rządów
poszczególnych państw członkowskich.
Budowa gospodarki opartej na wiedzy w ramach Strategii Lizbońskiej opiera się na
inicjatywach i działaniach w dwóch podstawowych segmentach, którymi są:
• społeczeństwo informacyjne- zapewnienie każdemu mieszkańcowi UE swobodnego
dostępu do informacji za pośrednictwem elektronicznych środków przekazu
(powszechny dostęp do Internetu);
• badania i innowacje- generowanie innowacji oraz rozwój nowoczesnych technologii
oraz mechanizmów absorpcji wiedzy przez gospodarkę. Priorytety w tym zakresie
obejmują stworzenie Europejskiego Obszaru Badawczego, polegającego na integracji
działalności badawczo-rozwojowej na obszarze UE oraz zwiększeniu działalności kadry
naukowej a także zwiększenie do 2009 roku nakładów na B + R do poziomu 3% PKB
(w tym 2/3 środków ma pochodzić od przedsiębiorstw)6.
Ocenę postępów wdrażania strategii na poziomie unijnym jak i na poziomie poszczególnych
państw członkowskich zawierają doroczne raporty przygotowywane przez Komisję Europejską.
5
S. Bukowski, Unia Europejska: W poszukiwaniu nowej strategii rozwoju [w:] Teoria i praktyka ekonomii
a konkurencyjność gospodarowania (red. E. Frejtag-Mika), Difin, Warszawa 2006, s. 64 i nast. oraz
A. Nowakowska, Strategia Lizbońska- podstawowe narzędzie wzmacniania konkurencyjności europejskiej
gospodarki [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów (pod red. A. Jewtuchowicz),
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s .111-113.
6
K.B. Matusiak, A. Nowakowska, Dylematy Strategii Lizbońskiej- budowa gospodarki opartej na wiedzy [w:]
Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, SOOiPP/Raport, Łódź/Warszawa 2004.
67
W sferze realizacji przyjęto w różnych dziedzinach ponad100 rozporządzeń, dyrektyw
i programów. Po 4 latach realizacji Strategii Lizbońskiej wystąpiło duże zróżnicowanie osiągnięć
poszczególnych państw. Zdecydowanie najlepiej poradziły sobie kraje Europy PółnocnejFinlandia i Szwecja oraz Irlandia i Wielka Brytania natomiast problemy wystąpiły w odniesieniu
do państw tzw. twardego jądra Europy tj. Niemiec, Francji i Włoch.
Mimo szeregu pozytywnych efektów tempo wdrażania strategii w pierwszych 4 latach
uznano za niewystarczające dla osiągnięcia założonych celów do końca 2010 roku.
Zadawalających wyników nie odnotowano w żadnym z kluczowych obszarów. Przyczyny tego
stanu rzeczy należy upatrywać w:
• radykalnym zwolnieniu tempa wzrostu gospodarczego w UE (w roku 2000 wzrost PKB
osiągał 3,5%, zaś ostatnich 4 latach wynosił średnio ok. 0,8% rocznie;
• trudnościach w wypracowaniu kompromisu krajów członkowskich przy tworzeniu
wielu rozwiązań prawnych, m.in. wspólnego prawa patentowego (wprowadzenie
Wspólnego Patentu Europejskiego);
• opóźnieniu we wdrażaniu legislacji dotyczących rynku wewnętrznego, realizowania idei
jednolitego rynku, przede wszystkim rynku energii.
W związku z powyższym w roku 2004 dokonano okresowej oceny realizacji celów Strategii
Lizbońskiej i dokonano ich reorientacji. Komisja Europejska opublikowała w roku 2005 nowy
dokument7, w którym koncentrowano się na osiągnięciu 3 głównych celów:
1) wiedza i innowacje siłą napędową zrównoważonego wzrostu gospodarczego;
2) uczynienie Europy bardziej atrakcyjnym miejscem do inwestowania i pracy;
3) tworzenie nowych, lepszych miejsc pracy.
Realizacja Strategii Lizbońskiej nie przyniosła spodziewanych efektów, bowiem cele
przyjęte w warunkach pomyślnej koniunktury i dynamicznie rozwijającej się „Nowej ekonomii”
sformułowane zostały zbyt optymistycznie. Krach inwestycyjny, który wystąpił w sektorach ICT
oraz załamanie tempa wzrostu gospodarczego spowodowały duże ograniczenia w możliwościach
zwiększenia nakładów na B + R przez przedsiębiorstwa i rządy poszczególnych państw
członkowskich UE. W tych warunkach proces deregulacji gospodarek europejskich napotykał na
duży opór i mimo że nikt nie kwestionował wyznaczonych wskaźników gospodarki opartej na
wiedzy, to w niewielkim tylko zakresie przekładały się one na decyzje budżetowe.
1.3. UNIA INNOWACJI (INNOVATION UNION)
Jest jednym z siedmiu projektów przewodnich ogłoszonych w ramach strategii „Europe 2020
Flagship Initiative – Innovation Union” opublikowanej w październiku 2010 r. przez Komisję
Europejską. Celem Unii Innowacji jest „poprawa warunków i dostępu do finansowania badań
naukowych i innowacji oraz dopilnowanie, aby innowacyjne pomysły zamieniały się w produkty
i usługi, które napędzają wzrost gospodarczy i tworzą nowe miejsca pracy”8. Strategia ta zakłada:
7
Working together for growth and jobs- a new start for the Lisbon Strategy, COM(2005)24.
Projekt przewodni strategii Europa 2020 Unia innowacji, SEC (2010) 1161, COM (2010) 546, Bruksela 2010,
http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia%20innowacji.pdf oraz K. Szmigiel, Determinanty innowacyjności
krajów Unii Europejskiej na przykładzie Szwecji [w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki
8
68
• dalsze inwestycje UE oraz państw członkowskich w edukację, B + R oraz rozwój
technologii ICT;
• wzmocnienie mobilności i współpracy międzynarodowej pracowników sektora B + R
oraz innowatorów (rozwój europejskiego obszaru badawczego ERA);
• współpracy sektora nauki z sektorem gospodarki;
• przełamanie barier uniemożliwiających przedsiębiorcom transferu innowacji na rynek
(prawa własności intelektualnej), patent UE;
• lepsze wykorzystanie europejskich potencjałów z obszaru projektowania i kreatywności;
• lepszą współpracę z partnerami międzynarodowymi.
Omawiany projekt porusza problemy, które nękają gospodarki UE takie jak np. deficyt
publiczny, rynek pracy, przemiany demograficzne, energia, opieka zdrowotna. Odpowiedzią na te
wyzwania jest innowacyjność traktowana strategicznie. Projekt nawiązuje do zagadnień, z jakimi
musi zmierzyć się gospodarki Unii Europejskiej, by sprostać konkurencji ze strony USA, Japonii,
Korei Południowej czy Chin. W projekcie tym dostrzeżono konieczność uwzględnienia
innowacyjności we wszystkich politykach Unii Europejskiej. Zwrócono m.in. uwagę na rolę
innowacji o charakterze społecznym (wykorzystanie pomysłowości różnych organizacji
społecznych, humanitarnych, stowarzyszeń, itp., dzięki którym możliwe jest reagowanie na
potrzeby społeczne, których państwo lub rynek nie są w stanie zaspokoić. Unia Innowacji porusza
też kwestię znaczenia innego źródła nowych rozwiązań jakim jest sektor kultury i tzw. przemysły
kreatywne9. Projekt zwraca szczególną uwagę na konieczność współpracy ośrodków
akademickich i badawczych ze sferą biznesu. Kształcenie powinno odpowiadać potrzebom rynku,
stąd niezbędne jest uczestnictwo sektora prywatnego w opracowywaniu programów nauczania.
Wymagana jest zatem reforma szkolnictwa wyższego, która by doprowadziła do uatrakcyjnienia
oferty uczelni jak również promowałaby zaangażowanie pracowników naukowych w badania
i rozwój. Projekt zakłada także utworzenie europejskiej przestrzeni badawczej, a więc światowej
klasy infrastruktury generującej nowe pomysły będące odpowiedzią na potrzeby społeczeństwa
i gospodarki. Unia Innowacji akceptuje też rolę inteligentnej specjalizacji regionów10. Okazuje się
bowiem, że taka właśnie koncentracja na kluczowych zasobach jest podejściem strategicznym
i środkiem do osiągnięcia przez regiony przewagi konkurencyjnej. Ponadto projekt zakłada
w Unii Europejskiej (pr. zb. pod red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
2011, s. 47-48.
9
Zob. M. Mróz, D. Mróz, Znaczenie gospodarki kreatywnej w rozwoju regionalnym i w podnoszeniu
konkurencyjności regionów [w:] Gospodarka i Finanse Zeszyt 4, Rozwój lokalny i regionalny, Staropolska
Szkoła Wyższa w Kielcach, Kielce 2014, s. 39 i nast.
10
Inteligentna specjalizacja (Smart Specialisation) jest to koncepcja wdrażania polityki innowacyjnej, polegająca
na efektywnym i synergicznym wykorzystaniu publicznego wsparcia na rzecz wzmacniania zdolności
innowacyjnych poprzez koncentrację na najbardziej obiecujących obszarach przewagi komparatywnej.
Inteligentną specjalizację można określić jako przedsiębiorczy proces identyfikacji obszarów nauki i technologii
z których może korzystać wybrany region. (zob. Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do
inteligentnego rozwoju w ramach strategii Europa 2020, SEK (2010) 1183, KOM (2010) 553, Bruksela 2010,
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0553:FIN:PL:PDF.
Na temat Smart Specialisation jako drogi wychodzenia regionów z kryzysu zob. D. Rynio, Regiony wobec
kryzysu gospodarki światowej [w:] Europa wobec wyzwań kryzysu finansowego. Dylematy polityki społecznoekonomicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2013, s, 393-397.
69
tworzenie europejskich partnerstw innowacji, które mają połączyć wszystkie istotne podmioty na
poziomie unijnym, krajowym i regionalnym w celu sprostania takim wyzwaniom jak:
• zmiany klimatu i sektor energetyczny;
• skuteczniejsze i wyższej jakości dostawy wody;
• zapewnienie bezpieczeństwa łańcucha dostaw surowców innych niż energetyczne;
• zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych;
• zwiększenie dostaw żywności przy efektywnym wykorzystaniu zasobów;
• konkurencyjność UE w społeczeństwie cyfrowym;
• poprawa jakości życia starzejącego się społeczeństwa.
W formie pilotażowej uruchomiono partnerstwo innowacji na rzecz aktywnej i zdrowej
starości. Jego celem jest umożliwienie dłuższego, niezależnego życia w dobrym zdrowiu co jest
możliwe poprzez opracowanie leków, terapii, technologii codziennego użytku oraz rozwiązań
instytucjonalnych i organizacyjnych umożliwiających ludziom starszym lepsze życie.
2. ADAPTACJA INSTYTUCJI UNIWERSYTETU DO WYZWAŃ
KREATYWNEJ GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY
2.1. EWOLUCJA TRADYCJI AKADEMICKICH
Instytucja uniwersytetu (z łac. universitas magistrorum et scholarium- ogół nauczycieli
i uczniów) należy do najstarszych i najważniejszych w rozwoju całego kontynentu europejskiego.
Początki nowożytnej idei uniwersyteckiej pojawiły się w połowie XI wieku a za pierwszy
uważany jest Uniwersytet Boloński. Pierwsze uniwersytety były wytworem ówczesnej kultury
miejskiej, a ich struktura organizacyjno-ustrojowa była wzorowana na instytucjach cechowych.
Kościół miał olbrzymi wpływ na kształt uczelni a językami wykładowymi była łacina i greka.
Rozkwit uniwersytetów, których utworzono łącznie ok. 80 i towarzyszących im ośrodków
miejskich datuje się na XIII- XV w. Idea średniowiecznego uniwersytetu opierała się na tym, że
zdolni ludzie wiedzący więcej od innych i chcący się tą wiedzą dzielić z młodymi i żądnymi
wiedzy powinni mieć taką możliwość. W ciągu dziewięciu wieków istnienia uniwersytetu
wywarły doniosły wpływ na rozwój nauki i stały się jednym z głównych czynników
instytucjonalizacji poszczególnych dyscyplin naukowych. Celem średniowiecznego uniwersytetu
była ochrona wiedzy z przeszłości oraz kultywowanie tradycji i wartości zgodnie z wykładnią
doktryn kościelnych11.
Zapoczątkowana w XVII w. rewolucja naukowa dała bodziec do rozwoju nowożytnych
uniwersytetów, które od średniowiecznych odróżniało wprowadzenie języków narodowych jako
wykładowych a także skierowanie nacisku na osobistą pracę naukową profesorów i swobodę
prowadzonych przez nich badań. W ewolucji instytucji uniwersyteckiej w Europie następowało
11
Zob. Dlaczego w średniowieczu powstały w Europie uniwersytetu, na jakich zasadach działały i co z nich
warte jest naśladowania. Rozmowa z prof. Henrykiem Samsonowiczem [w:] Uniwersytety 700 lat sporów.
Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014,
s. 22-26.
70
różnicowanie się tendencji rozwojowych. O ile uniwersytety angielskie nastawione były na
formowanie elit umysłowych, to uniwersytety francuskie zwłaszcza w efekcie reformy
napoleońskiej, zmierzały do przygotowywania kadr specjalistów. Jednakże w obu przypadkach
uniwersytetom była przypisana rola edukacyjna a nie naukowa.
W przeciwnym kierunku poszły propozycje Wilhelma i Aleksandra von Humboldtów,
którzy w odmienny sposób formułowali model uniwersytetu, tworząc po latach przygotowań
Uniwersytet Berliński. Cele utworzonego w 1809 roku tzw. Uniwersytetu Humboldtowskiego
zostały skierowane na rozwój nauki. Do zadań uczelni nowego typu należało12:
1) rozwijanie badań naukowych oraz pielęgnowanie swobody badań i wykładów;
2) uprawianie tzw. czystej nauki (badań podstawowych) i wdrażanie studentów do
samodzielnej pracy badawczej;
3) kształcenie studentów w naukach teoretycznych i rozwijanie ich osobowości w duchu
neohumanizmu;
4) kształcenie kadr do służby państwowej.
Uniwersytet humboldtowski przez półtora wieku był wzorem dla uczelni na całym świecie.
Z różnymi lokalnymi korektami stanowił model nowoczesnej uczelni, odgrywając istotną rolę w
dynamizacji procesów edukacyjnych, społecznych i ekonomicznych. W ocenie rozwoju
poszczególnych krajów brano pod uwagę uniwersytety i ich osiągnięcia. Krytyczne głosy
o słabnącej atrakcyjności i inercji humboldtowskiego modelu pojawiły się w latach 60 ubiegłego
wieku i były konsekwencją wielu zjawisk takich jak m.in.:
• umasowienie edukacji i dynamiczny rozwój szkół wyższych;
• rozbudowany system subwencji publicznych, w którym uczelnie stawały się źródłem
rosnących kosztów;
• miary sukcesu uczelni oparte na liczbie studentów i rozwoju własnych struktur co
powodowało powstanie naturalnych barier przed zmianami, innowacjami,
przedsiębiorczością;
• systemy oceny produktywności badawczej określane za pomocą punktów za publikacje
i cytowania według skomplikowanych indeksów (np. tzw. lista filadelfijska). System
ten prowadzi w ocenie wielu specjalistów do tzw. małej nauki, polegającej na
powtarzaniu publikacji innych pracowników naukowych z minimalnym wkładem
oryginalnej pracy i zbierania punktów niezbędnych przy awansach akademickich;
• rozwój komercyjnych instytucji edukacyjnych szybko reagujących na zmieniające się
potrzeby rynku pracy. W tych warunkach następuje inercja modelu uniwersytetu
humboldtowskiego i poszukiwanie nowych rozwiązań. Strategicznym kierunkiem
reform staje się budowa elastycznych relacji uczelni z otoczeniem, które tworzą
sieciowe powiązania z biznesem i administracją tworzące tzw. akademicki klaster13.
12
T. Kizwalter, Wielka rewolucja uczelniana [w:] Uniwersytety 700 lat sporów…, op. cit. s. 52-56.
Na temat roli klastrów we współczesnej gospodarce zob. M. Mróz, Klastry funkcjonujące na Podkarpaciu jako
struktury generujące wzrost innowacyjności i konkurencyjności biznesu, sektora nauki i administracji [w:]
Uwarunkowania konkurencyjności rynkowej organizacji, Wyższa Szkoła Ekonomii, Turystyki i Nauk
Społecznych w Kielcach, Kielce-Krosno 2013, s. 21 i nast.
13
71
W związku z powyższym wystąpiła konieczność stworzenia modelu przedsiębiorczego
uniwersytetu, który dąży do uzyskania silnej pozycji konkurencyjnej na rynku dydaktycznym
i badawczym oraz osiągnięcia korzyści z komercjalizacji wypracowanej wiedzy, w wyniku
realizowanych prac i posiadanego know-how. Poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych
i dynamizacja reform akademickich miała miejsce w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku.
Szczególnym przyczynkiem do tych poszukiwań były doświadczenia uczelni amerykańskich14.
W amerykańskim społeczeństwie od początku osadnictwa dużą rolę przypisywano edukacji
i nauce jako fundamencie demokracji, sprawiedliwego rządu i rozwoju gospodarczego. Bez
swoich uczelni Stany Zjednoczone nigdy nie osiągnęłyby obecnej pozycji ekonomicznej. Mimo
że gospodarka wiedzy i jej współczesny wymiar- gospodarka kreatywna są relatywnie nowymi
pojęciami, to w warunkach amerykańskich mają długą tradycję sięgającą roku 1636, w którym
utworzono pierwszą szkołę wyższą za oceanem w Nefton koło Bostonu z fundacji purytańskiego
duchownego i działacza społecznego J. Harvarda, po którego śmierci nazwany został jego
imieniem Harvard College. Mimo że uczelnia została stworzona w celu kształcenia duchownych
kościoła anglikańskiego na potrzeby nowej kolonii to już na początku pojawił się zapisany
komentarz: „Dusze! Do diabła z duszami! Zatroszczcie się może o tytoń!”15. To zawołanie można
uznać za pionierską wizję amerykańskiego przedsiębiorczego uniwersytetu, która urealniła się
w XX wieku. Pionierem w tym zakresie jest Uniwersytet Harvarda, który do dzisiaj jest liderem
tzw. Ligi Bluszczowej (Ivy League) która grupuje 8 elitarnych uniwersytetów amerykańskich16.
Amerykański system szkolnictwa wyższego jest najbardziej pluralistycznym i różnorodnym
systemem na świecie. Odziedziczył on większość z europejskich idei uniwersytetu, ale
zaadaptował je w sposób elastyczny, uwzględniający rynkowe reguły wolnej konkurencji.
Historia amerykańskiego szkolnictwa wyższego jest ciągłym procesem poszukiwania
elastycznych powiązań z praktyką gospodarczą w dwóch wymiarach, tj. jako odbiorcy
wypracowanego na uczelnia know-how oraz źródła dodatkowych środków finansowych, przy
czym szczególne znaczenie mają darowizny i wpłaty od byłych absolwentów.
Wyjątkową cechą amerykańskiego uniwersytetu są silne relacje wzajemne między
instytucjami akademickimi i światem biznesu, oparte głównie na silnych związkach
z wychowankami uniwersytetu. Hojne dotacje i subwencje od przedsiębiorstw dla instytucji
akademickich są przedmiotem zazdrości we wszystkich innych krajach, ale jest to trudne do
naśladowania, gdyż mechanizm ten został zbudowany dzięki specyficznym korzeniom
kulturowym, które przez stulecia była pielęgnowane w społeczeństwie amerykańskim. Potęga
amerykańskich uniwersytetów jest wynikiem modyfikacji humboldtowskiej uczelni badawczej
w kierunku priorytetów dla działalności naukowej o praktycznym i utylitarnym charakterze.
14
A. Rybkowski, Uniwersytety jako element amerykańskiego modelu gospodarczego [w:] Amerykański model
rozwoju gospodarczego. Istota, efektywność i możliwości zastosowania (red. W. Bieńkowski, M.J. Radło), SGH
Warszawa 2006, s 62 i nast.
15
F. Rudolph, The American College and University: A History, Edition 2, University of Georgia Press, Athens
1990, s. 22.
16
Zob. M. Rotkiewicz, Harvard Lider Ligi Bluszczowej [w:] Uniwersytety 700 lat sporów, op. cit. s. 90-92.
72
Nastąpiło przesunięcie badań naukowych z elitarnej refleksji teoretycznej (odkryć dla odkryć) na
rzecz specyficznej wiedzy i sztuki zastosowań na potrzeby praktycznego działania. W związku
z tym, główny nurt działalności innowacyjnej przeniósł się z Europy do Stanów Zjednoczonych,
gdzie wytworzyła się specyficzna kultura współpracy naukowca i inżyniera, którzy wspólnie
rozwiązują konkretne problemy praktyczne. Niezwykle istotnym elementem amerykańskiego
sukcesu w tworzeniu najbardziej innowacyjnej gospodarki na świecie były mechanizmy
finansowania badań gdzie w komplementarny sposób na konkurencyjnych zasadach połączono
trzy źródła, tj. fundusze publiczne, środki z biznesu i fundusze prywatnych instytucji non-profit.
Na innowacyjność i dynamikę gospodarki amerykańskiej ma również wpływ wysoki udział
wydatków na badania pochodzących od przedsiębiorstw.
2.2. POSZUKIWANIE NOWEGO MODELU UNIWERSYTETU
ODPOWIADAJĄCEGO WYZWANIOM KREATYWNEJ GOSPODARKI
W wyniku wzrostu znaczenia wiedzy jako czynnika wytwórczego oraz wielu zmian
technologicznych oraz strukturalnych z końca XX wieku istotnym wyzwaniem stała się potrzeba
rozwoju kontaktów nauki z gospodarką i pojawiło się fundamentalne pytanie jak ten problem
efektywnie rozwiązać. Dotychczasowe modele akademickie, poza uczelniami amerykańskimi nie
dostrzegały raczej potrzeby ewolucji w tym kierunku, a dominujący w Europie humboldtowski
model uniwersytetu w wyniku skostnienia, rozrastającej się biurokracji i ingerencji państwa nie
był w stanie sprosta wyzwaniom dynamiczne zmieniającego się otoczenia społecznoekonomicznego. Dotychczasowy model szkoły wyższej oparty na edukacji i badaniach
naukowych zostaje poszerzony o przygotowanie do przedsiębiorczości rozumianej jako
kształtowanie aktywnych zachowań umożliwiających samodzielne działanie na rynku. W tych
warunkach wyzwaniem dla instytucji naukowych i edukacyjnych są następujące działania17:
• kształtowanie wśród pracowników i studentów kreatywności i proaktywnych postaw
otwartych na przedsiębiorczość;
• współpraca z biznesem, rozwijanie wiedzy oraz powiązań technologicznych
i organizacyjnych zorientowanych na potrzeby rynku a także sektora small businessu;
• zarządzanie własnością intelektualną kreowaną na uczelniach;
• przedsiębiorcze zarządzanie szkołą wyższą;
• inicjowanie partnerstwa i sieciowych relacji z miejscowym biznesem, administracją
i sektorem społecznym.
W tych warunkach świat nauki hermetycznie zamknięty dotychczas w idealistycznym
modelu pracy u podstaw i misji wyższego rzędu staje się kompatybilny do kreatywnego
społeczeństwa i praktyki biznesowej jako kluczowy zasób kreatywnej gospodarki wiedzy
postrzegany przede wszystkim w perspektywie regionalnej. W tych okolicznościach rodzi się
uniwersytet przedsiębiorczy trzeciej generacji, kreatywny, proaktywny, innowacyjny. Tabela 1
17
Matusiak K.B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, SGH w Warszawie,
Warszawa 2010, s. 171-172.
73
przedstawia charakterystyki poszczególnych modeli trzech generacji uniwersytetu, tj.
średniowiecznego (I generacji), badawczego humboldtowskiego (II generacji) i przedsiębiorczego
kreatywnego (III generacji).
Tabela 1. Podstawowe cechy poszczególnych modeli (różnych generacji) uniwersytetu
Źródło: J.G. Wissema, Uniwersytet trzeciej generacji, Uczelnia XXI w., ZANTE, Zębice 2009, s. 34.
Kreatywna gospodarka zmienia oblicze współczesnych społeczeństw stąd też transformacja
musi dotyczyć również instytucji naukowo-badawczych i akademickich w kierunku specyficznej
kombinacji idei Humboldta (jedność edukacji i badań) i Schumpetera (twórcza destrukcja). Zatem
model funkcjonowania uczelni XXI wieku powinien zawierać18:
• zdolność przystosowawczą do zmieniającego się rynku w wymiarze lokalnym
i globalnym;
• umiejętność komercjalizacji posiadanego know-how;
• włączenie interesariuszy (studentów, absolwentów i władz publicznych) do zarządzania
uczelnią;
• włączenie do oceny akademickiej pracowników naukowo-badawczych „osiągnięć
przedsiębiorczych”;
• wartość dodaną dla studentów i współpracującego biznesu.
Tworząc scenariusze przekształceń tradycyjnego uniwersytetu w przedsiębiorczy- kreatywny
należy uwzględnić zasięg jego oddziaływania w wymiarze globalnym, regionalnym i lokalnym co
ilustruje rysunek 1.
18
M. Wójcicka, Uniwersytet i jego otoczenie – dwa sposoby podejścia i ich możliwe konsekwencje [w:]
Problemy zarządzania w uczelni opartej na wiedzy (red. Kaleja), Politechnika Gdańska, Gdańsk 2006, s. 15-22.
74
Rys. 1. Scenariusze przekształceń uniwersytetu humboldtowskiego w przedsiębiorczy.
Źródło: K.B. Matusiak, Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, op. cit., s. 177.
W kontekście obserwowanej akademickiej transformacji nie brak opinii, że przedsiębiorczy
uniwersytet to „górnolotna wizja” nieprzystająca do specyfiki i potrzeb środowiska naukowego.
Istotna jest tu odpowiedź na fundamentalne pytanie, czy uniwersytet jest instytucją, która powinna
konkurować z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami na rynku, czy powinien stać na straży
tradycyjnych wartości akademickich odległych od rynku i komercyjnego myślenia. O ile w Europie
dominują opinie wskazujące na potrzebę zachowania akademickiej autonomii względem rynku, to
zdecydowanie inaczej jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie wypracowane nazwisko i pozycja
w świecie nauki mają swój finał w utworzeniu i prowadzeniu firmy przez profesora, często z całym
zespołem badawczym. Jednocześnie otwarte pozostaje pytanie, na ile uniwersytet ma podjąć nowe
dla siebie wyzwania i zbliżyć się do gospodarki tak aby nie utracić kontroli nad spełnieniem swoich
tradycyjnych funkcji oraz rozwiniętej przez wieki tradycji akademickiej. Każdy model
funkcjonowania uniwersytetu musi uwzględniać specyfikę badań naukowych i edukacji jako tzw.
rynków przyszłych, które nie poddają się w pełni regułom rynkowym. Stąd też transformacja
uczelni przebiega w pięciu komplementarnych kierunkach, którymi są:
1. przedsiębiorczy uniwersytet;
2. kadry dla innowacyjnej gospodarki;
3. przedsiębiorczość studentów i absolwentów;
4. transfer i komercjalizacja technologii;
5. akademickie firmy odpryskowe (spin-off i spin-out).
75
Te kierunki i ich elementy są przedstawione na rysunku 2.
W warunkach polskich budowa nowoczesnych relacji nauka-gospodarka oraz budowanie
uniwersytetu III generacji to całkowicie nowe wyzwanie, bowiem nauka przez cały okres
powojenny rozwijała się w oderwaniu od praktyki gospodarczej. Przebudowę modelu szkoły
wyższej rozpoczęła ustawa „Prawo o szkolnictwie wyższym”19 z 2005 roku a proces ten jest
kontynuowany przez pakiet ustaw wprowadzany od jesieni 2011 roku.
Sektor szkolnictwa wyższego w Polsce pod względem ilościowym osiągnął stan nasycenia,
ale pod względem jakościowym jest daleki od poziomu prezentowanego przez najlepsze uczelnie
światowe. Należy mieć nadzieję, że nadchodzące lata będą czasem podnoszenia jakości oraz
ewolucji uczelni (przynajmniej niektórych) w stronę uniwersytetów kreatywnych III generacji.
Rozwojowi szkolnictwa wyższego w Polsce sprzyjają:
Rys. 2. Funkcjonalne wymiary nowoczesnego uniwersytetu XXI wieku.
Źródło: K.B. Matusiak, Uniwersytet III generacji [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć
(red. K.B. Matusiak) PARP, Warszawa 2011, s. 315.
19
Ustawa z dn. 27.07.2005 „Prawo o szkolnictwie wyższym” Dz.U. 05.164.1365
76
• globalizacja wymuszająca zmiany gdyż europejski rynek edukacyjny staje się
konkurencją dla rynku krajowego;
• rozwój społeczno-gospodarczy kraju, postęp technologiczny i budowanie kreatywnej
gospodarki wiedzy, implikuje rosnące zapotrzebowanie na wykwalifikowane kadry;
• presja społeczna na efektywniejsze wykorzystanie środków publicznych, kształcenie
bliższe oczekiwaniom rynku pracy, większy wkład uczelni w innowacyjność
gospodarki;
• konkurencja między uczelniami państwowymi i prywatnymi.
Barierami, które utrudniają rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce są:
• czynnik demograficzny odczuwany w Polsce najsilniej spośród krajów Unii
Europejskiej (poza Bułgarią), który nie jest kompensowany zwiększającą się liczbą
studentów z zagranicy ani rozwijaniem nowych form kształcenia przez całe życie;
• opór wobec zmian w środowisku akademickim;
• nikła oferta dydaktyczna w językach obcych sprawiająca, że zainteresowanie
obcokrajowców studiowaniem w Polsce jest niewielkie;
• niskie finansowanie nauki ze środków publicznych i brak mechanizmów
wymuszających pozyskiwanie środków pozabudżetowych na działalność;
• nierówna konkurencja uczelni państwowych i prywatnych (wyrównywanie zasad gry
wymagałoby wprowadzenia jednakowych rynkowych reguł odpłatności za studia we
wszystkich typach uczelni, na co nie ma przyzwolenia politycznego i społecznego
również ze strony studentów.
Determinanty, dylematy i kierunki rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce zostały
przedstawione na rysunku 3.
Rys. 3. Rozwój sektora szkolnictwa wyższego w Polsce.
Źródło: K. Leja, Zarządzanie uczelnią. Koncepcje i współczesne wyzwania,
Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2013, s. 272.
77
Literatura:
1) Bukowski S., Unia Europejska: W poszukiwaniu nowej strategii rozwoju [w:] Teoria
i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania (red. E. Frejtag-Mika), Difin,
Warszawa 2006;
2) Dlaczego w średniowieczu powstały w Europie uniwersytetu, na jakich zasadach działały i co
z nich warte jest naśladowania. Rozmowa z prof. Henrykiem Samsonowiczem [w:]
Uniwersytety 700 lat sporów. Historia pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik
Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki nr 4/2014;
3) Kątnik J., Analiza konkurencyjności polskiego szkolnictwa wyższego w porównaniu z krajami
Unii Europejskiej [w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki w Unii
Europejskiej (pr. zb. pod red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
Kraków 2011;
4) Kizwalter T., Wielka rewolucja uczelniana [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia
pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki
nr 4/2014;
5) Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej (red. nauk. E. Małuszyńska, B. Gruchman), Wyd.
Nauk. PWN Warszawa 2006;
6) Kraśniewski A., Proces Boloński- to już 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji,
Warszawa 2009;
7) Kraśniewski A., Proces Boloński, dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?,
Ministerstwo Edukacji i Nauki, Warszawa 2006;
8) Leja K., Zarządzanie uczelnią. Koncepcje i współczesne wyzwania, Oficyna a Wolters
Kluwer Business, Warszawa 2013;
9) Matusiak K.B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy, SGH w
Warszawie, Warszawa 2010;
10) Matusiak K.B., Nowakowska A., Dylematy Strategii Lizbońskiej- budowa gospodarki opartej
na wiedzy [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, SOOiPP/Raport, Łódź/Warszawa
2004;
11) Matusiak K.B., Uniwersytet III generacji [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć
(red. K.B. Matusiak) PARP, Warszawa 2011;
12) Mróz M., Klastry funkcjonujące na Podkarpaciu jako struktury generujące wzrost
innowacyjności i konkurencyjności biznesu, sektora nauki i administracji [w:]
Uwarunkowania konkurencyjności rynkowej organizacji, Wyższa Szkoła Ekonomii,
Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach, Kielce-Krosno 2013;
13) Mróz M., Mróz D., Znaczenie gospodarki kreatywnej w rozwoju regionalnym i w
podnoszeniu konkurencyjności regionów [w:] Gospodarka i Finanse Zeszyt 4, Rozwój lokalny
i regionalny, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach, Kielce 2014;
14) Nowakowska A., Strategia Lizbońska- podstawowe narzędzie wzmacniania konkurencyjności
europejskiej gospodarki [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów
(pod red. A. Jewtuchowicz), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004;
15) Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego rozwoju w ramach
strategii Europa 2020, SEK (2010) 1183, KOM (2010) 553, Bruksela 2010, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do? uri=COM:2010:0553:FIN:PL:PDF.
16) Projekt przewodni strategii Europa 2020 Unia innowacji, SEC (2010) 1161, COM (2010)
546, Bruksela 2010, http:// www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia/%20innowacji
.pdf;
17) Rotkiewicz M., Harvard Lider Ligi Bluszczowej [w:] Uniwersytety 700 lat sporów. Historia
pouczająca dla studentów i profesorów. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie Specjalne Polityki
nr 4/2014;
18) Rudolph F., The American College and University: A History, Edition 2, University of
Georgia Press, Athens 1990;
19) Rybkowski A., Uniwersytety jako element amerykańskiego modelu gospodarczego [w:]
Amerykański model rozwoju gospodarczego. Istota, efektywność i możliwości zastosowania
(red. W. Bieńkowski, M.J. Radło), SGH Warszawa 2006;
78
20) Rynio D., Regiony wobec kryzysu gospodarki światowej [w:] Europa wobec wyzwań kryzysu
finansowego. Dylematy polityki społeczno-ekonomicznej, Uniwersytet Ekonomiczny
w Krakowie, Kraków 2013;
21) Szmigiel K., Determinanty innowacyjności krajów Unii Europejskiej na przykładzie Szwecji
[w:] Konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki w Unii Europejskiej (pr. zb. pod
red. A. Pruska) Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011;
22) Thieme J.K., Szkolnictwo Wyższe. Wyzwania XXI wieku, Difin, Warszawa 2009;
23) Ustawa z dn. 27.07.2005 „Prawo o szkolnictwie wyższym” Dz. U. 05.164.1365;
24) Wissema J.G., Uniwersytet trzeciej generacji, Uczelnia XXI w., ZANTE, Zębice 2009;
25) Working together for growth and jobs- a new start for the Lisbon Strategy, COM(2005)24;
26) Wójcicka M., Uniwersytet i jego otoczenie- dwa sposoby podejścia i ich możliwe
konsekwencje [w:] Problemy zarządzania w uczelni opartej na wiedzy (red. Kaleja),
Politechnika Gdańska, Gdańsk 2006.
79
Jacek Krupa
AGH w Krakowie
SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW POMOCOWYCH
WSPIERAJĄCYCH INNOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE
OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE W LATACH 2007-2013
EFFECTIVENESS OF MULTI-AID INSTRUMENTS USED TO
SUPPORT THE INNOVATIVENESS IN THE RANGE OF
ENVIRONMENTAL PROTECTION IN POLAND
IN YEARS 2007-2013
Streszczenie
Przystąpienie Polski do UE w 2004 roku stanowiło przełom w zakresie uzyskania środków
unijnych z funduszy strukturalnych UE na inwestycje krajowe w Polsce. Dostępne środki
finansowe, przeznaczone były na realizacje priorytetowych obszarów gospodarki, których
priorytety i cele zostały opisane w rządowych dokumentach planistycznych. Spośród sześciu
krajowych
programów, zostały zatwierdzone działania skierowane na zwiększenie
innowacyjności gospodarki w postaci Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG),
a także ochrona środowiska w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (POIŚ).
W referacie przedmiotem analizy i oceny będą zagadnienia dotyczące nie tylko oceny samej
innowacji ale również oceny wpływu realizowanych projektów i zapisów na środowisko.
Słowa kluczowe: innowacyjność, ochrona środowiska, efekt środowiskowy, kryterium.
Abstract
The accession of Poland to the European Union in 2004 was a breakthrough in the range of
acquiring the EU funds from structural funds for domectic business investment in Poland.
Availabe funds were intended to implement the priority areas of industry the aims of which were
described in governmental planning documents. Among six domestic programmes, the activites
aimed at increasing the innovativeness of industry in the form of Innovative Economy Programme
as well as environmental protection in Infrastructure and Environemnt Programme, were
approved. In a paper not only will the issue of innovativeness be analysed and assessed but also
the influence of the ongoing projects and records on enviroment.
Keywords: innovation, environmental protection, environmental effect, criterion.
80
1. Znaczenie zagadnień ochrony środowiska w programie POIG
Przedmiotem PO IG jest wsparcie finansowe bezpośrednie i systemowe przedsiębiorstw na
realizację innowacyjnych projektów dotyczących sektora badawczo-rozwojowego (B+R),
nowoczesnych technologii oraz inwestycji związanych z wdrażaniem lub stosowaniem
technologii komunikacyjnych i informacyjnych.1 Realizacja celów POIG ma służyć ochronie
środowiska zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, tzn. że wszelkie projekty realizowane
w ramach tego programu nie powinny oddziaływać negatywnie na środowisko, lub też podjęte
muszą być skuteczne metody zmniejszania skutków negatywnych na środowisko. Z założenia
realizacja projektów powinna mieć potencjalnie korzystny wpływ na środowisko, gdyż
minimalizuje negatywne oddziaływania na środowisko technologii i służy wykorzystywaniu
prośrodowiskowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych skutkujących ograniczeniem
energochłonności, materiałochłonności i wodochłonności produktów i usług. Realizacja
projektów innowacyjnych ma wpływać na środowisko poprzez:
• ograniczanie emisji,
• eliminowanie z obiegu gospodarczego substancji szczególnie szkodliwych dla
środowiska,
• ograniczanie ilości odpadów trudnych do recyklingu,
• odzysku i unieszkodliwiania, zmniejszanie zapotrzebowania na nieodnawialne zasoby,
• ograniczanie i racjonalizację wykorzystywania energii,
• zwiększanie efektywności wykorzystania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych,
zmniejszanie ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych do wód i powietrza,
• zmniejszanie ilości odpadów nienadających się do ponownego wykorzystania,
• poprawę efektywności wykorzystywania energii, ograniczanie emisji „gazów
szklarniowych”.2
W ramach PO IG możliwe było uzyskania wsparcia w ramach dziewięciu osi
priorytetowych, z czego największy wpływ na środowisko posiadała IV Oś „Inwestycje
w innowacyjne przedsięwzięcia”, obejmująca pięć rodzajów działań:
• 4.1 Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R,
• 4.2 Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie
wzornictwa przemysłowego,
• 4.3 Kredyt technologiczny,
• 4.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale inwestycyjnym,
• 4.5 Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla środowiska 3.
1
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Wstępna ocena oddziaływania POIG na środowisko – założenia strategiczne,
a realizacja projektów, Raport końcowy, Warszawa 2010, s. 12.
2
Tamże, s. 14.
3
Ministerstwo Gospodarki, Ocena wpływu projektów realizowanych w ramach IV Osi Priorytetowej PO IG na stan
środowiska naturalnego oraz efektywność energetyczną w Polsce. Raport końcowy, Warszawa 2012, s. 29.
81
Wszystkie wyżej wymienione działania nie pozostały bez wpływu na środowisko naturalne
w Polsce. Wśród kryterium wyboru poszczególnych projektów były trzy kryteria środowiskowe
w postaci:
• oceny wpływu na polityki horyzontalne UE w zakresie ochrony środowiska,
• posiadania certyfikatów zarządzania jakością, BHP lub „środowiskowych”,
• premiowania wzorców produkcji i konsumpcji sprzyjających realizacji zasad
zrównoważonego rozwoju.
Jedynie pierwsze kryterium dotyczyło stanu docelowego, wynikającego z realizacji projektu,
natomiast pozostałe kryteria odnosiły się do działalności beneficjenta w obszarze ochrony
środowiska prowadzonej przed przyznaniem dotacji. Wymienione kryteria w różnym stopniu
zostały włączone do analizowanych działań, gdyż w różnych działaniach Osi IV występował
różny zestaw kryteriów środowiskowych, ponadto kryteria te miały zróżnicowaną wagę wśród
Działań IV Osi.
Podejście prośrodowiskowe najbardziej wyeksponowane było w Działaniu 4.4. Kryterium
wpływu przedsięwzięcia na polityki horyzontalne UE w zakresie ochrony środowiska miało
pierwszoplanowe znaczenie, z uwagi na to, że zagadnienia związane z ochroną środowiska zostały
wprost wymienione jako przykładowe rodzaje priorytetowych projektów, a deklaracje wnioskodawcy
w zakresie pozytywnego wpływu na środowisko musiały zostać odzwierciedlone we wskaźnikach
rezultatu. W przypadku gdy zakładana zmiana wskaźnika wynosiła minimum 10%, wówczas
kryterium było uznawane za spełnione. Kryterium dotyczące certyfikatów miało niską wagę, niemniej
posiadanie certyfikatu zarządzania środowiskowego (ISO 14001 lub EMAS) miało duże znaczenie,
ze względu na znaczącą konkurencję przy wyborze projektów. Kryterium promujące wzorce
produkcji i konsumpcji zgodnej z zasadami horyzontalnymi zostało zmodyfikowane i uelastycznione,
a ponieważ wystarczająca była realizacja polityki równych szans, więc kryterium straciło ściśle
środowiskowy charakter. W stosunku do pozostałych działań to kryteria miały mniejsze lub większe
znaczenie, za wyjątkiem działania 4.3 gdzie nie miały zastosowania.
2. Skuteczność instrumentów pomocowych
w zakresie ochrony środowiska
W ramach działania 4.1 prawie jedna trzecia beneficjentów wykazała realny pozytywny wpływ
projektu na poprawę środowiska, a większość projektów miała charakter środowiskowy.
Wymogiem dopuszczającym do ubiegania się o dotacje w ramach tego działania było wskazanie
na co najmniej neutralny wpływ składanego projektu na środowisko naturalne. Najczęściej
wskazywanym efektem środowiskowym było zmniejszenie emisji zanieczyszczeń tj. emisji CO2,
tlenków azotu (NOx), pyłów oraz węglowodorów do środowiska w procesie produkcji lub
w odniesieniu do produktu. np. poprzez zmianę szczególnie uciążliwych dla środowiska etapów
produkcji. Poza tym do efektów środowiskowych należało w szczególności eliminacja emisji
ścieków poprzez zamknięcie obiegu wody, wyłączenie z użycia technologii i materiałów
zawierających ołów oraz zmniejszenie emisji hałasu oraz szkodliwych dla człowieka pyłów
82
w miejscu pracy. Prawie 25% beneficjentów dokonała wdrożenia innowacyjnych technologii
przyjaznych środowisku, które nie były elementem wtórnym realizacji projektu, a co dziesiąte
z dofinansowanych przedsięwzięć zakładało bardziej ekologiczną produkcję i powstania nowych
produktów. Wśród produktów ekoinnowacyjnych znalazły się:
• dodatek katalityczny, zwiększający efekt procesu spalania oraz zmniejszający emisję
szkodliwych substancji do atmosfery;
• surowiec wtórny (regranulat) na bazie przetworzonych odpadów foliowych do
zastosowania w produkcji przemysłowej opartej o tworzywa sztuczne;
• nowe typy okien z tzw. „ekologicznym kołnierzem” o wysokich parametrach
izolacyjności termicznej,
• energooszczędne membranowe urządzenie przepływowe, obniżające hałas;
• folie zawierające recyklaty na potrzeby przemysłu spożywczego;
• olfaktometr będący narzędziem do monitorowania emisji uciążliwych zapachów do
środowiska.
Wdrożenie takich ekoinnowacji może wydatnie zwiększyć skalę uzyskanego efektu
środowiskowego.4
W odniesieniu do działania 4.2 także jednym z warunków dopuszczających do ubiegania się
o dotacje było wskazanie co najmniej neutralnego wpływu składanego projektu na środowisko
naturalne. W przypadku prawie trzeciej części projektów beneficjenci deklarowali wpływ
projektu na efektywność wykorzystania zasobów, a najczęściej wskazywano na możliwość
poddania danego materiału recyklingowi. Co piąty projekt zakładał działania prewencyjne
w zakresie ochrony środowiska poprzez zwłaszcza zmniejszanie emisji szkodliwych substancji
wskutek technologii wychwytujących, pochłaniających i odpylających te substancje. Efektami
środowiskowymi było zwłaszcza zakupienie przez beneficjentów maszyn w mniejszym stopniu
emitujących pyły oraz inne odpady produkcyjne, gazy cieplarniane, spawalnicze oraz
zmniejszenie produkcji odpadów poprzez zastosowanie zmian technologicznych oraz kupno
niezbędnych urządzeń do ich zagospodarowania. Efektem końcowym projektów jedynie w mniej
niż 10% wspartych inwestycji było wdrożenie technologii przyjaznych środowisku, bowiem
większość obejmowało wprowadzenie nowych wzorów przemysłowych lub użytkowych.
Zauważalne ekoinnowacje to:
• laboratorium optymalizujące procesy przepływu i spalania oraz prowadzące symulacje
w zakresie zmniejszenia poziomu hałasu;
• obudowa z materiałów termoutwardzalnych i termoplastycznych pochodzących
z recyklingu znajdująca zastosowanie w przemyśle energetycznym;
• innowacyjna linia wzornicza z indukcyjnym systemem grzewczym oraz wzór użytkowy
przetwarzany z folii wielowarstwowej niekurczliwej o właściwościach
proekologicznych.
4
Tamże, s. 38-40.
83
W tym działaniu beneficjenci deklarowali wpływ na zrównoważony rozwój w postaci
ograniczenia emisji i wykorzystywanych zasobów. Projekty zrealizowane miały co najmniej
neutralny wpływ na środowisko, natomiast uzyskanie pozytywnego efektu środowiskowego
stanowiły najmniejszy odsetek w porównaniu z pozostałymi działaniami ponieważ w niewielkim
stopniu wsparcie dotyczyło działań związanych ze środowiskiem.5
Działanie 4.3 w najmniejszym stopniu uwzględnia kwestie dotyczące wpływu projektu na
środowisko naturalne. Jedynym kryteriów przyznania premii technologicznej było kryterium
dotyczące co najmniej neutralnego wpływu projektu na polityki horyzontalne UE, więc
w realizacji tychże projektów zagadnienia środowiskowe nie miały istotnego znaczenia. Jedynie
w ponad połowie projektów wskazano na występowanie jakiegokolwiek aspektu
proekologicznego, a ci którzy te aspekty uwzględnili, wskazywali na ograniczenie
energochłonności oraz materiałochłonności procesów technologicznych, w tym maksymalizację
wykorzystania surowców i innych używanych materiałów, przy minimalizacji ilości odpadów
produkcyjnych. Ograniczenie materiałochłonności procesów dotyczyło zmniejszenia zużycia
materiałów wykorzystywanych w procesie produkcyjnym, zmniejszenia ilości odpadów
poprodukcyjnych nawet do 75% oraz ponowne wykorzystania odpadów poprodukcyjnych.
Z kolei na ograniczenie emisji zanieczyszczeń wskazywali projektodawcy, których inwestycje
musiały być poprzedzone procesem oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), gdyż dotyczyły
one procesów wytwórczych w ramach, których planowano: minimalizację ilości wytwarzanych
ścieków, redukcję emisji szkodliwych oparów i gazów procesowych, zmniejszenie emisji
dwutlenku węgla oraz ograniczenie emisji pyłów. W wyniku wdrożenia nowej technologii co
piąty produkt będzie ekologiczny, gdyż w wyniku inwestycji powstaną produkty o zdecydowanie
korzystniejszych parametrach zarówno w odniesieniu do energochłonności oraz emisji
zanieczyszczeń, nowe inwestycje będą polegać na wdrożeniu technologii prowadzących do
odzysku i ponownego wykorzystania odpadów oraz zostanie wdrożona produkcja elementów
instalacji OZE.6
Kolejne działanie 4.4 dotyczące nowych inwestycji obejmowało projekty, które spełniły
kryterium zmiany o minimum 10% wskaźników: zmniejszenia materiałochłonności produkcji,
zmniejszenia energochłonności produkcji, zmniejszenia wielkości emisji zanieczyszczeń, zwiększenia
stopnia ponownego wykorzystania materiałów bądź odpadów, zwiększenia udziału odnawialnych
źródeł energii w bilansie energetycznym oraz wydłużenia czasu użytkowania produktu. Ponadto
premiowano projekty, które zakładały udostępnianie publicznie informacji dotyczących celów oraz
wyników realizacji polityki w zakresie zrównoważonego rozwoju, uwzględnienie kryteriów
środowiskowych podczas realizacji zakupów oraz współpracy z podwykonawcami oraz
uwzględnieniu aspektów ochrony środowiska w rachunkowości. Ponad 90% wniosków poddanych
ocenie spełniło to kryterium lub kryterium fakultatywne oparte na wskaźnikach własnych i wykazało
pozytywny wpływ na środowisko naturalne. W przypadku większości projektów beneficjenci
5
6
Tamże, s. 41-43.
Tamże, s. 44-46.
84
deklarowali ich pozytywny wpływ na zrównoważony rozwój w zakresie energooszczędności
i materiałochłonności, przy czym w około 25% wszystkich przedsięwzięć jako działalność
proekologiczną uznano stosowanie recyklingu i utylizacji odpadów, a ponadto:
• w ponad 40% za pozytywny wpływ projektu na zrównoważony rozwój miało
ograniczenie emisji pyłów oraz gazów,
• 20% projektów dotyczyło efekt w postaci zmniejszenia emisji hałasu, promieniowania,
• Prawie 15% dotyczyło zmniejszenia ilości ścieków,
• 15% dotyczyło wdrażania technologii OZE.
Realizacja projektów wynikała w znacznej mierze także z konieczności dostosowania się
firm do obowiązujących przepisów i poprzez wymianę nie ekologicznego sprzętu i dostosowanie
linii technologicznych do nowych wymogów. W wyniku realizacji projektów efekt ochrony
środowiska nastąpił poprzez zastosowanie technologii ograniczających emitowanie
zanieczyszczeń oraz odpadów organicznych, wykorzystanie odpadów do produkcji paliwa
alternatywnego jak biomasy, peletu, stosowanie biodegradowalnych materiałów oraz stosowanie
zamkniętych obiegów wody.
W ramach Działania 4.4, w około 20% celem projektów było wdrożenie innowacyjnej
technologii środowiskowej. Przykładem ekoinnowacji jest w szczególności zakład produkcyjny
ekologicznych zrębków z drewna, innowacyjna technologia obróbki antykorozyjnej, innowacyjna
metoda oczyszczania ścieków przemysłowych, technologia budowy inteligentnych domów,
technologia produkcji paliw alternatywnych, nowoczesne centrum recyklingu odpadów
organicznych. Przedsiębiorstwa, które uzyskały wsparcie najczęściej wskazywały efekt
środowiskowy w postaci zmniejszenia zużywanych materiałów i energii, ponadto duża część
projektów wdrażała innowacyjny produkt technologii środowiskowych.7
Ostatnie działanie 4.5 pt. „Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla gospodarki” dzieliło
się na dwa podziałania, ale oba wymagały określenia pozytywnego wpływu projektu na polityki
horyzontalne UE oddzielnie dla polityki równości szans i zrównoważonego rozwoju. Premiowane
projekty musiały uwzględnić także takie aspekty jak: udostępnianie publicznie informacji
dotyczących celów oraz wyników realizacji polityki w zakresie zrównoważonego rozwoju,
uwzględnienie kryteriów środowiskowych podczas realizacji zakupów oraz współpracy
z podwykonawcami oraz uwzględnieniu aspektów ochrony środowiska w rachunkowości.
Zdecydowana większość projektów zawiera w sobie wymiar proekologiczny, ale jego skala
i znaczenie były zróżnicowane. Najczęstsze efekty środowiskowe realizowanych inwestycji
polegały na szerokorozumianym zmniejszeniu energochłonności, następnie zmniejszeniu emisji
zanieczyszczeń oraz materiałochłonności, a także zwiększenia stopnia ponownego wykorzystania
odpadów. W poddziałaniu 4.5.1 najwięcej efektów przyniosło zmniejszenie emisji
zanieczyszczeń, które wynikało z unowocześnienia linii i procesów produkcyjnych obejmujących
m.in. branże samochodową i przemysł OZE, w połowie projektów obniżenie materiałochłonności
związane zostało z unowocześnieniem procesów produkcyjnych oraz samych produktów,
85
w postaci paliw kopalnych, wody, czy kleju wykorzystywanego w procesie produkcji płyt
wiórowych, natomiast w pozostałej części recykling obejmował ponowne wykorzystanie
opakowań oraz odpadów produkcyjnych z uwzględnieniem wykorzystania ich jako biomasy.
Z kolei w poddziałaniu 4.5.2 dominującym efektem prośrodowiskowym tj w 2/3 było
zmniejszenie emisji zanieczyszczeń oraz materiałochłonności, poprzez unowocześnienie
procesów produkcyjnych i ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i emitowanych
zanieczyszczeń np. poprzez zastosowanie nowych materiałów i technik, wykorzystywanych
głównie w analizach laboratoryjnych, w 1/4 projektów wskazywano na zwiększenie stopnia
ponownego wykorzystywania odpadów oraz materiałów wykorzystywanych w produkcji, w tym
wykorzystywanie papieru z recyklingu, a w przypadku projektów polegających na utworzeniu
centrum usług wspólnych lub centrów IT, główne efekty w zakresie ochrony środowiska
związane są ze zmniejszeniem materiałochłonności, zwłaszcza w odniesieniu do materiałów
biurowych, szczególnie papieru, dzięki wprowadzenie elektronicznego obiegu dokumentów.
Ponadto w nielicznych przypadkach efektem środowiskowym było ograniczenie emisji
zanieczyszczeń, w większości CO2 poprzez ograniczenia strat ciepła. Wpływ na ochronę
środowiska inwestycji realizowanych w działaniu 4.5 był jednak ograniczony, szczególnie
w stosunku przedsięwzięć dotyczących tworzenia centrów IT oraz usług wspólnych, ale większe
efekty środowiskowe związane były z tworzeniem i udoskonalaniem linii produkcyjnych oraz
centrów B+R, szczególnie poprzez ograniczenie emisji zanieczyszczeń. Jedynie około 10%
z wspartych projektów charakteryzuje ekoinnowacyjność procesów produkcyjnych i samych
produktów, głównie w ramach przedsięwzięć produkcyjnych oraz tworzenia centrów badawczorozwojowych wspieranych w obu poddziałaniach.8
Podsumowanie.
Według deklaracji wnioskodawców 63% zbadanych przez PARP projektów osi IV POIG miało
pozytywny wpływ na środowisko wynikających z wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju,
natomiast pozostałe były neutralne pod tym względem. Korzystne oddziaływanie projektu na
środowisko wiąże się przede wszystkim z wprowadzeniem nowego lub ulepszonego produktu,
który jest bardziej przyjazny dla środowiska, ponieważ zużywa mniej energii, ma niższy poziom
hałasu niż wcześniejsze urządzenia albo jest urządzeniem wykorzystywanym w technologiach
środowiskowych. Drugi istotny aspekt związany jest z ulepszeniem procesu produkcji wskutek
czego zużywa on mniej zasobów typu materiały, energia, woda lub generuje mniej
zanieczyszczeń w postaci odpadów, ścieków, pyłów, promieniowania itp. W wyniku realizacji
projektów okazało się, że uwzględniając cechy produktów oraz modyfikacje procesów produkcji
aż 86% projektów miało korzystny wpływ na stan środowiska naturalnego w zależności od
zrealizowanego celu projektu. W przypadku projektów, których celem było wprowadzenie
7
8
Tamże, s. 47-55.
Tamże, s. 60-67.
86
nowego lub udoskonalonego produktu czy usługi, aż 83% z nich miało cechy korzystne dla
środowiska. Ponadto produkty były bardzo zróżnicowane pod względem korzystnych dla
środowiska właściwości ze względu na energooszczędność, ograniczenie zużycia materiałów
i emisji zanieczyszczeń, wydłużenie czasu użytkowania czy opracowaniu technologii
wykorzystywanych do recyklingu, chociaż nie można jednak wykluczyć, że wskaźniki
energooszczędności, materiałochłonności, redukcji emisji i recyklingu dotyczą częściowo także
procesu wytwarzania produktu, a nie tylko jego właściwości.
Z kolei w przypadku projektów, których celem było udoskonalanie procesu produkcji,
wprowadzane zmiany w 91% przynosiły efekty korzystne dla środowiska, przy czym najczęściej
modyfikacje procesu powodowały zmniejszenie energochłonności, materiałochłonności
i wytwarzania odpadów. Ponadto zmniejszenie produkcji odpadów wiązało się w 65% ze
zmniejszeniem materiałochłonności, a tylko w 28% z wprowadzeniem recyklingu.9
POIG spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem ze strony przedsiębiorców i okazuje się,
że proekologiczne postawy i motywy przedsiębiorców wobec składania wniosków i realizacji
projektów nie są bez znaczenia. Przedsiębiorcy podzielają przekonanie, że problemy ekologiczne
są ważne lub umiarkowanie ważne. Dla przedsiębiorców wprowadzanie rozwiązań bardziej
ekologicznych jest jednak trudne, z uwagi na bariery zniechęcające w postaci wysokich kosztów
związanych z produkcją ekologicznych wyrobów, co przekłada się na zainteresowanie ich
samych, jak również klientów. Przekonanie o wyższych kosztach rozwiązań ekologicznych jest
słuszne, szczególnie biorąc pod uwagę krótkoterminowe zyski, jednak z drugiej strony
zastosowanie technologii środowiskowych lub ekoinnowacji może zwiększać konkurencyjność
przedsiębiorstwa w dłuższym horyzoncie czasu. Zachętą w stosunku do przedsiębiorców
w zakresie zwiększenia ich prośrodowiskowych postaw są właśnie wsparcia ze środków
krajowych i UE, jak również zwiększenie zainteresowania klientów na produkty ekologiczne.
Wydaje się uzasadniony wniosek, że polska gospodarka, która obecnie w porównaniu z innymi
krajami UE nie jest materiałooszczędna ani energooszczędna, z czasem zmieni swoje oblicze, co
będzie z korzyścią dla środowiska naturalnego.
Bibliografia:
1. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Wstępna ocena oddziaływania POIG na środowisko –
założenia strategiczne, a realizacja projektów, Raport końcowy, Warszawa 2010,
2. Ministerstwo Gospodarki, Ocena wpływu projektów realizowanych w ramach IV Osi
Priorytetowej PO IG na stan środowiska naturalnego oraz efektywność energetyczną w Polsce.
Raport końcowy, Warszawa 2012
3. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, „Innowacje Wśród Nas” – POIG dla Środowiska,
Przewodnik po projektach programu Innowacyjna Gospodarka, Warszawa 2012.
9
Tamże, s. 81.
87
Vasyl Lypchuk, Natala Lypchuk
Politechnika Świętokrzyska, Lwowski Narodowy Uniwersytet Agrarny (Ukraina)
LOKALNE SYSTEMY ŻYWNOŚCIOWE
LOCAL FOOD SYSTEMS
Streszczenie
Celem opracowania jest przedstawienie gospodarczej, środowiskowej oraz społecznej
celowości lokalnych
systemów żywnościowych, korzyści dla lokalnych producentów
i konsumentów, obszarów wiejskich i regionów oraz podstawowych problemów ich tworzenia
i rozwoju.
Słowa kluczowe: systemy żywnościowe, żywność lokalna, istota, znaczenie, kryteria.
Abstract
The aim of this paper is to present the economic, environmental and social usefulness of
local food systems, the benefits for local producers and consumers of rural areas and regions, and
fundamental problems of their creation and development.
Keywords: food systems, local food, essence, meaning, criteria.
Wstęp
Obecny system produkcji żywności z jednej strony osłabia globalne bezpieczeństwo
żywnościowe, z drugiej strony, powoduje dużo marnotrastwo żywności. Skutki bieżących
trendów w świecie rolnym i żywnościowym rynku są katastrofalne dla konsumentów, rolników,
lokalnych gospodarek i dla środowiska, lecz pomimo tego, większość rządów wciąż ma zamiar
ten proces przyspieszać poprzez politykę, której celem jest zwiększanie eksportu, usuwanie barier
w handlu, wzrost zużycia środków chemicznych i większe zastosowanie inżynierii1. Pogoń za
zyskiem i wynikami postępu naukowego i technologicznego, rozwoju handlu międzynarodowego
i rolnictwa przemysłowego prowadzi do nieuchronnej zagłady środowiska.
1
Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych
korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. „Zielone Brygady”, 2007.s.1
88
Problem systemów żywności lokalnej jest dość nowy tak w nauce ekonomicznej, jak
i w praktyce zarządzania. Badania wielu światowych naukowców bezwarunkowo wskazują na
gospodarcze, ekologiczne i społeczne znaczenie konsumpcji lokalnej żywności2 [4; 5; 7; 12].
Szczególnie cenna pod tym względem jest publikacja książki J. i A. Robins " Voicesofthe food
revolution. You canheal your body and your world – with food"3 oraz dyskusje, które powstały na
temat żywienia.
Systemy żywnościowe
System żywnościowy dotyczy zagadnień jak żywność jest produkowana, osiąga konsumentów
i wyboru żywieniowego konsumentów. System żywnościowy obejmuje procesy wytrważania
i dystrybucji żywności, uczestników kanału żywnościowego oraz same produkty żywnościowe
System żywności można podzielić na trzy podstawowe elementy: biologiczne, ekonomicznopolityczne i społeczno-kulturowe. Aspekt biologiczny odnosi się do biologicznych procesów
produkcji ekologicznej żywności; aspekt ekonomiczno-polityczny odnosi się do moderacji
instytucjonalnego udziału w różnych grupach i systemach kontroli; aspekt społeczno-kulturalny
odnosi się do stosunków osobistych, społecznych i wartości kulturowych, wpływając na stosunki
wzajemnego oddziaływania obywateli z powodu jedzenia4.
Na ogół wyróżnia się dwa systemy żywnościowe – globalny i lokalny. Globalny system
żywnościowy charakteryzują wysoko zmechanizowane, monokulturowe uprawy na wielką skalę,
wymagające stosowania dużej ilości środków chemicznych i których produkcja jest przeznaczona
na odległy i coraz bardziej globalny rynek. Ogromna ilość zewnętrznych nakładów, wielkich
maszyn i transportu na duże odległości oraz infrastruktury komunikacyjnej, czynią ten system
ekstremalnie kapitało- i energochłonnym. Taki system żywnościowy cechuje również silne
uzależnienie od wiedzy i technologii wytwarzanych przez niewielką liczbę instytucji
w zachodnim stylu. Celem jest ciągłe podnoszenie wydajności upraw, które jest definiowane jako
maksymalizowanie plonu wąskiego zakresu produktów rolnych, którymi handluje się na
globalnym rynku, przy jednoczesnym minimalizowaniu nakładów pracy ludzi. Zbyt często
technologie promuje się wśród gospodarstw rolnych, nie zwracając uwagi na lokalne
uwarunkowania ekologiczne i społeczne”5.
2
Aranda, A.; Scarpellini, S.; Zabalza, I.; Valero Capelli, A.: Ananalysis of the present food's transport Model
basedon a case study carrie doutin Spain. 6th International Conferenceon LCA in the Agrifood sector, Zurich,
2008, pp. 12-14; Coley, D., Howard, M., Winter, M.: Local food, food milesand carbone missions: a comparison
of Farms hopand mass distribution appro aches, in: Food Policy, 34 (2009), pp. 150-155; Jones, A. Anenviron
mental assess ment of Food Supply Chains: a case study on dessert apples, in: Environmental Management, Vol.
30, 4 (2002), pp. 560–576. Sundkvist, A., Jansson A., Larsson, P.: Strengths and imitations of localizing food
production as a Sustainability building strategy — ananalysis of bread production on the island of Gotland,
Sweden, in: Ecological Economics, 37 (2001), p. 217-227.
3
Robbins J., Robbins О. Voicesofthe food revolution. You canheal your body and your world – with food.Conari Press, 2013.-290
4
Tansey Geoff, Worsley Tony The food system :. Food Policy Volume 21, 1996, p.340-342
5
korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. „Zielone Brygady”, 2007.- с. 3
89
Produkcja żywności masowej ma negatywny wpływ przede wszystkim na jakość naszego
życia i naszej planety To przejawia się przez:
− stosowanie dużych ilości pestycydów i środków chemicznych do uprawy roślin,
zwłaszcza w dużych gospodarstwach;
− dodawania sztucznych wzmacniaczy smaku w produkcji żywności;
− marnotratstwo żywności;
− dysproporcje równowagi masy i jakości żywności;
− brak wartości odżywczych, smaku i aromatu;
− wzrost emisji dwutlenku węgla do atmosfery podczas transportu żywności, które
wpływa na efekt cieplarniany i turbulencje w atmosferze.
W odniesieniu do środowiska ilość energii potrzebnej do transportu żywności jest znacznie
większa niż ilość energii ciała odbiera od jej zużycia6. W przeciwieństwie do takiego systemu jest
przystosowany do konkretnej sytuacji społecznej, ekonomicznej i ekologicznej, tradycyjnej
kulturу i mentalności lokalny system żywnościowy, stanowiące alternatywę dla globalnego
modelu żywności. Systemy te są jednostką miary, według której uczestnicy lokalnych ruchów
żywności pracują, aby zwiększyć bezpieczeństwo żywności i zapewnienia równowagi
gospodarczej, ekologicznej i społecznej społeczności.7
Istota і znaczenie lokalnego systemu żywnościowego
Potrzeba tworzenia lokalnych systemów żywnościowych związana jest z:
− pogorszenie jakości taniej żywności;
− rosnące zainteresowanie konsumentów żywnością wysokiej jakości, wywołane nowymi
wzorcami konsumpcji oraz sposobu życia;
− wspieranie lokalnych małych producentów rolnych i małych przetwórców produktów
rolnych;
− wspieranie lokalnej gospodarki i rozwój regionów wiejskich, stworzenie mozliwości ich
wielofunkcyjnego rozwoju;
− tworzenie relacji producent-konsumentów oraz ich poprawy;
− pogorszenie sytuacji ekologicznej.
Wyjściowym punktem systemu żywnościowego staje się sama żywność jako produkt
wymiany rynkowej. Podstawą lokalnego systemu żywnościowego jest żywność lokalna.
Charakterystyczne cechy lokalnej żywności są:
−
−
−
−
6
produkcja w okolicy;
bezpośredni lub bliski związek między producentem a konsumentem;
mała odległość między miejscem produkcji i miejscem sprzedaży;
niepowtarzający się smak związany z jedzeniem produktu w miejscu, szczególnie
w krótkim okresie jego przydatności.
Żywność lokalna kontra żywność masowa, http://www.kuchniaplus.pl/ kuchnioteka/artykuly.
Dunne, Jonnie B.; Chambers, Kimberlee J.; Giombolini, Katlyn J.; Schlegel, Sheridan A. "What does ‘local’
mean in the grocery store? Multiplicity in food retailers' perspectives on sourcing and marketing local foods".
Renewable Agriculture and Food Systems (Cambridge University Press) 26 (1): 2011, p. 46-59.
7
90
Lokalną żywność często definiuje się jako jedzenie produkowane i sprzedawane w danym
obszarze lub pochodzące ze źródeł w pobliżu produkcji8. Najprościej można określić produkt
lokalny, jako taki, który mieszkańcy danego terenu uważają za coś oczywistego, czasem wręcz
pospolitego, a osoby z zewnątrz za specyficzne i niepowtarzalne9. Lokalny produkt, czyki
żywność produkowana tradycyjnymi metodami w małych ilościach z lokalnych surowców.
Często produkt lokalny wyznacza się geograficznie. Najczęściej jest to odległość pomiędzy
producentami i konsumentami w granicach 100 kilometrów. Wokół dużych miast tą odległość
tradycyjnie przyjmuje się w promieniu 30 kilometrów. W Wielkiej Brytanii za lokalne uznawane
są wyroby produkowane w odległości nie większej niż 30 mil (48 km) od miejsca zakupu10.
Wymienione kryteria odległości mogą być uznane za kryteria gieograficzne lokalnego systemu
żywnościowego. Kształtowanie lokalnego systemu żywnościowego ma przede wszystkim duże
znaczenie dla konsumentów, ponieważ kupują żywność raczej bardzo wysokiej jakości,
wyprodukowaną wyjątkową, tradycyjną metodą, mają możliwości wyboru i identyfikacji
poszczególnych wyrobów, poznania miejsca pochodzenia, tradycji związanych z produktem,
samego producenta i jego środowiska, oszczędności przy zakupach.
Zmniejszenie odległości między producentem a konsumentem zapewnia:
− świeżość i jakość towarów;
− niższe koszty (mniej pośredników);
− większa część przychodów z produktów wytwarzanych i sprzedawanych towarów.
Skrócenie dystansu pomiędzy rolnikami a konsumentami może się okazać najbardziej
strategicznym i dającym najwięcej korzyści sposobem, by przynieść fundamentalną zmianę na
lepsze. Świat, w którym każdy ma dostęp do lokalnej, zdrowej żywności, to świat, w którym
ludzie mają więcej władzy, poczucia wspólnoty i kontaktu z przyrodą. Przez wiele lat kolonializm
i rozwój gospodarczy prowadziły świat w całkowicie przeciwnym kierunku - oddzielając nie tylko
producentów od konsumentów, ale również nas wszystkich od świata przyrody11.
Zasada bliskości to prawdopodobnie coś, co najłatwiej zrozumieć jako połączenie praw
fizyki i tego, co kiedyś nazywaliśmy zdrowym rozsądkiem... Zasada ta mówi, że powinniśmy się
starać zaspokajać większość codziennych potrzeb, których spełnienie jest konieczne dla
wyżywienia i fizycznego dobrostanu, w obszarze możliwie najbliższym środka terenu, w którym
żyjemy. Wtedy staramy się uzyskiwać świeżą żywność z naszego własnego ogródka, w naszym
lokalnym niezależnym sklepiku, na targu, gdzie przybywają rolnicy albo bezpośrednio od
najbliższego ekorolnika”.12
8
Dolecka Eliza. Czym jest żywność ekologiczna, http://www.inspirander.pl/ gotowanie/czym-jest-zywnoscekologiczna?inspager=2
9
Produkt tradycyjny i lokalny: wytwarzanie, promocja, budowa marki, dystrybucja Kompendium dobrych
praktyk.- Fundacja Rolniczej Różnorodności Biologicznej AgriNatura.- Warszawa 2013.- 35 с.(с.4)
10
Żywność lokalna kontra żywność masowa, http://www.kuchniaplus.pl/ kuchnioteka/artykuly
11
korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. „Zielone Brygady”, 2007.- с. 3
12
Rose Julian Krach finansowy i powrót do lokalności, http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numeryarchiwalne,2311,article,5393
91
Bardzo ważne jest gospodarcze znaczenie lokalnych systemów żywnościowych. Chodzi
przede wszystkim o dodatkowe możliwości małych gospodarstw rolnych, pojawja się więc nowa
nisza rynkowa. Pracochłonność i często trudne warunki wytwarzania nagrodzone certyfikatem
jakości, zwiększają sprzedaż produktu, co pozwala na dodatkowe dochody. To ważne ze wzgłędu
na te, że 700 tys. polskich gospodarstw rolnych jest na skraju bankructwa. Najbliższe kilka lat to
czas, który zadecyduje o kształcie polskiego rolnictwa13.
System żywności lokalnej, z uwagi na specyficzne i unikalne funkcjonalności może
stymulować rozwój lokalnej przedsiębiorczości, prowadzić do zróżnicowania gospodarki
wiejskiej. Najpierw to dotyczy turystyki wiejskiej przez promocje produktów lokalnych.
Ważne są również społeczne korzyści lokalnych systemów żywnościowych. Na przykład
„metody uprawy bardziej zrownoważone pod względem środowiskowym, świeżą żywność
wysokiej jakości, zaangażowanie społeczne, przywrocenie powiązań między obszarami wiejskimi
i miastami oraz rozwoj gospodarki lokalnej. Konsumenci uzyskują informacje na temat tych
korzyści społecznych, ponieważ są bliżej producentow, i tym samym zdobywają wiedzę
i zaufanie będące podstawą gospodarczych relacji między nimi. Często korzyści te są
nierozerwalnie związane z praktykami w ramach lokalnego systemu żywnościowego”.14
Dobrze jest pamiętać, jak wymienia J.Wiktorczyk, „że podaż produktów lokalnych: prawdziwych, tradycyjnych, oryginalnych, zrównoważonych, sezonowych lub innych przyczynia
się do spójności społecznej, tworzy poczucie wspólnoty oraz zachęca społeczność do działań
promujących środowisko”15. Jest to nierozerwalnie związana z pojęciem patriotyzmu lokalnego.
Ekologiczne korzyści stosowania lokalnych systemów żywnościowych polegają na
zmniejszeniu zaśmiecania środowiska naturalnego poprzez skrócenie łańcucha dystrybucji
i transportu, zminimalizowanie ilości opakowań, emisji CO2.
W celu rozwoju lokalnych systemów żywnościowych szczególnie ważne jest tworzenie
krótkich łańcuchów dostaw żywności. Przyczynia to znaczne do oszczędności zasobów i daje
korzyści uczestnikom kanału. Problem polega w strukturze kanałow sprzedaży, co widać
w porównaniu Polski i Niemiec na przykładzie żywności ekologicznej. Struktura kanałow
sprzedaży w Polsce wygląda następująco: sprzedaż bezpośrednia – 66 %; sklepy ze zdrową
żywnością – 27%; sklepy ogólnospożywcze – 5%; inne – 2%. Gdy tymczasem w Niemczech:
sklepy spożywcze – 37%.; sklepy ze zdrową żywnością – 34%; sprzedaż bezpośrednia – 16%;
rzemiosło – 7%; inne – 7%. Przy czym szacuje się, że do 2015 roku same sklepy dyskontowe
w Niemczech będą obsługiwać ok. 40% rynku produktów ekologicznych.16
13
Wykańcznie polskich gospodarstw?, http://www.agronews.com.pl/pl/4,1,14029,8,2,polskie_ gospodarstwa_bankrutuja.html
14
Karner, S. i in. Lokalne systemy żywnościowe w Europie: Analizy przykładów z pięciu państw i ich skutki dla
polityki i praktyki., IFZ, Graz,, 2010,: http://www.faanweb.eu/sites/faanweb.eu/files/FAAN_Booklet_PRINT.pdf
15
Wiktorczyk J. Miasto – wieś. Dobrze jeść., http://www.goryizerskie.pl/?file= art&art_id=1006
16
Kosiński Tomasz. Budowa marki i dystrybucja produktów tradycyjnych, lokalnych, regionalnych,
ekologicznych, http://www.produktytradycyjne-dobrepraktyki.pl/projekt/o-projekcie
92
Głównymi przeszkodami promowania lokalnej żywności i kształtowania lokalnych
systemów żywnościowych są:
1) Brak dostępnej informacji dla grup społecznych, osób prywatnych oraz producentów na
temat szans związanych z rozwojem regionalnej żywności, społecznych i ekonomicznych
korzyści.
2) Wysoki poziom globalizacji i ujednolicenia procesów produkcyjnych w przemyśle
spożywczym i rolnictwie.
3) Wady prawne dotyczące potrzeby ujednolicenia przepisów w zakresie żywności lokalnej
i lokalnych systemów żywnościowych.
WNIOSKI
Podsumowując należy nadmienić, że wzrastająca grupa ludzi, interesujących się lokalnym
pochodzeniem produktów, powoduje rozwój lokalnych systemów żywnościowych, które
powinny być przedmiotem większego zainteresowania, ponieważ to może przynieść korzyści
ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. Tworzenie lokalnego systemu żywnościowego wymaga
dalszego naukowego i praktycznego uzasadnienia.
Literatura
1. Aranda, A.; Scarpellini, S.; Zabalza, I.; Valero Capelli, A.: Ananalysis of the present food's transport Model
basedon a case study carrie doutin Spain. 6th International Conferenceon LCA in the Agrifood sector,
Zurich, 2008.
2. Coley, D., Howard, M., Winter, M.: Local food, food milesand carbone missions: a comparison of Farms
hopand mass distribution appro aches, in: Food Policy, 34, 2009.
3. Dolecka Eliza. Czym jest żywność ekologiczna, http://www.inspirander.pl/ gotowanie/czym-jest-zywnoscekologiczna?inspager=2
4. Dunne, Jonnie B.; Chambers, Kimberlee J.; Giombolini, Katlyn J.; Schlegel, Sheridan A. "What does ‘local’
mean in the grocery store? Multiplicity in food retailers' perspectives on sourcing and marketing local
foods". Renewable Agriculture and Food Systems (Cambridge University Press) 26 (1): 2011.
5. Jones, A. Anenviron mental assess ment of Food Supply Chains: a case study on dessert apples, in:
Environmental Management, Vol. 30, 4, 2002.
6. Karner, S. i in. Lokalne systemy żywnościowe w Europie: Analizy przykładów z pięciu państw i ich skutki dla
polityki i praktyki., IFZ, Graz,, 2010,:
http://www.faanweb.eu/sites/faanweb.eu/files/FAAN_Booklet_PRINT.pdf
7. Kosiński Tomasz. Budowa marki i dystrybucja produktów tradycyjnych, lokalnych, regionalnych,
ekologicznych, http://www.produktytradycyjne-dobrepraktyki.pl/projekt/o-projekcie
8. Norberg-Hodge H., Merrifield T., Gorelick S. Lokalna zywność. Lokalne alternatywy dla globalnych
korporacji rolnych.- Kraków: Wyd. „Zielone Brygady”, 2007.
9. Produkt tradycyjny i lokalny: wytwarzanie, promocja, budowa marki, dystrybucja Kompendium dobrych
praktyk.- Fundacja Rolniczej Różnorodności Biologicznej AgriNatura.- Warszawa 2013.
10. Robbins J., Robbins О. Voicesofthe food revolution. You canheal your body and your world – with food.Conari Press, 2013.
11. Rose Julian Krach finansowy i powrót do lokalności, http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numeryarchiwalne,2311,article,5393
12. Sundkvist, A., Jansson A., Larsson, P.: Strengths and imitations of localizing food production as a
Sustainability building strategy — ananalysis of bread production on the island of Gotland, Sweden, in:
Ecological Economics, 37, 2001.
13. Tansey Geoff, Worsley Tony The food system :. Food Policy Volume 21, 1996.
14. Wiktorczyk J. Miasto – wieś. Dobrze jeść., http://www.goryizerskie.pl/?file= art&art_id=1006
15. Wykańcznie polskich gospodarstw?, http://www.agronews.com.pl/pl/4,1,14029,8,2,polskie_
gospodarstwa_bankrutuja.html
16. Żywność lokalna kontra żywność masowa, http://www.kuchniaplus.pl/ kuchnioteka/artykuly.
93
Баула О.В., к.е.н., доцент
Волинський Інститут Економіки Та Менеджменту
Никитюк Т.Л., к.е.н., доцент
Луцький Національний Технічний Університет
OSOBLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POTENCJAŁU UNIWERSYTETÓW
W KSZTAŁTOWANIU STRATEGII TRANSGRANICZNEJ WSPÓŁPRACY
WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO I OBWODÓW LWOWSKIEGO,
WOŁYŃSKIEGO I BRZESKIEGO W LATACH 2014-2020
THE PECULIARITY OF USING THE POTENTIAL OF UNIVERSITIES IN
FORMING THE STRATEGY OF CROSS-BORDER COOPERATION BETWEEN
THE LUBELSKIE PROVINCE AND LVOV, VOLYN AND BRESK DISTRICTS
IN THE YEARS 2014-2020
ОСОБЛИВОСТІ ВИКОРИСТАННЯ ПОТЕНЦІАЛУ ВУЗІВ У ФОРМУВАННІ
СТРАТЕГІЇ ТРАНСКОРДОННОГО СПІВРОБІТНИЦТВА ЛЮБЛІНСЬКОГО
ВОЄВОДСТВА, ЛЬВІВСЬКОЇ, ВОЛИНСЬКОЇ ТА БРЕСТСЬКОЇ ОБЛАСТЕЙ
НА 2014-2020 РОКИ
Streszczenie
Artykuł przedstawia cechy potencjalnych uczelni granicy białorusko-polsko-ukraińskiej, aby
zapewnić tworzenie strategii współpracy transgranicznej tego obszaru, przeprowadzono SWOT –
Analizę Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach współpracy transgranicznej, i zasugerowano
obszary poprawy.
Słowa kluczowe: potencjał uniwersytetów, współpraca transgraniczna, województwo
Lubelskie, obwód Wołyński, Lwowski i Brzeski
Abstract
In the article the features of potential universities bilorusko Polish-Ukrainian border to ensure
the formation of cross-border cooperation strategy of the area, conducted SWOT – Analysis for
Science and Higher Education as part of cross-border cooperation, and suggests areas of
improvement.
Keywords: potential of universities, cross-border cooperation, Lubelskie province,
Lvov, Volyn and Bresk districts
У статті розглянуто особливості потенціалу вузів польсько-білоруськo-українського
прикордоння у забезпеченні формування стратегії транскордонного співробітництва даної
території, проведено SWOT – аналіз для Науки та вищої освіти, як складової
транскордонної співпраці, а також запропоновано напрями її удосконалення.
94
Завданням вищої школи традиційно є не тільки узагальнення і передача студентам
накопичених раніше знань, умінь і навичок, а й розвиток наукових досліджень з метою
отримання нових знань, необхідних для забезпечення НТП в країні. А за умов необхідності
забезпечення інноваційного розвитку країни все більш значною стає інноваційна функція
вищої освіти. Володіючи унікальним інноваційним потенціалом, вища школа повинна
стати рушійною силою переходу країни на інноваційний шлях розвитку, формування
інноваційної культури та інноваційного менталітету нації.
На даний час 90% щорічного приросту світових багатств забезпечують наукомісткі
технології, які є інтелектуальною продукцією, а не природними ресурсами. А в розвинених
країнах, у Японії, Німеччині, Франції та ін., цей показник наближається до 100% [1]. Саме
тому, інноваційний потенціал вищих навчальних закладів доцільно розглядати як одну із
сильних сторін та можливостей при формуванні стратегій економічного розвитку як
окремої країни, так і її територіально-адміністративних одиниць, що виступають
суб’єктами транскордонної співпраці.
Прикордонні регіони з давніх часів виступали зв’язуючим містком між сусідніми
країнами, з часом їх роль не змінилася, а навпаки зросла. Розробка Стратегії
транскордонного співробітництва Люблінського воєводства, Волинської області,
Львівської області та Брестської області на 2014-2020 роки є важливим кроком у цьому
напрямі. Стратегія була ініційована 1,5 роки тому Маршалком Люблінського воєводства
Генріхом Гетьманом. Необхідність розробки Стратегії ТКС певною мірою можна
пов’язати з можливість отримати підтримку з боку Європейського Союзу, зокрема через
мережу Структурних фондів, які нині також формують власну семирічну стратегію на
аналогічний період. За допомогою спеціально підготовлених програм ЄС підтримує
заходи спрямовані, з одної сторони на покращення стану безпеки та ущільнення кордону,
спрощення її перетину, а з іншої сторони на стимулювання соціально-економічного
розвитку прикордонних територій.
Генеральна мета Стратегії передбачає підвищення соціально-економічної
конкурентоспроможності транскордонної території на європейському, національному,
регіональному та місцевому рівні, шляхом ефективного використання ендогенних
потенціалів та пом’якшення обмежень, які виникають з факту функціонування
зовнішнього кордону ЄС. На підставі мети сформульовано чотири основні цілі, а саме:
економічне співробітництво; природне середовище, культура та туризм; транспортна
інфраструктура, інфраструктура на кордоні; наука та вища освіта.
Американські економісти-теоретики К. Макконнелл і С. Брю стверджують:
«Інвестиції в людський капітал – це будь-які дії, які підвищують кваліфікацію і здібності і,
тим самим продуктивність праці працівників. Витрати, які сприяють підвищенню
продуктивності, можна розглядати як інвестиції, бо питомі витрати здійснюються з тим
розрахунком, що дані витрати будуть багаторазово компенсовані зростаючим потоком
доходів в майбутньому» [2]. Більш лаконічно це звучить наступним чином: інвестиції
95
в освіту – інвестиції в майбутнє. Тому важливим елементом суспільно-економічного
потенціалу аналізованої транскордонної зони є вищі навчальні заклади. У 2011-2012
навчальному році в них навчалося загалом 296,0 тис. студентів, у тому числі у Львівській
області - 131,2 тис. студентів (44,3%), у Люблінському воєводстві - 96,2 тис. (32,5%),
у Брестській області - 36,9 тис. студентів (12,5%), у Волинській області - 31,7 тис. студентів
(10,7%). У нинішній структурі розташування вищих навчальних закладів на аналізованій
території можна виділити наступні центри вищої освіти:
− Львів – найважливіший центр вищої освіти аналізованого транскордонного
регіону (108,7 тис. студентів у 2011 р.), він є також одним з найбільших центрів
вищої освіти в Україні, тут знаходиться 20 вищих навчальних закладів, у тому
числі Львівський національний університет ім. Івана Франка, Національний
університет «Львівська політехніка», Львівська комерційна академія, Львівська
сільськогосподарська академія, Львівська медична академія ім. Данила
Галицького та багато інших;
− Люблін – другий за величиною центр вищої освіти в аналізованому
транскордонному регіоні (80,8 тис. студентів у 2011 р.) і шостий за величиною
центр вищої освіти в Польщі, в якому розташовані 9 вищих навчальних закладів,
у т.ч. Університет ім. Марії Кюрі-Склодовської, Люблінський католицький
університет ім. Іоанна Павла II, Люблінська політехніка та інші;
− Луцьк – найважливіший центр вищої освіти у Волинській області, другий за
величиною на українській частині прикордоння, а також третій на всій
аналізованій території (26,6 тис. студентів), тут знаходиться 8 вищих навчальних
закладів,
у
т.ч.
Луцький
національний
технічний
університет,
Східноєвропейський національний університет ім. Лесі Українки та інші;
− Брест – один з найбільших центрів вищої освіти Білорусі (21,1 тис. студентів),
в якому розташовані 2 вищих навчальних заклади: Брестський державний
університет ім. А.С. Пушкіна і Брестський державний технічний університет;
− Барановичи – другий після Бреста найважливіший центр вищої освіти
в Брестській області (9,9 тис. студентів), тут знаходиться Барановицький
державний університет;
− Дрогобич – другий після Львова найважливіший центр вищої освіти Львівської
області (9,8 тис. студентів), в ньому розташовані кілька вищих навчальних
закладів, у т.ч. Педагогічний університет ім. Івана Франка та Український
нафтогазовий інститут;
− Бяла-Підляска (5,9 тис. студентів) – в ній знаходяться Державна вища школа
ім. Папи Іоанна Павла II і філія Варшавської академії фізичної культури;
− Пінськ (5,8 тис. студентів) – в ньому розташовані Поліський державний
університет, філія Білоруської державної сільськогосподарської академії
та Пінська філія Вітебської державної академії ветеринарної медицини;
96
− Замістя (4,0 тис. студентів) – в ній знаходяться Вища школа управління та
адміністрації, Вища професійна школа ім. Шимона Шимоновича і Вища
гуманітарно-економічна школа ім. Яна Замойського;
− Хелм (3,6 тис. студентів) – в ньому розташовані Державна вища професійна
школа та Вища школа міжнародних відносин і комунікації.
Отже, в аналізованій транскордонній зоні можна виділити два найбільші центри вищої
освіти (з кількістю студентів понад 50 тис.), тобто Львів та Люблін, два великі центри (від
10 тис. до 50 тис. студентів), тобто Луцьк і Брест, три середні центри (від 5 тис. до 10 тис.
студентів), тобто Барановичі, Дрогобич, Бяла-Підляска і Пінськ, а також більше десяти
малих центрів (менше ніж 5 тис. студентів), з яких до найбільш важливих слід віднести
Замістя і Хелм. Найбільший вибір спеціальностей представляють вузи двох найбільших
центрів вищої освіти польсько-білоруськo-українського прикордоння - Львова та Любліна.
У Львівській області у 2011-2012 навчальному році домінували студенти факультетів
суспільних наук, економіки і права (33,6%), інженерно-технічних (17,5%), а також
гуманітарних і художніх (11,2%), в Люблінському воєводстві - економічних та
адміністративних (16,5%), медичних (12,8%), педагогічних (10,7%), суспільних наук
(9,4%) гуманітарних (8,7%), у Брестській області - суспільних наук (42,7%), педагогічних
(20,3%), технічних і технологічних (12,6%), а також архітектурних і будівельних (10,1%), a
у Волинській області – економічних і адміністративних (17,1%), педагогічних (16,3%),
інженерно - технічних (13,6%) і гуманітарних (7,7%) [3].
Вищі навчальні заклади на польсько-білоруськo-українському прикордонні
пропонують також досить широкі можливості навчання в аспірантурі. У 2011-2012
навчальному році найбільше аспірантів навчалося у вузах Люблінського воєводства (2799
чол.) та Львівській області (2787 чол.). Значно менша кількість аспірантів навчалась
у вищих навчальних закладах Волинської області (462 чол.) та Брестської області (92 чол.).
З початку 90-тих років ХХст. успішно розвивається інституційне співробітництво
вищих навчальних закладів Люблінського воєводства та прикордонних областей Білорусі
й України. Воно приймає форму насамперед спільних конференцій і семінарів, а також
дослідницьких проектів, окрім того, прикордонні ВНЗ Польщі охоче користуються
професорськими кадрами українських і білоруських вузів. Особливим проявом польськоукраїнського співробітництва в галузі вищої освіти була створена в 2000 р. в Любліні
Європейська колегія польських і українських університетів, яка мала покласти початок
створенню Польсько-Українського університету. Колегія перестала функціонувати у 2011
р., а навчання аспірантів взяли на себе Центр Центральної та Східної Європи Університету
ім. М. Кюрі-Склодовської та Центр громадськості та культури Східної Європи
Люблінського католицького університету.
Одним з найбільш важливих факторів, що визначають розвиток центрів вищої освіти
в умовах прогнозованого демографічного спаду, є навчання іноземних студентів. У 20122013 навчальному році у вузах Люблінського воєводства навчалося 3,2 тис. іноземних
громадян, а частка іноземців в загальній кількості студентів склала майже 4,0%.
З державних вузів найбільшу зацікавленість іноземців викликали Люблінський медичний
97
університет (1055 студентів цього вузу були іноземцями), Університет ім. Марії КюріСклодовської (472 студенти-іноземці) і Вища професійна школа ім. Шимона Шимоновича
у Замості (325 студенти-іноземці).
У свою чергу, у групі приватних вузів безсумнівним лідером за кількістю іноземних
студентів був Люблінський католицький університет ім. Іоанна Павла II (346). Найбільше
іноземців, що навчаються у вузах Люблінського воєводства, було громадянами України
(47,9 % загальної кількості іноземних студентів) та Білорусі (8,5 %), на це мала вплив
великою мірою близькість державного кордону. Іноземці складають також значну групу
серед студентів львівських вузів, так, у Львівській медичній академії ім. Данила
Галицького у 2012-2013 навчальному році навчалося 907 іноземців, у тому числі багато
поляків [4].
Таким чином, в економіці, що спирається на знання важливого значення набуває
функціонування ВНЗ та науково-дослідних установ, як у плані формування та абсорбції
інновацій, так і креативного навчання кадрів. З огляду на вагу цієї проблематики у новій
парадигмі регіонального розвитку, яка закладена у середньостроковій стратегії ЄС
«Європа-2020», вона обов’язково має розглядатися у якості транскордонного
співробітництва. Стратегічний аналіз SWOT для сфери: Наука та вища освіта –
представлена в таблиці 1 [5].
Таблиця 1. SWOT – аналіз для Науки та вищої освіти, як інноваційно-інвестиційної
складової транскордонної співпраці Люблінського воєводства, Львівської області,
Волинської області та Брестської області на 2014-2020 роки
СИЛЬНІ СТОРОНИ
відсутність істотних мовних бар'єрів;
порівняно високий рівень освіти
населення;
добре розвинена база вищої освіти;
висока доступність науково-дослідних
центрів.
СЛАБКІ СТОРОНИ
селективна інтернаціоналізація вузів;
відсутність загальної пропозиції вищої
освіти для іноземців;
диференційований рівень розвитку
наукової інфраструктури;
недостатня координація наукових
досліджень;
низький рівень комерціалізації наукових
досліджень.
МОЖЛИВОСТІ
ЗАГРОЗИ
можливість більш тісного міжнародного
наукового співробітництва;
можливість залучення значних зовнішніх
фінансових коштів на наукові дослідження
від міжнародних інституцій.
зниження кількості студентів, обумовлене
демографією;
«відтік мізків»;
конкуренція відомих вузів.
На підставі аналізу SWOT можна сформулювати мету для досліджуваної сфери
транскордонного співробітництва: побудова економіки, що спирається на знання, шляхом
підтримки ВНЗ та науково-дослідних установ у плані наукових досліджень та дидактики.
Результатом заходів прийнятих для її досягнення має бути покращення якості освіти,
98
надання міжнародного характеру освітній пропозиції та дослідним колективам
побудованим на базі різних ВНЗ.
Для досягнення ефективності транскордонної науково-інноваційної співпраці та
обміну студентами доцільно реалізувати такі напрямки: поширення Болонської системи
в усіх ВНЗ транскордонного регіону, підведення освітньої пропозиції до змінних вимог
економіки, що базується на знання; створення партнерств між різними ВНЗ з метою
абсорбції зовнішніх коштів на наукові дослідження. Виконання даних напрямків дій може
відбуватися через наступні проекти: транскордонне співробітництво з університетами та
науково - дослідними установами; співпраця освітніх установ - території транскордонного
регіону; підготовка навчальних програм системи обміну студентами; покращення доступу
до професійної та вищої освіти сільської молоді.
Оскільки, в останні роки відбувається переорієнтація структури світового
господарства у бік зростання цінності сировинних товарів (зокрема продуктів харчування
та сільськогосподарської сировини), відновних джерел енергії та вирішення проблеми
голоду у світі, а також виходячи з наявного природного (аграрного) потенціалу усіх
чотирьох учасників ТКС, нами було запропоновано внести деякі зміни у проект Стратегії
ТКС зокрема:
– по-перше, у міцних сторонах SWOT - аналізу включити: сприяння створенню
сільськогосподарських підприємств молоддю, виходячи з цього додати пункт
щодо розвитку системи самоорганізації бізнесу в сільській місцевості, особливо
молоддю;
– по-друге, у міцних сторонах SWOT - аналізу включити: сприяння підготовці
кваліфікованої, високоосвіченої та здатної до швидкої адаптації робочої сили
в сільській місцевості, виходячи з чого додати пункт щодо покращення доступу
до професійної та вищої освіти сільської молоді;
– по-третє, в пропонованих проектах «Економічне співробітництво» включити:
Розвиток самоорганізації бізнесу у сільській місцевості, особливо молоддю;
– по-четверте, в пропонованих проектах «Наука і вища освіта» включити:
Покращення доступу до професійної та вищої освіти сільської молоді;
– по-п’яте, заходи пропонуємо фінансувати з Європейського фонду орієнтації
і с/г гарантій.
Отже, на наш погляд, запропоновані зміни до проекту Стратегії ТКС «Єврорегіон
«Буг»» сприятимуть інновваційно-економічному розвитку прикордонних територій
України, Республіки Білорусь та Польщі. Зокрема, формуванню аграрних господарств
молоддю, забезпеченню існуючих агрофірм молодими креативними та високопрофесійними кадрами, брак яких відчувається нині. Луцький національний технічний
університет має всі необхідні умови, зокрема наукові, методичні, кадрові та лабораторнотехнічні для підготовки фахівців у сфері сільського господарства.
99
Література
1. Бажал А. Шляхи до прибуткової науки і освіти / А.Бажал. [Електронний ресурс]. – Режим
доступу: http://www.info-pressa.com/article-63.html
2. Макконнелл К.Р. Экономикс: принципы, проблемы и политика. Пер. с англ. 11-го изд. / К.Р.
Макконнелл, С.Л. Брю. – К., Хагар- Демос, 1993. – 785 с.
3. Дані по Львівській області представлені відповідно до класифікації факультетів ВНЗ
Державного комітету статистики України, по Брестській області - відповідно до
класифікації Державного комітету статистики Республіка Білорусь, по Люблінському
воєводстві та Волинської області - дані відповідно до Міжнародної класифікації ISCED’97
ЮНЕСКО.
4. Офіційний сайт ЛНМУ [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://www.meduniv.lviv.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=1110&Itemid=34
3&lang=uk (дані від 28 серпня 2013р.).
5. Проект Стратегії транскордонного співробітництва Люблінського воєводства, Львівської
області. Волинської області та Брестської області на 2014-2020 роки [Електронний ресурс].
– Режим доступу: http://voladm.gov.ua/.
100
101
Нагорнова О.В., к.е.н.,
Овчиннікова О.Р., к.е.н,
Хмельницький Національний Університет
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA SYTUACJĘ
DEMOGRAFICZNĄ UKRAINY
FACTORS OF THE INFLUENCE ON DEMOGRAPHIC
SITUATION IN UKRAINE
ЧИННИКИ ВПЛИВУ НА ДЕМОГРАФІЧНУ СИТУАЦІЮ
В УКРАЇНІ
Streszczenie
Artykuł przedstawia wpływ świadczeń socjalnych na liczbę ubogich rodzin na Ukrainie.
Autorki wzięły pod uwagę wpływ czynników na sytuację demograficzną w kraju. Omawiają one
dynamikę dochodów i stałą ludność na Ukrainie. Przedstawiają problemy bezpieczeństwa
społecznego i sposoby ich rozwiązania.
Słowa kluczowe: sytuacja demograficzna, Ukraina
Abstract
In the article the impact of social benefits on the number of poor families in Ukraine. We
consider the effect of factors on the demographic situation in the country. The dynamics of
income and permanent population in Ukraine. Outlines the problems of social security and their
solutions.
Keywords: demographic situation, Ukraine
Вступ
Негативні тенденції демографічної ситуації в Україні відображаються в різкому скороченні
чисельності населення, зниженні народжуваності, підвищенні рівня захворюваності
102
та смертності. Все це в свою чергу впливає на економічне, соціальне, культурне середовище
життя країни. Тому визначення чинників, які спричиняють негативні тенденції у відтворенні
населення є необхідними для врегулювання ситуації. Зокрема на демографічну ситуацію
впливає соціальна політика держави: соціальні виплати та послуги, проведення соціальних
реформ, які можуть різнобічно впливати на відтворення та рівень життя населення.
Результати досліджень.
Тенденції соціально-економічного розвитку держави є результатом дії системи чинників,
серед яких особливу роль відіграють демографічні: чисельність населення, його статевовікова структура, особливості перебігу демографічних процесів. Поступальний розвиток
економіки потребує неперервної заміни осіб, які вибувають з виробничого процесу
внаслідок виходу на пенсію або смерті, відповідною кількістю контингентів, що вступають
працеактивного життя. Щоправда, на етапі постіндустріального суспільства, коли розвиток
більшості галузей потребує забезпечення трудовими ресурсами невеликої чисельності, але
відповідної якості, залежність економічного прогресу від кількісних параметрів робочої
сили дещо знижується. Однак і в сучасних умовах вона повністю не зникає. До того
ж залишається в силі споживчий аспект взаємодії демографічного та економічного
розвитку. Чисельність населення та його склад є тим чинником, який разом із купівельною
спроможністю індивідів визначає потенційний обсяг спожитих товарів та послуг і таким
чином безпосередньо впливає на виробництво, сферу обслуговування, масштаби
експортно-імпортних операцій.
Головними проблемами загальної теорії народонаселення є його роль у суспільному
прогресі, соціально-економічна зумовленість розвитку народонаселення та його окремих
процесів, вплив законів суспільного розвитку на народонаселення, специфічне місце
народонаселення в історично конкретній системі виробничих відносин, історичні типи
відтворення населення, закони й закономірності демографічних процесів, взаємозв'язки
між окремими демографічними процесами, співвідношення соціального та біологічного,
стихійного та свідомого в розвитку народонаселення та у конкретних демографічних
процесах [1; 2].
Сучасні обсяги зменшення чисельності населення не є серйозною проблемою. Якщо
на теренах України житиме не 52 чи 49, а 43-45 млн. осіб, то не відбудеться ніяких
катастроф. Чисельність населення країни далека як від рівня перенаселення, так і від рівня,
мінімально необхідного для господарської освоєння території. Однак ситуація може
змінитися за умови довготривалого збереження несприятливих тенденцій. Тому проблема
стабілізації демографічного розвитку України, подолання існуючих негативних рис та
запобігання їм у майбутньому стає надзвичайно актуальною. Однією з передумов
її вирішення є виявлення причин ситуації, що склалася, та науково обґрунтоване
передбачення майбутнього демографічного розвитку держави.
103
Розглянемо основні чинники впливу на демографічну ситуацію в Україні. Науковці
по-різному класифікують чинники, що впливають на основні демографічні процеси, такі як
народжуваність, смертність, міграція. Зокрема серед чинників виділяють соціальні,
економічні, зокрема трудові, а також медико-демографічні чинники, які зазвичай відносять
до безпосередніх детермінант народжуваності. Окрім цього деякі вчені виділяють
культурні, психологічні, антропологічні. Охарактеризуємо кожну групу чинників [1].
До соціальних чинників слід віднести тип поселення, освіта, ставлення до релігії,
моральні цінності, статус в суспільстві. Наприклад, міське населення України більшою
мірою зосереджує свою увагу на професійній кар’єрі, навчанні, ніж сільське, як результат це
обмежує їх кількість дітей в сім’ї. Традиційно, релігійність населення позитивно впливає на
народжуваність. Хоча останнім часом спостерігається зменшення впливу цього чинника на
відтворення населення та переважанням економічних чинників. Рівень освіченості жінок
сьогодні не має значного впливу на кількість народжених дітей, хоча у ХХ столітті
спостерігалось зниження народжуваності при зростанні рівня освіти. Проте цей фактор
позитивно відображається на можливості жінки краще працевлаштуватись, а отже
можливості самореалізації та матеріального забезпечення сім’ї. З іншого боку професійна
зайнятість жінок скорочує її потребу в народженні дитини. Моральні цінності постійно
змінюються, а тому змінюються традиційні погляди на сім’ю, зростає поширення гендерної
рівності. Відтак для багатьох жінок самореалізація та кар’єрний ріст мають більше значення
ніж шлюб та народження дитини. З іншого боку моральні цінності впливають на
народження позашлюбних дітей, що особливо проявляється в Україні в останні роки.
Економічні чинники визначаються рівнем доходів, забезпеченістю житлом, статусом
на ринку праці, соціальним захистом населення з боку держави. Матеріальне забезпечення
сім’ї є важливим чинником при вирішенні народження дитини. Між рівнем доходу та
народжуваністю існує пряма залежність: вищий рівень доходів населення стимулює
народжуваність. Окрім цього достатній рівень доходу в країні зменшує трудову міграцію,
підвищує добробут населення, а отже рівень життя та скорочує смертність. Соціальний
захист населення незначно позитивно впливає на народжуваність, переносячи рішення про
народження дитини раніше запланованого терміну. Окрім цього підвищення соціальних
виплат без забезпечення економічного зростання не забезпечує підвищення рівня життя
населення, а може спричиняти інфляційні процеси, що в свою чергу негативно
відображається на демографічній ситуації.
До медико-демографічних чинників належить участь в шлюбі або партнерстві,
кількість вже наявних дітей, стан репродуктивного здоров’я. Останнім часом
спостерігається зміна шлюбної поведінки, що в свою чергу відображається на
демографічній ситуації країни, тобто репродуктивна поведінка не диференціюється за
шлюбним станом. Стан репродуктивного здоров’я, на що впливає несприятлива екологічна
ситуація, може значно позначитись на смертності та народжуваності населення.
104
Розглянемо основні індикатори чинників впливу на демографічну ситуацію в Україні,
зокрема рівень доходів, наявний дохід у розрахунку на одну особу, захворюваність
населення, кількість вищих навчальних закладів, обсяги викидів забруднюючих речовин та
кількість зареєстрованих шлюбів.
1400000
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Роки
Доходи, млн. грн.
Чисельність постійного населення, тис. осіб
Рис. 1. Динаміка доходів та чисельності постійного населення України за 2003-2012 роки
З 2003 року чисельність постійного населення України скорочується, не зважаючи на
те, що рівень доходів зростає (рис. 1.) [3]. Це пояснюється тим, що реальні доходи
населення залишаються на низькому рівні. Як свідчать дані, у структурі доходів найбільшу
частку займає заробітна плата, при цьому обсяг соціальної допомоги у структурі доходів
населення також є високим, що є негативним. Зважаючи на те, що при достатньому рівні
соціальних виплат в Україні спостерігається демографічна криза, ми вважаємо, що цей
фактор не відіграє основної ролі в зростання чисельності населення та його добробуту.
У структурі витрат переважають витрати на придбання товарів та послуг, які у 2012 році
становили 81,87 % від загальних витрат. Це пояснює той факт, що в Україні найбільша
частка сімей з однією дитиною, оскільки доходів для простого або розширеного
відтворення недостатньо.
Соціальні реформи, як правило, відносно швидко надають відчутні позитивні
результати, такі як зміцнення соціальної справедливості, покращення рівня життя,
полегшення доступу до соціальних послуг і підвищення їх якості, що зміцнює довіру
населення до влади. Майже за два десятиріччя ринкових економічних перетворень в
Україні реформи у соціальному секторі були здійснені тільки частково. Значною мірою він
досі зберігає риси радянської системи, такі як максимальне охоплення населення
соціальною допомогою, велика кількість платежів при дуже малому їх розмірі, незначний
зв'язок між платежами й потребами, відсутність прив’язки державного фінансування до
послуг, що надаються, великий обсяг необґрунтованих видатків.
Як наслідок, соціальний сектор України потерпає від трьох недоліків. По-перше,
соціальні видатки в цілому занадто великі для країни з таким рівнем економічного
105
розвитку, як Україна. Зокрема, Україна має найвищу в світі частку державних пенсійних
видатків до ВВП – близько 18 відсотків, що майже вдвічі більше, ніж у Європейському
Союзі. По-друге, соціальні послуги не дуже ефективні, й населення вельми незадоволено
обсягом і якістю послуг, що надаються. По-третє, соціальна допомога більшою частиною
надається людям, які не дуже її потребують, тоді як ті, хто насправді потерпають, належної
соціальної підтримки не одержують [4].
За даними табл. 1 можна зробити висновок про скорочення частки соціальних виплат
населенню за 2010-2012 роки у фактичних видатках державного бюджету України,
зокрема у 2012 році вона становила 13,73 %, що можна оцінити позитивно. Видатки на
соціальний захист, не зважаючи на їх скорочення у структурі бюджету, у 2012 році зросли,
зокрема загалом на 7,19. Таке зростання можна пояснити підвищенням розміру
мінімальних розмірів соціальної допомоги загалом.
Таб. 1. Динаміка соціальних виплат в Україні за 2010-2012 роки
2010 р.
Показник
Фактичні
видатки
Соціальний
захист та
соціальне
забезпечення
2011 р.
Темп
приросту, %
2012 р.
Абс.
значення,
млн. грн
Питома
вага, %
Абс.
значення,
млн. грн
Питома
вага, %
Абс.
значення,
млн. грн
Питома
вага, %
2010/
2009
2011/
2010
242356,7
100,00
303588,7
100,00
333459,5
100,00
25,27
9,84
51512,3
21,25
42715,6
14,07
45785,2
13,73
-17,08
7,19
Як свідчать дані табл.. 2, обсяг соціальної допомоги сім’ям з дітьми за досліджуваний
період зростає, зокрема у 2011 році – на 36,55 %, у 2012 році – на 22,22 %. У 2011 році
найбільшими темпами відбувалось зростання допомоги по догляду за дитиною до
досягненню нею трирічного віку, допомоги при усиновленні дитини, допомоги на дітей,
над якими встановлено опіку чи піклування. У 2012 році різким зростанням
характеризувались одноразові виплати при народженні та усиновленні дитини.
106
Таб. 2. Динаміка та структура соціальних виплат сім’ям з дітьми в Україні за 2010-2012 роки
Темп приросту,
%
Роки
2010
Абс.
значення,
тис. грн
Питома
вага,
%
Абс.
значення,
тис. грн
Питома
вага,
%
2012
Питома
вага,
%
2011
Абс.
значення,
тис. грн
Показник
2011/
2010
204659,4
1,53
255102,1
1,40
304742,6
1,37
24,65
19,46
8426076
63,03
10173941,2
55,73
12650553,9
56,70
20,74
24,34
2579260
5846815,9
-
2444740
7729201,2
-
3817126,3
8833427,7
-
-5,22
32,20
56,14
14,29
2466771,8
18,45
4636737
25,40
5748374,9
25,77
87,97
23,97
720544,9
5,39
1015843,8
5,56
1112179,7
4,99
40,98
9,48
1535371,8
11,49
2146933,9
11,76
2462299
11,04
39,83
14,69
14794,9
0,11
26184,4
0,14
32094,7
0,14
76,98
22,57
одноразова
7932,8
-
9378,5
-
14958,1
-
18,22
59,49
щомісячна
6862,1
-
16805,9
-
17136,6
-
144,91
1,97
13368218,8
100,00
18254742,4
100,00
22310244,8
100,00
36,55
22,22
Допомога
у зв’язку
з вагітністю та
пологами
Допомога при
народженні
дитини
одноразова
щомісячна
Допомога по
догляду за
дитиною до
досягненню нею
трирічного віку
Допомога на
дітей, над якими
встановлено
опіку чи
піклування
Допомога на
дітей одиноким
особам
Допомога при
усиновленні
дитини
Всього
2012/
2011
Окрім цього допомога при народженні дитини займає найбільшу частку серед усіх
видів соціальної допомоги сім’ям з дітьми, зокрема у 2011 році вона становила 56,70% [3].
Розглянемо детальніше соціальну допомогу при народженні. У 2011 році виплати при
народженні дитини зросли на 1747865,2 тис. грн, у 2012 році – на 2476612,7 тис. грн.
Найбільше виплат здійснюється у Донецькій, Дніпропетровській, Львівській, Одеській,
Харківській областях та м. Києві (їх частка перевищує 5%). Частка одноразової соціальної
допомоги при народженні дитини у розмірі від 3% до 5% характерна для Вінницької,
Житомирської, Закарпатської, Запорізької, Івано-Франківської, Київській, Луганської та
Рівненської областей, а також АРК. Соціальні виплати, частка яких менша3 % у загальних
виплатах по Україні, здійснювались в Волинській, Кіровоградській, Миколаївській,
Полтавській, Сумській, Тернопільській, Херсонській, Хмельницькій, Черкаській,
Чернівецькій, Чернігівській областях та м. Севастополі. Така тенденція виплат
пояснюється відповідною кількістю народжених осіб в регіоні Окрім цього допомога при
народженні дитини займає найбільшу частку серед усіх видів соціальної допомоги сім’ям
з дітьми, зокрема у 2011 році вона становила 56,70% [5; 6].
107
Таким чином, підсумувавши вище зазначені тенденції, можна сказати, що витрати на
соціальне обслуговування та соціальне забезпечення займають значну частку у державному
бюджеті України. Характерним є те, що соціальна допомога сім’ям з дітьми щороку
підвищується, зокрема виплати при народженні дитини, що є недостатньо обґрунтованим,
оскільки відображає популістський характер соціальної політики в Україні.
Однією з найбільших проблеми системи соціального забезпечення є неефективність
вітчизняної системи соціальних пільг. Так, в Україні згідно чинного законодавства пільги
надаються за категоріальним принципом, тобто громадяни отримують їх в результаті
приналежності до тієї чи іншої пільгової категорії громадян. При цьому не враховуються
доходи і матеріальний добробут пільговика та його родини, оскільки пільги цим
категоріям надаються без попередньої перевірки рівня їх доходів чи засобів існування,
а розмір пільг встановлюється залежно від категорії отримувача.
Як наслідок, частка осіб, які отримують соціальну допомогу, серед тих, хто не
належить до числа бідних за критерієм поточних доходів, навіть перевищує кількість
отримувачів серед бідних. Дві третини загальної суми пільг та допомоги припадають на
частку домогосподарств з середнім доходом, більшим за прожитковий мінімум.
Окремі категорії громадян отримують пільги за багатьма підставами протягом
тривалого періоду часу без оцінки потреби в них. Розміри допомоги, яку отримують
“бідні” та “небідні”, практично не різняться між собою. Оскільки пільги переважно
надаються незалежно від доходу та потреби в них (від чого потерпають найбідніші), вони
неспроможні забезпечити бідним прожитковий мінімум. Загострює проблему ще й те, що
доступ до пільг по країні вкрай нерівномірний: так, частка міських сімей, що користуються
пільгами на оплату транспортних послуг, втричі перевищує аналогічний показник для
сільського населення (12,6 % та 30,9%).
Однією з проблем сьогодні незавершеність соціальної реформи, відсутність
політичної волі та політичного розуміння необхідності поглиблення та завершення
соціальної, в першу чергу, пенсійної реформи. Це зумовлено хронічною нестачею коштів
в пенсійних та інших фондах, та не ефективне або не цільове використання їх.
Також в системі соціального забезпечення є велика низка проблем наступного
характеру:
– низька адресність соціальних пільг;
– невідповідність між розмірами пільг та реальними можливостями їх забезпечити;
– залишкове фінансування медичного забезпечення, що не дозволяє підтримувати
систему медичного захисту на належному рівні.
Отже, очевидно, що нинішня система надання пільг є неефективною та має дуже
багато проблем, тому потребує реформування. Покращувати систему соціальних пільг,
на мою думку, потрібно за такими основними напрямками:
– відхід від категоріального принципу, тобто переорієнтація пільг на людину, якій
вони справді потрібні. Це можна реалізувати шляхом попереднього з'ясування
108
рівня доходів адресата пільги, і якщо дохід виявляється вищім за середній, він
втрачає право на користування пільгою. Доцільно, буде також створити систему
моніторингу за доходом пільговика. Хоч це і підвищить витрати на
обслуговування розрахунків з пільговиками, проте ефективність системи значно
підвищить, та й сума пільгових виплат знизиться, адже більшість пільговиків – це
особи із доходами вище середнього;
– з метою зменшення невідповідності між виплатами по соціальним пільгам та їх
реальною сумою, доцільно закріпити за кожним видом пільг нормативний
документ та конкретне джерело його (виду пільг) фінансування. Наприклад, це
можуть бути або кошти бюджетів різних рівнів чи кошти з фондів соціального
страхування;
– розробка єдиного законодавчого акту, який би охоплював всю систему надання
соціальних пільг. Це зробило б більш прозорою і зрозумілою процедуру надання
цих пільг.
Демографічний процес являє собою сукупність демографічних подій у житті людини.
Він може проявлятись у трьох формах: природному, механічному та соціальному русі
населення. Основними демографічними процесами виступають народжуваність, смертність,
шлюбність та розлучуваність, які відображають демографічну ситуацію в країні.
Найголовнішим завданням, що стоїть у галузі поліпшення якісної структури
населення є створення можливостей для підвищення якості життя всіх людей, ефективного
використання як працездатного населення, так і соціального, культурного і трудового
потенціалу населення старшого віку. Всебічне вивчення соціально-економічних
характеристик різних вікових груп людей, особливо професійної придатності, яка
пов`язана із віком і досвідом, дасть можливість переглянути деякі негатив ні моменти,
пов`язані із старінням людей.
Проаналізувавши основні чинники впливу на демографічну ситуацію, можна сказати,
що демографічні процеси залежать від трьох основних груп факторів: соціальних,
економічних та медико-демографічних. В Україні відтворення населення значною мірою
залежить від рівня реальних доходів, а другорядними чинниками виступають рівень
захворюваності, соціальні виплати, кількість шлюбів та забруднення навколишнього
середовища.
Реформи у соціальному секторі здійснюються тільки частково. Більшість соціальних
реформ не схвалюються населенням України, зокрема пенсійна та реформи системи пільг,
оскільки вони стосуються не заможних верств населення. Окрім цього, фактичне
реформування соціальної сфери не відбувається, оскільки всі соціальні зміни стосуються
здебільшого підвищення або зниження розмірів соціальних виплат різним категоріям
населення.
109
Висновки
Стратегічне значення демографічного чинника має непересічне значення для
майбутнього розвитку держави.
Центральну роль у цьому мають відігравати:
1. подолання бідності, запобігання розвиткові хронічної та успадкованої бідності на
основі зростання доходів та рівня життя всього населення;
2. глибоке реформування сфери праці, оскільки саме тут формуються провідні важелі
репродуктивних і міграційних настанов, соціальної поведінки, здорового способу життя;
3. забезпечення ефективної зайнятості, яка має стати надійною гарантією належного
рівня життя не тільки для самого працюючого, а і для його утриманців;
4. справедливі соціальні виплати, що покликані підтримувати економічний
прогресивний розвиток держави.
Список використаних джерел
1. Прибиткова І.М. Основи демографії : Посібник для студентів гуманітарних і суспільних
факультетів вищих навчальних закладів / І.М. Прибиткова. – К.: «АртЕк», 1995. – 256 с.
2. Дорошенко Л.С. Демографія : Практикум / Л. Дорошенко. - К.: МАУП, 2007. - 80 с.
3. Державна служба статистики : [Електронний ресурс] : Режим доступу : http://ukrstat.gov.ua/
4. Безтелесна Л. Удосконалення механізму соціального захисту дітей в Україні / Л. Безтелесна,
Т. Максимчук, Г. Юрчик // Науково-економічний та суспільно-політичний журнал
«Україна: аспекти праці». – Київ, 2012. – Вип. 4. – С. 38-45.
5. Міністерство соціальної політики України : [Електронний ресурс] : Режим доступу :
http://www.mlsp.gov.ua/
6. Закон України «Про державну допомогу сім’ям з дітьми» : [Електронний ресурс] : Режим
доступу: http://iportal.rada.gov.ua/
110
111
Iryna Zablotska
Senior Lecturer, Volyn Institute for Economics and Management, Ukraine
TEORETYCZNE I PRAKTYCZNE PODSTAWY TWORZENIA
MODELU PRZYSTĘPNEGO RYNKU MIESZKANIOWEGO:
ASPEKT SPOŁECZNY
THEORETICAL AND PRACTICAL BASES OF FORMING
A MODEL OF AFFORDABLE HOUSING MARKET:
THE SOCIAL ASPECT
Streszczenie
Artykuł definiuje problemy przystępności mieszkań społecznych na Ukrainie, analizuje
międzynarodowe doświadczenia w zakresie tanich mieszkań, proponuje model nowoczesnego
rynku tanich mieszkań, który jest przeznaczony do rozwiązywania istniejących problemów
społecznych i podstawowych zasad funkcjonowania.
Słowa kluczowe: rynek mieszkaniowy, aspekt społeczny
Abstract
The article defines social housing affordability problems in Ukraine, analyzes international
experience of affordable housing, proposed model of a modern market of affordable housing,
which is designed to solve existing social problems and solved the basic principles of operation.
Keywords: housing market, social aspect
У статті визначено соціальні проблеми доступності житла в Україні, проаналізовано
світовий досвід будівництва доступного житла, запропоновано сучасну модель ринку
доступного житла, яка покликана вирішити існуючі соціальні проблеми та розкрито
основні принципи її функціонування.
В Україні нараховується понад 14 млн сімей, з яких понад 2,5 мільйонів –родини, що
знаходяться в важких матеріальних умовах. За офіційними даними, 1,3 млн. українців
стоять у квартирній черзі, 400 тисяч мають право на отримання житла соціального
112
призначення. Майже стільки ж українських громадян готові самостійно вирішити
квартирне питання, але за умови наявності пропозицій доступного житла на ринку
нерухомості. Наразі, масштабність житлової проблеми в Україні занадто вражаюча, щоб і
надалі її ігнорувати та використовувати лише як привід для порожніх політичних дискусій.
В Україні часто плутають поняття «соціального» та «доступного» житла. Якщо
соціальне житло має законодавче закріплення у Законі України «Про житловий фонд
соціального призначення»1 2006 року, то статус доступного житла й досі не врегульовано.
«Соціальним» є житло всіх форм власності з житлового фонду соціального
призначення, що безкоштовно надається на основі договору найму на певний строк
громадянам, які потребують соціального захисту.
За загальною практикою, доступне житло – це збудовані і ті, що будуються за
державною підтримкою, житлові будинки та квартири. Держава частково компенсує
будівництво доступного житла чи надає пільгові іпотечні житлові кредити
в уповноваженому банку для його придбання. Право на отримання такого житла надається
громадянам, які потребують поліпшення житлових умов.
Зараз соціальне житло в Україні практично не будують. Існує єдиний механізм, коли
на комерційній основі будується будинок, а потім 15-20% квартир забирають у
забудовника та безоплатно роздають черговикам. Це часто називають красивою назвою
«фонд соціального житла». За поділ соціального житла відповідає місцева влада2.
На сьогодні для пересічного українця доступне житло радше мрія, ніж реальність.
І причин для такого стану речей є кілька:
1. Програм, направлених на вирішення житлових проблем українців чимало, однак
жодна з них не була забезпечена належним фінансуванням. На сьогодні в Україні діє шість
Програм, метою реалізації котрих є забезпечення різних верств громадян доступним
житлом - за рахунок будівництва, придбання на пільгових умовах, приватизації
гуртожитків, тощо. Проте жодна з них не фінансується в повному обсязі.
2. Чисельні проблеми будівельної галузі. Наслідки фінансово-економічної кризи
боляче вдарили по системі житлового-кредитування і спричинили чимало проблем у
будівельній галузі. Аби уникнути повторення історій на кшталт «Еліта-центрів», багато
зусиль було спрямовано на проблемні будівельні об’єкти, аби завершити їх та здати в
експлуатацію. З одного боку це дозволило рятувати будівельну галузь і захистити
приватних (індивідуальних) інвесторів, що вклали гроші у майбутні квартири на стадії
будівництва. З іншого, це стало на заваді старту новим будівельним проектам, в межах
Програм будівництва доступного житла.
1
Закон України «Про житловий фонд соціального призначення» редакція від 18.11.2012 р. Офіційний
веб-портал Верховної Ради України. [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/3334-15
2
Ірина Бережна Соціальне та доступне житло: завдання для влади. [Електронний ресурс]. – Режим
доступу: videonews.com.ua/analytics/zutlopobereznoj.html
113
3. Відсутній системний підхід. Питання забезпечення громадян доступним житлом
часто переносилося з економічно-соціальної площини в політичну. Через це фінансування
програм та контроль за їх виконанням не був системним, і як наслідок – ми повертаємося
до проблеми, про яку вже згадували вище.
4. Відсутність довіри до державних програм. Не зважаючи на те, що житлове питання
для багатьох українців є досить гострим, ставати учасниками державних програм
громадяни особливо не поспішають. З одного боку, багато хто вважає цю справу просто
безперспективною через шалені черги, інші - просто не мають достатньої інформації про
нині діючі програми, за рахунок участі у котрих можна поліпшити житлові умови.
5. Небажання місцевої влади йти назустріч. На жаль, не поодинокі випадки коли
місцева влада замість того, щоб сприяти будівництву нових житлових об’єктів, навпаки,
перешкоджає цьому процесу. Звісно, багато місцевих чиновників піддаються спокусі
сприяти будівництву елітного житла у центральних та паркових районах міст, замість так
званих «соціальних» проектів, де б частина квартир могла виділятися соціально
незахищеним громадянам в рамка тієї чи іншої держпрограми3.
У Росії, країнах Західної Європи та США існує чимало програм соціального житла, які
реалізовуються як на загальнодержавному, так і на регіональному (муніципальному)
рівнях. Слід зазначити, що зазвичай заходи, спрямовані на забезпечення соціальним
житлом є частиною більш широких програм, спрямованих на забезпеченню населення
доступним житлом. Програми по доступному житлу спрямовані на більш широкі верстви
населення, в той час як програми по соціальному житлу спрямовані на малозабезпечених
та соціально вразливих громадян, які в принципі не в змозі забезпечити себе житлом.
Соціальне житло – це найчастіше малогабаритні квартири в типових будинках.
У більшості країн ЄС (без Центральної і Східної Європи) розмір житлової кімнати на одну
людину не може бути меншим, ніж 4 кв.м (у Німеччині – не менш 8 кв.м) при висоті стелі
не менш 2 м. Розміри і зручності соціального житла сильно варіюються від країни до
країни, а іноді і від міста до міста. Держава в тій чи іншій формі володіє ними і здає в
оренду на пільгових умовах малозабезпеченим громадянам. Інколи це житло можна
викупити в держави за прийнятною ціною.
Аналізуючи досвід зарубіжних країн можна виділити три основні схеми фінансування
доступного житла:
− американська схема;
− німецька схема;
− китайська схема.
Американська схема фінансування доступного житла базується на іпотечному
кредитуванні. Іпотека в США регулюється Федеральним Урядом. У США тільки в ряді
штатів є прецеденти масового будівництва дешевого житла, переважно, дерев'яного.
3
Володимир Вечерко Доступне житло – міф чи реальність [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://blogs.korrespondent.net/blog/celebrities/3224680-dostupne-zhytlo-mif-chy-realnist
114
Основний акцент зроблений на федеральну підтримку іпотеки. Ключові соціальні
програми, що організовуються урядом, зводяться до пільгового кредитування соціально
уразливих груп населення – ветеранів, незаможних, інвалідів. На вторинному ринку
іпотечних цінних паперів частка держави складає 90 % серед інвесторів. Головні іпотечні
установи – іпотечні і комерційні банки, кооперативні банки, кредитні союзи. Провідна
і найбільш характерна організаційна риса американської моделі іпотеки – стрижнева роль
банку в процесі кредитування. Слід зауважити, що банк зацікавлений у розтягуванні
терміну кредитування, і тому нерідко стягує штраф за дострокове погашення кредиту.
Іпотечні кредити, видані на первинному ринку, сек’юритизуються на вторинному ринку
агентствами шляхом випуску іпотечних боргових цінних паперів. Кредити в США
видаються на термін від 3 до 30 років. Процентна ставка коливається від 2,5 до 8 %, кредит
видається на 70 % від вартості нерухомості.
В даний момент у США, порівняно з іншими країнами світу, є найбільш
капіталізованим іпотечний ринок, його обсяг близький до 400 млрд. доларів у рік. Загальна
кредиторська заборгованість у США по іпотеці складає 3 трлн. дол.
Серед розвинутих держав американська схема поширена в Австралії і Канаді, майже
аналогічними до неї є ряд іпотечних схем у Великобританії. Такий метод застосовується в
ряді країн третього світу, зокрема, у латиноамериканських державах і на Філіппінах; у
країнах СНД ця схема є домінуючою.
Німецька схема заснована на системі будівельноощадних кас (БОК). Дана система
набула поширення по всій Європі. Слід зауважити, що необхідно розрізняти власне іпотеку
по німецькому типу, при якій задіяний банк, і БОК в чистому вигляді. У першому випадку
протягом визначеного часу (звичайно це до 3 років) банк переконується в кредитоспроможності клієнта: відкривається рахунок цій особі, на який здійснюються відрахування
із зарплати та інших доходів. За цей період необхідно накопичити 30% вартості житла. Тоді
банк може виступити додатковою ланкою між БОК і клієнтом, прокредитувавши залишок
суми. Покупець може заселятися в квартиру, однак вона залишається у власності банку.
Термін кредитування – від 10 до 36 років, ставки від 5 до 7 % річних.
У випадку з БОК у чистому виді, квартира протягом усього процесу залишається у
власності БОК до повної виплати покупцем суми. БОК займають близько 30% усієї
німецької індустрії житла, в інших європейських державах цей відсоток дещо нижчий, але
також значний. У Німеччині БОК користуються власними активами, не залучаючи
фінансування ззовні. В інших європейських державах можливе залучення коштів
інвесторів. БОК юридично є товариствами взаємного кредиту. Термін внесення
передоплати – 5 років , передоплата звичайно дорівнює від 30 до 40 % від вартості житла.
Максимальний термін кредитування – від 12 до 18 років, мінімального терміну не існує,
штрафів за дострокове погашення не передбачено. Ставка коливається від 3 до 5 % річних.
Державою практикуються різного роду субсидії для пільгових категорій громадян і для
молодих державних службовців, що мають родину і дітей. Особливо така практика
115
субсидування поширена у Швеції. Окремим варіантом БОК є некомерційні і контрольовані
державою житлові товариства у Великобританії і Гонконзі.
Китайська система іпотеки близька до німецької. У Китаї існують житлові акціонерні
товариства (ЖАТ), які дещо схожі на БОК. ЖАТ прийшли на зміну житловим зобов'язанням
державних підприємств перед своїми співробітниками. Це комерційні організації, незалежні
від держави, яким державні підприємства передали свій житловий фонд.
Житлові витрати виводяться з бюджету підприємства, житло або здається в оренду,
або продається, а за рахунок виключення з бюджету підприємства витрат на придбання
і утримання житла формується ресурс для підвищення зарплати співробітникам, що
компенсує їм витрати на оренду чи придбання житла за ринковими цінами. Фінансування
схем здійснюється комерційними банками.
На основі досвіду ЖАТ був прийнятий «Національний проект зручного житла». По
цій програмі в Пекіні, Шанхаї і ряді інших великих міст було продане житло, надане
державою підприємствам для своїх співробітників. Також поширена практика фондів
житлових заощаджень, куди, як у пенсійний фонд, відраховуються підприємством гроші з
зарплати співробітника (5% на місяць).
У Російській Федерації з 1997 р. функціонує ВАТ «Агентство з іпотечного житлового
кредитування», яке було створено згідно постанови Уряду з метою забезпечення
ліквідності комерційних банків, які надають довгострокові житлові кредити населенню, за
рахунок купівлі прав вимог за такими кредитами за кошти, що залучаються шляхом
розміщення облігацій Агентства на фондовому ринку. Єдиним акціонером Агентства
є держава, акції на ринку не обертаються. З 2003 р. Агентство здійснює випуск
корпоративних облігацій, відтоді було 9 випусків.
Система рефінансування діє на всій території РФ, функціонує мережа регіональних
агентств. Загалом станом на листопад 2007 р. було рефінансовано 103 534 іпотечних
кредити на загальну суму 73,1 млрд руб., причому за 10 місяців 2007 р. цей показник зріс
на 33,7 млрд руб.
В багатьох країнах світу доступне житло підтримується також різноманітними
іншими способами – зокрема, державними субсидіями, грантами, гарантіями
і податковими пільгами. Наприклад, організація, що видала громадянину іпотечну позику
на житло, у свою чергу, одержує гарантію держави (центральної чи місцевої влади).
Одночасно позичальнику видається субсидія, що знижує процентну ставку по кредиту до
прийнятних розмірів. Пільги по іпотечних відсотках практикуються в Бельгії,
Великобританії, Голландії, Данії, Ірландії і Франції.4
Вирішення зазначених вище
проблем вимагатиме реалізації комплексу узгоджених заходів, як у сфері власне житлової
політики, так і в сферах антимонопольної, податкової, антикорупційної, бюджетної політик.
4
Можливі напрями удосконалення житлової політики в Україні. Аналітична записка Відділу
економічної та соціальної стратегії Національного інституту стратегічних досліджень при Президентові
України [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://old.niss.gov.ua/monitor/May08/10.htm
116
На наш погляд, оптимальна стратегія держави на ринку житла полягає в створенні
максимально сприятливих умов життя для соціально й економічно активних прошарків
населення, сприянні формуванню середнього класу з одночасною підтримкою соціально
незахищеної частини населення. При цьому, виступаючи в якості співінвесторів
і замовників будівництва соціального житла, держава і місцеві органи влади можуть
встановлювати і регулювати ціни, домагаючись від проектних і підрядних організацій
зниження собівартості житла.
Варто виокремити низку можливих перспективних напрямків удосконалення
житлової політики держави з метою поліпшення становища у цій сфері.
1. Необхідно на державному рівні затвердити адекватні сучасним реаліям мінімальні
соціальні житлові стандарти, у відповідності з якими б визначався рівень державної участі
в програмах фінансування соціального житла. До числа державних житлових стандартів
слід віднести:
− стандарти визнання громадян такими, що потребують покращення житлових умов
(на основі критеріїв забезпеченості житлом і рівня доходів);
− норми надання житлових приміщень за договорами безплатного користування
і соціального найму;
− нормативи споживання комунальних послуг;
− стандарти допомоги громадянам, які потребують соціальної підтримки
в забезпеченні житлом і поліпшенні житлових умов;
− стандарти надання допомоги незаможним громадянам при оплаті житловокомунальних послуг;
− граничний розмір частки сукупного бюджету домогосподарства, що може
направлятися на оплату житлового кредиту
− граничний розмір припустимої частки витрат домогосподарства на оплату найму
житла (коефіцієнт доступності соціального і некомерційного найму);
− граничний розмір витрат домогосподарства на утримання житла (коефіцієнт
доступності комунальних платежів).
2. Плата за найм і утримання соціального житла повинна встановлюватися
диференційовано в залежності від доходів населення з розрахунку соціальної норми
надання житла. Частка сукупного доходу родини, що залишається після оплати наймання
житла і комунальних послуг, повинна відповідати встановленому законом прожитковому
мінімуму родини. Для родин, у яких в результаті повної оплати найму і комунальних
послуг ця частка стає меншою за прожитковий мінімум, розмір оплати за найм і
комунальні платежі має знижуватися, а частина витрат, що залишилася, – компенсуватися
державою. В тих випадках, коли економічні умови створюють невигідним організацію
відокремлених фондів соціального житла, можливо передбачити надання громадянам, які
цього потребують, субсидій, що покривають частину оплати за найм приміщень у
житловому фонді комерційного використання.
117
3. Одним з варіантів реалізації державної політики в сфері активізації будівництва та
продажу доступного та соціального житла можна вважати створення мережі операторів
(житлових асоціацій), які б безпосередньо отримували бюджетні кошти, що виділяються
в рамках житлової політики, а також мали змогу залучати кошти приватних інвесторів
(в тому числі – фізичних осіб). Основне призначення житлових асоціацій – здійснення
функцій замовника-інвестора соціального житла. Виступаючи в цій якості, вони на
конкурсній основі мають здійснювати підбір забудовників (девелоперів), що організують
комплексний розвиток територій і житлове будівництво, які, у свою чергу, наймають
підрядні будівельні організації. Функції щодо управління побудованого соціального житла
повинні передаватися житловим асоціаціям, в той час як власниками побудованого
соціального житла повинні бути муніципалітети. Асоціації могли б реалізовувати
конкретні програми соціального житла в тому чи іншому регіоні, і, в свою чергу, бути
підзвітні Національній житловій асоціації, створеній у формі некомерційної громадської
організації, а також місцевій владі. В органи управління житлових асоціацій повинні
входити представники громадськості і зацікавленого бізнесу, а також органів місцевого
самоврядування.
4. Ефективним механізмом, що сприяє активізації будівництва соціального житла, є
податкове регулювання. Про це свідчить досвід зарубіжних країн, зокрема досвід США, де
механізм надання податкових пільг одержав значне поширення. Податкові звільнення
можуть надаватися з державного бюджету забудовникам (девелоперам), які беруть участь
у програмах будівництва соціального житла. У свою чергу, забудовники повинні мати
право продати такі податкові звільнення банкам, які здійснюють фінансування
будівництва. Такий механізм дозволить державі стимулювати будівництво соціального
доступного житла без істотних грошових вкладень з бюджету, а також перекласти на
банки контроль виконання соціальних зобов'язань забудовниками.
5. Суттєву роль у вирішенні житлового питання може відіграти політика
стимулювання будівництва житла підприємствами і надання цього житла їх
співробітникам на умовах соціального наймання. Зацікавленість у будівництві і утриманні
такого житла з боку власників диктується необхідністю залучення на підприємства
трудових ресурсів, чиї результати діяльності виступають основним джерелом прибутку
виробництва. З боку держави така діяльність може стимулюватися шляхом надання
податкових преференцій для соціально відповідального бізнесу.
6. Розв’язання проблеми підвищення доступності житла потребує поліпшення
відповідного фінансового забезпечення. Для цього нагальним є формування організаційнофінансової схеми, яка дозволить скоординувати за термінами і обсягами кредитнофінансові та інвестиційно-будівельні цикли, визначає необхідність розвитку системи
іпотечного житлового кредитування (ІЖК).
Система ІЖК є сукупністю механізмів, які забезпечують узгоджений розвиток ринку
житла, ринку іпотечних кредитів і ринку іпотечних цінних паперів у спосіб:
118
− збільшення пропозиції на ринку житла за рахунок активізації інвестиційної
діяльності в будівництві;
− збільшення платоспроможного попиту через банківське іпотечне житлове
кредитування, у т.ч. створення надійних схем накопичення коштів населення на
придбання житла;
− зменшення ризиків іпотечного кредитування.
При цьому слід наголосити, що одночасно одним з першочергових завдань
економічної політики є налагодження стабільних фінансових потоків у формі інвестицій в
будівництво з метою підвищення координації між темпами формування ринку іпотечних
кредитів і нерухомості. Адже відставання темпів нарощування пропозиції житла від
збільшення обсягів грошових вкладень у іпотечне житлове кредитування населення може
привести до дисбалансу попиту і пропозиції і стрибкоподібного зростання цін на ринку
нерухомості.
Ефективно функціонуюча система іпотечного житлового кредитування, яка заснована
на диференційованому підході до різних категорій громадян і охоплює інвестиційнобудівельну діяльність, механізми надійного накопичення коштів населення і довгострокове
іпотечне кредитування у поєднанні з адресною державною підтримкою спроможна істотно
сприяти розв'язанню проблеми підвищення доступності житла.
Забезпечення населення доступним та соціальним житлом є актуальною і глобальною
проблемою, рішення якої стане універсальною відповіддю на цілий ряд проблем
соціального характеру. Усвідомлення цього - тільки перший крок. Наступним має бути
вдосконалення законодавства в сфері соціального та доступного житла, яке б містило
реальні кроки держави, з урахуванням її поточного соціально-економічного розвитку. А
ефективна реалізація законодавчих норм буде залежати від координованої та злагодженої
роботи центральної і місцевої влади.
Literature
1. Закон України «Про житловий фонд соціального призначення» редакція від 18.11.2012 р.
Офіційний веб-портал Верховної Ради України. [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/3334-15;
2. Ірина Бережна Соціальне та доступне житло: завдання для влади. [Електронний ресурс]. –
Режим доступу: videonews.com.ua/analytics/zutlopobereznoj.html;
3. Володимир Вечерко Доступне житло – міф чи реальність [Електронний ресурс]. – Режим
доступу: http://blogs.korrespondent.net/blog/celebrities/3224680-dostupne-zhytlo-mif-chyrealnist;
4. Можливі напрями удосконалення житлової політики в Україні. Аналітична записка Відділу
економічної та соціальної стратегії Національного інституту стратегічних досліджень при
Президентові України [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://old.niss.gov.ua/monitor/May08/10.htm.
119
Ihor Kryvoviaziuk
Ph.D. in Economics, Professor, Lutsk National Technical University, Ukraine
PROCES INWESTYCYJNY W SEKTORZE
NIERUCHOMOŚCI: UKRAINA I ŚWIAT
THE INVESTMENT PROCESS IN THE REALTY SECTOR:
UKRAINE AND THE WORLD
Streszczenie
Istota, atrakcyjność i sposoby inwestowania w nieruchomości są omówione w niniejszym
artykule. Dokonano analizy trendów, rozwiązano problemy i zdefiniowano perspektywy rozwoju
procesu inwestycyjnego w sektorze nieruchomości na Ukrainie i za granicą.
Słowa kluczowe: proces inwestycyjny, sektor nieruchomości, Ukraina, świat.
Abstract:
The essence, attractiveness and ways of investing in real estate are revealed in the article.
Analysis of trends is made, problems are solved and prospects of development of the investment
process in real estate sector in Ukraine and abroad are defined.
Keywords: investment proces, realty sector, Ukraine, world.
Introduction
Real estate is one of the most important objects of investments. Income from direct investments in
real estate objects and securities in real estate, with effective management can exceed the interest
from loan capital and income from other securities. Thus the purchase of real estate objects as
means of ensuring the obligations, is very attractive for investors because real estate objects are
real assets and have higher reliability, because they are more “transparent” for risk assessment and
calculation of profitability.
Attention to the process of investing in the real estate sector has increased in recent years and
also because existing trends and problems are showing prospects of stabilization or destabilization
of the economy in general. That is why, the research of trends, problems and prospects of
development of investment process in the real estate sector in Ukraine and the world is an
extremely important task.
120
Brief Literature Review
Scientists of many countries have researched various aspects of process of investment in different
types of real estate. Thus, the research of Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor1 (2014) revealed
behavioral aspects of the psychology of financial planning and investment (including cognitive
and affective factors of influence on the decision-making process during the investment). The
research of Berman, Andrew2 (2013) clarified range of problems of deficit in financing the
commercial real estate and also examined non-traditional method of investing – investing in share
capital by purchasing preferred shares. Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino3
(2012) described trends of forming the commercial real estate in the Italian industry by revealing
the characteristic features and risk’s factors of this sector, using the Monte Carlo method. Higgins,
David Mark4 (2013) investigated the features of financing of commercial real estate market of
Australia, which allowed him to establish the correlation between the terms of financing, amount
of financing, level of interest rate, risk and possible profits from made investments. He concluded
that management of debt liabilities has a decisive influence on the stability and profitability from
real estate and is a central element of investment strategy. The dynamics of private and public real
estate markets of USA during the period 1994-2012 are analyzed by Ling, David C. and Naranjo,
Andy5 (2014). In this article it is proved that own capital of state companies respond faster to the
hidden information about the change of asset price than the private sector. Therefore, mortgageinvestment trusts serve as transmission channel to private companies of information about the
dynamics of market profitability of their assets. Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I.
and Wagner-Hauber, Melanie6 (2012) were focused on the advantages and disadvantages of
investing in real estate. As the main factors of influence they considered amount of investment,
information, risk, liquidity, operational costs, investment term, inflation. They suggested using
diversification of investment portfolio in order to redistribute the negative influence of factors.
1
Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor, Chapter 1: Investor Behavior: The Psychology of Financial Planning
and Investing. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc., 2014. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2385229.
2
Berman, Andrew, Mezzanine Debt and Preferred Equity in Real Estate. Alternative Investments: Instruments,
Performance, Benchmarks, and Strategies. H. Kent Baker & Greg Filbeck eds., John Wiley & Sons 2013.
Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2425911.
3
Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino, Italian Real Estate Investment Funds: Market Structure
and Risk Measurement. Bank of Italy Occasional. Paper No. 120. (April 27, 2012). Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=2064678.
4
Higgins, David Mark, Debt Financing and Australian Commercial Property Performance: Do the Risks Justify
the Reward? (August 09, 2013). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2309719 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2309719.
5
Ling, David C. and Naranjo, Andy, Returns and Information Transmission Dynamics in Public and Private
Real Estate Markets. Real Estate Economics, Forthcoming. (February 4, 2014). Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=2391393.
6
Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I. and Wagner-Hauber, Melanie, Vor- und Nachteile von direkten
und indirekten Immobilienanlagen. Advantages and Disadvantages of Direct and Indirect Real Estate
Investments (January 23, 2012). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1995685 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1995685.
121
Research of Levchuk A.7 (2014) revealed trends of investment in commercial real estate of
Poland, and research of Galenko D. and Kalantay Y.8 (2014) – in real estate of Ukraine.
At the same time, given the crisis phenomena in global economy and the economy of
Ukraine in particular, research of problems of investment in real estate requires more thorough
investigation.
Purpose
To reveal essence, trends and existing problems of the investment process in the real estate
sector in order to identify further prospects of its development.
Results
Real estate investment – it is the purchase of a particular real estate object or investment
instruments in order to gain profit. Every real estate object in market system with developed
economies and formed market – is not only stable asset but also the real estate that brings revenue.
There are several theories, according to which purchasing housing in personal property is also
considered as an investment in real estate, that brings revenue. Indeed, in countries with a market
economy, any real estate object provides increase in value (capital) over time and brings a steady
income to the owner. Thus, a particular real estate object is an investment instrument, similar to
stocks, bonds and other securities.
Investing in real estate can be carried out by direct purchase of real estate object or rights to
it in order to further development; purchase of buildings and structures in order to their
operation and earning income.
Investment in real estate is carried out through a variety of investment instruments and
technologies. The most widely used are: own and loan capital, mortgage, debt liabilities, mutualshare funds. However, search for new ways and forms in this area constantly goes.
Means from the sale of shares, stocks, rights for using the technologies and trademarks,
income from property rental are most often used for financing of residential construction.
A common and effective direction to attract financial resources is shared participation of
population in residential construction. To borrowed funds for construction of housing can also be
classified the funds received through debt liabilities (bonds of housing loan, housing certificates,
promissory notes) and bank commercial loans.
However, the key issue is the detection of attractive regions of the world and the types of real
estate markets in which it is advisable to invest.
According to the data of international consulting company ATKearney9 the most attractive
countries by rating of investment attractiveness for foreign investors in all sectors, including real
7
Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. – Національний
портал нерухомості. – Режим доступу: http://www.home-poster.net/ua/news/2014-03-13/Investytsiyi-ukomertsiynu-nerukhomist-Polshchi-dosyagly-do-kryzovogo-rivnya.html.
8
Галенко Д.С., Калантай Я.А. Інвестиційний клімат України // Молодіжний науковий вісник УАБС НБУ,
Серія: Економічні науки, №6/2014. – С. 209-218.
122
estate in 2014 are United States, China, Canada, United Kingdom, Brazil, Germany, India,
Australia, Singapore, France, United Arab Emirates, Mexico, South Africa, Switzerland,
Malaysia, Sweden, Chile, Spain, Japan, Italy, Belgium, Netherlands, Denmark, Turkey,
Indonesia. Russia and Poland dropped out from rating in 2013, and Ukraine wasn’t in top 25
countries. Direct foreign investments in the real estate market of Ukraine in 2013 totaled 4.371
billion dollars or 7.5% of their total volume10.
According to Global Property Guide11 the 12 cities that have strong investitional potential for
growth are Tel Aviv (Israel), Melbourne (Australia), Miami (USA), Dublin (Ireland), Panama
City (Panama), Beirut (Lebanon), Istanbul (Turkey), Cape Town (South Africa), Jakarta
(Indonesia), Lagos (Nigeria) and Chennai (India).
According to the data of Knight Frank12 company, that makes Global House Price Index, the
leaders of rising real estate prices, ie of attractiveness of investment in real estate at the beginning
of April 2014 are Dubai, China, Estonia, Turkey and Taiwan. Ukraine, which just last rating was
in strong 10, now not even hit top 54 countries. In this rating Poland occupies 29 place, Russia –
31. According to the research results of international consulting company CBRE13 over the past
two years, increased inflows of capital from other global regions have boosted total investment
market turnover in European real estate. Cross-regional global investors’ share of European
purchases rose from 17% in 2011 to 25% in H1 2013, with capital coming from increasingly
diverse sources. There was a strong proportionate increase in the flow of capital from Asia and the
Middle East, with investment totalling €8 billion in H1 2013, following €10.6 billion in 2012.
Investors from North America were also active, with €7.4 billion in purchases in H1.
Given the recent scale of global capital prospectively targeting European real estate, its
destinations are of significant interest. Two particular characteristics of direct property investment
across global regions have been widely noted: the large average lot size of global investors’
purchases, and their concentration on a limited number of core markets. A closer look at global
capital’s European destinations, however, reveals a more multi-faceted pattern in which,
alongside the strong focus on the top-tier markets, global investors are targeting a diverse spread
of markets and property types.
9
Paul A. Laudicina, Erik R. Peterson and Johan Gott, Foreign Direct Investment (FDI) Confidence Index®.
ATKearney, 2014. Available at: http://www.atkearney.com/research-studies/foreign-direct-investmentconfidence-index.
10
Державна служба статистики України. Інвестиції зовнішньоекономічної діяльності України у 2013
році. Експрес-випуск. – Київ: Державна служба статистики України. 14 лютого 2014.
11
Global Property Guide. These 12 cities will become favourite destinations for global real estate investors.
Global Property Guide, May 13, 2014. Available at: http://www.globalpropertyguide.com/news-These-12-citieswill-become-favourite-destinations-for-global-real-estate-investors-1890.
12
Knight Frank LLP 2014. Global House Price Index: Global House Price slow in first quarter. London, Knight
Frank LLP, 2014.
13
Peter Damesick, About Real Estate. What Determines the Destinations of Global Capital in European Real
Estate? – CBRE, Inc., USA, Novemder 18, 2013.
123
One of priority directions now is investment in commercial real estate as the most profitable
sector, which in 2013 characterize significant growth in the world14. The gradual recovery of the
world economy and improvement of liquidity led to the growth of global volume of financial
investments in commercial real estate in the 4th quarter of 2013 to $ 183 billion, that for the entire
2013 was $ 549 billion, which is 18 % more than in 2012.
From pic. 1 we see that markets of commercial real estate demonstrate a steady positive
dynamics over the past 7 years.
Pic. 1. The dynamics of investments in commercial real estate in the world15.
The highest growth was observed in the Asia-Pacific region (26%). Here, the volume of
investments in commercial real estate have returned to pre-crisis level of 2007 – $ 124 billion.
One of the important factors of growth in 2013 was the restoration of the Japanese market – its
indicators increased by 63% in dollars. Now Japan is the third most active market in the world
after the USA and Great Britain. Record growth of investment amount observed in China (66%)
and Australia (30%).
Despite some manifestations of economic and political instability, the financial situation in
the U.S. market as a whole showed positive changes in the last year, which affected the level of
investor confidence. The total amount of investments in commercial real estate in North and
South America for the entire 2013 reached $ 240 billion, which is 18% more than relevant
indicator in 2012. At high volatility markets of South America, the picture is more uncertain as
a result of quite low indicators which are observed at the Brazilian market.
14
Світовий обсяг інвестицій у комерційну нерухомість в 2013 р. виріс на 18 % / Офіційний сайт новин
РБК Україна [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://realt.rbc.ua/ukr/mirovoy-obem-investitsiy-vkommercheskuyu-nedvizhimost-v-10012014153500.
15
JLL, January 2014. Available at: http://www.us.jll.com/united-states/en-us/research.
124
Europe has demonstrated one of the best results during the period from 2007 – increase by
14% in dollars. During 2013 the volume of investments in commercial real estate in this market
was $ 184 billion. In particular, in the UK and Germany, that are among three leaders in the
region, the increase amounted to 19% and 17% respectively. Other European markets of
investment showed a significantly higher activity in some sectors of real estate.
The market of investment in the trading real estate in Europe continues rapid growth that
started in the second half of 2013. According to JLL16, amount of direct investment in the trading
real estate of Europe in 1-st quarter of 2014 totaled € 6,6 billion, which is 27% more than the
result of the same period in 2013 (€ 5,2 billion) and 20% more than the average quarter meaning
for the last five years. The highest activity of investors is observed in large liquid markets of the
UK and Germany (63% of total volume of transactions falls to these countries). Thus, the volume
of direct investment in UK commercial real estate totaled € 2,3 billion, which is 27% more than
the average quarter meaning for the last five years. In Germany as a result of several major deals
the investment amount rose to € 1,8 billion, which is 56% more than the average quarter meaning
for the last five years. Speaking of other countries in the region, restoration of activity observed in
the markets of Italy, Spain and Ireland, and the Netherlands. This is an indication that more and
more investors are ready for regional expansion.
2013 became one of the most active years since the financial crisis from the perspective of
investment in commercial real estate in Central and Eastern Europe. The main drivers of
investment growth in the region are Russia and Poland. These countries generally identify more
than 80% of the total investment.
Poland continues to be promising market for investment in the region, and commercial real
estate objects in this country are priority for most investors. According to the latest research results
of real estate market of Poland17, investment in commercial real estate in 2013 totaled € 3,12 billion,
which is equivalent to the results of the pre-crisis 2006. Note that this is the best indicator for all the
last seven years. In 2014, experts predict growth of investment in commercial property of Poland as
world investors show more and more interest to it. If we consider the amount of investments by
sectors, the largest amount, namely 44% of all funds belong to the trade establishments, 38% of
investments placed in the commercial real estate sector, 14% belongs to the warehouse real estate
and 4% – all other objects of the commercial construction. As for the investors, in 2013, most of the
money invested in real estate of Poland by Germans – 25% of total investments, 21% - Americans,
15% – UK residents. The segment of the real estate market has not same successful indicators, the
level of demand here is much lower, but prices continue to rise.
16
Объем инвестиций в европейскую торговую недвижимость достиг 6,6 млрд евро. JLL, 5 травня 2014.
Available at: http://www.jll.com.ua/ukraine/ru-ru/новости/262/объем-инвестиций-в-европейскую-торговуюнедвижимость-достиг-6-6-млрд-евро.
17
Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. – Національний
портал нерухомості, 13 березня 2014. Available at: http://www.home-poster.net/ua/news/2014-0313/Investytsiyi-u-komertsiynu-nerukhomist-Polshchi-dosyagly-do-kryzovogo-rivnya.html.
125
Russia has shown 40% increase in 2013 compared to 2012. Investment in commercial real
estate of Russia in 2013 totaled € 5,2 billion. In the first half of 2014 the volume of investments in
real estate fell by 59%. The reason was political and military confrontation between Russia and
Ukraine, which led to a reduction of investment attractiveness of the Russian economy.
Czech Republic also showed high investment activity. The growth of investment in the
Czech Republic was 68% compared with 2012 (€ 1,02 billion), due to stable economic forecast
for 2014, as well as closing some great deals throughout the year. In region of Central and Eastern
Europe has been a tendency of growth in investment activity in segment of commercial real estate
in those countries that have remained passive in recent years. Especially in Romania, and
Hungary investment volume increased significantly during 2013 to € 229 and € 225 million
respectively18. Ukrainian real estate market has become less attractive to investors, according to
EY19 company research. In 2013, 80% of study participants viewed Ukraine as an attractive
investment direction. But in fresh report this indicator dropped to 66%. This is the worst result
among 15 countries in Europe except Italy and France.
However, the most important event that took place in real estate market in 2013 – is
a significant strengthening of Ukraine’s position in the World Bank’s rating – Doing Business
201420. Ukraine has risen in the the rating at once by 145 points – from 186 to 41 place in terms
of “Obtaining building permits”. The number of procedures decreased from 32 to 3-5 depending
on the complexity of the object, and the timing of obtaining necessary documents decreased from
296 days to 11-65 days, again depending on the complexity of the object. However, in terms of
“protection of investors” rating remains low and worsens: from 127 to 128 place. In the rating of
ease of doing business Ukraine takes 112 place between Lebanon and Papua New Guinea. And
Singapore, Hong Kong, New Zealand, USA and Denmark are leaders.
According to consulting company DTZ21, the total amount of secondary investment in real
estate market in Ukraine in 2014 will be 100-250 million, while in 2013 it was 48 million dollars.
Quality retail and office properties located in Kyiv and retail properties in some other major cities
of Ukraine remain the most sought-after investment assets in the country. Also experts forecast
growth of investment in the housing sector of the market. Capital investment in residential
construction in 2013 amounted to 40.25 billion UAH 22. At the same time, experts note that
investment in housing in general is the best and most effective method of saving money.
Purchase of logistics real estate, in most cases, is interesting to companies for their own
purposes, related to operating activities. In 2013, the cumulative amount of new supply of
18
УНІАН. Інвестиції в європейську нерухомість зросли на 31%. Економіка/нерухомість. Інформаційне
агентство УНІАН. 14 січня 2014 року. Режим доступу: http://economics.unian.ua/realestate/873857investitsii-v-evropeyskuyu-nedvijimost-vyirosli-na-31.html.
19
За матеріалами Finance.ua. 19 лютого 2014 р.
20
World Bank. 2013. Doing Business 2014: Understanding Regulations for Small and Medium-Size Enterprises.
Washington, DC: World Bank Group. DOI: 10.1596/978-0-8213-9615-5.
21
DTZ 2013. Property Times 2013 Q4: Uncertainty or opportunity? Kiyv, DTZ. 27 February, 2014.
22
Державна служба статистики України. Капітальні інвестиції в Україні за січень-грудень 2013 року.
Експрес-випуск. – Київ: Державна служба статистики України. 24 лютого 2014.
126
warehouse and logistic facilities in Kyiv region amounted to about 135 500 sq m (GLA), which is
almost 25% higher than the indicator of 2012. Due to the small amount of new supply scheduled
for implementation in the Kiev region in the short term, the indicator of primary vacancy in
segment of warehouse and logistics real estate in Kyiv region will remain relatively low during
2014. The cumulative amount of warehouse and logistic facilities given into lease in the Kiev
region throughout 2013, amounted to about 311 380 sq m, which is 32% higher than 2012, and
only 1.5% less than the historical maximum registered in 2008. At the end of December 2013 the
primary vacancy level in segment of warehouse and logistics real estate in Kyiv region dropped
to the record 3%, which is 5.9% lower compared with it in the third quarter of 2013.
In 2012, the completion of several major investment deals in Ukraine was postponed to 2013
due to unfavorable market conditions and an increase in risk. However, the volume of the
secondary investment in real estate in the country was low according to the results of 2013.
Though investors are interested in purchasing a number of properties in Ukraine, they take all
decisions very carefully. During January and November 2013, the most active buyers on the
secondary investment market in the segment of commercial real estate in Ukraine were Ukrainian
companies and private investors with ample cash amount of available financial resources. They
demonstrated particular interest in purchasing quality real estate objects in Kyiv and other cities
over one million with price under $ 50 million.
Increasing the supply of office space in Kiev, coupled with a decrease in rental rates in the
segment led to increase in activity of tenant companies during 2013. In 2013 the cumulative
volume of new supply of office space, put into operation in Kiev reached approximately 131 100
sq m (GLA), which is 17% lower than registered in 2012 and 2011.
The potential of retail market in Ukraine is very high, despite the economic and political
instability, the country’s perceived risks and relatively low incomes of the population. According
to DTZ company in January 2014, in Kiev, new objects of commercial real estate with lease area
of around 900,000 sq m (GLA) are in the active construction phase. If these objects will be put
into operation in accordance with declared terms to the end of 2017, the current volume of
commercial real estate of capital’s market will grow more than 40%, which in turn would increase
“tenants’ market”. Therefore competition in the segment of commercial real estate in Ukraine is
enhanced by the emergence of an increasing number of modern objects as well as real, high
quality projects, and currently providing high quality and professional management of objects are
more and more determines the success of the existing and new commercial centers in the country.
Conclusions
The conducted research of current trends in the field of investment in real estate in the world
and in Ukraine leads to the following results.
Despite the current aggravation of political and economic situation, Ukraine has the
necessary potential and competitive advantages associated with big consumer market and
127
infrastructure that contributes to the development of relations in the market of real estate.
Nowadays, the current unfavorable political and military situation does not allow investors to
profitably invest in real estate objects. Therefore, in 2014 we should expect the decline in
investment in the real estate sector of Ukraine. However, in the future, given the active European
integration processes after the stabilization of economic and political situation, the scale of
investment in the economy and sector of real estate can be enormous compared to previous years.
As for real estate investing on a global scale, in 2014, we should expect further growth in
investment in both commercial and residential real estate. In conditions of aggravation and
destabilization of real estate savings in both the private and public sectors often appears the most
reliable source. The most rapid growth can be expected in North and South America. As factors in
increasing global financial flows should be considered accelerating economic growth,
stabilization of the political environment and improving liquidity in the background of positive
dynamics in the markets of debt liabilities and securities. Positive changes also occur in the field
of investment in real estate of Europe. The main growth factors in this market will be the
geographic expansion of investors activity, exploration of new market segments. In the AsiaPacific region the positive trend will continue on the background of global economic recovery and
steady demand from local investors. Overall rate of growth of investment in the real estate sector
will vary between 5-20%.
Literature
1. Baker, H. Kent and Ricciardi, Victor, Chapter 1: Investor Behavior: The Psychology of Financial
Planning and Investing. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc., 2014. Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=2385229;
2. Berman, Andrew, Mezzanine Debt and Preferred Equity in Real Estate. Alternative Investments:
Instruments, Performance, Benchmarks, and Strategies. H. Kent Baker & Greg Filbeck eds., John
Wiley & Sons 2013. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2425911;
3. Bianchi, Michele Leonardo and Chiabrera, Agostino, Italian Real Estate Investment Funds:
Market Structure and Risk Measurement. Bank of Italy Occasional. Paper No. 120. (April 27,
2012). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2064678;
4. Higgins, David Mark, Debt Financing and Australian Commercial Property Performance: Do the
Risks Justify the Reward? (August 09, 2013). Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=2309719 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2309719;
5. Ling, David C. and Naranjo, Andy, Returns and Information Transmission Dynamics in Public
and Private Real Estate Markets. Real Estate Economics, Forthcoming. (February 4, 2014).
Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2391393;
6. Sebastian, Steffen P. and Steininger, Bertram I. and Wagner-Hauber, Melanie, Vor- und Nachteile
von direkten und indirekten Immobilienanlagen. Advantages and Disadvantages of Direct and
Indirect Real Estate Investments (January 23, 2012). Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=1995685 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1995685;
7. Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. –
Національний портал нерухомості. – Режим доступу: http://www.homeposter.net/ua/news/2014-03-13/Investytsiyi-u-komertsiynu-nerukhomist-Polshchi-dosyagly-dokryzovogo-rivnya.html;
8. Галенко Д.С., Калантай Я.А. Інвестиційний клімат України // Молодіжний науковий вісник
УАБС НБУ, Серія: Економічні науки, №6/2014. – С. 209-218;
128
9. Paul A. Laudicina, Erik R. Peterson and Johan Gott, Foreign Direct Investment (FDI) Confidence
Index®. ATKearney, 2014. Available at: http://www.atkearney.com/research-studies/foreigndirect-investment-confidence-index;
10. Державна служба статистики України. Інвестиції зовнішньоекономічної діяльності України
у 2013 році. Експрес-випуск. – Київ: Державна служба статистики України. 14 лютого 2014;
11. Global Property Guide. These 12 cities will become favourite destinations for global real estate
investors. Global Property Guide, May 13, 2014. Available at:
http://www.globalpropertyguide.com/news-These-12-cities-will-become-favourite-destinationsfor-global-real-estate-investors-1890;
12. Knight Frank LLP 2014. Global House Price Index: Global House Price slow in first quarter.
London, Knight Frank LLP, 2014;
13. Peter Damesick, About Real Estate. What Determines the Destinations of Global Capital in
European Real Estate? – CBRE, Inc., USA, Novemder 18, 2013;
14. Світовий обсяг інвестицій у комерційну нерухомість в 2013 р. виріс на 18 % / Офіційний
сайт новин РБК Україна [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://realt.rbc.ua/ukr/mirovoy-obem-investitsiy-v-kommercheskuyu-nedvizhimost-v10012014153500;
15. JLL, January 2014. Available at: http://www.us.jll.com/united-states/en-us/research;
16. Объем инвестиций в европейскую торговую недвижимость достиг 6,6 млрд евро. JLL, 5
травня 2014. Available at: http://www.jll.com.ua/ukraine/ru-ru/новости/262/объем-инвестицийв-европейскую-торговую-недвижимость-достиг-6-6-млрд-евро;
17. Левчук О. Інвестиції у комерційну нерухомість Польщі досягли до кризового рівня. –
Національний портал нерухомості, 13 березня 2014. Available at: http://www.homeposter.net/ua/news/2014-03-13/Investytsiyi-u-komertsiynu-nerukhomist-Polshchi-dosyagly-dokryzovogo-rivnya.html;
18. УНІАН. Інвестиції в європейську нерухомість зросли на 31%. Економіка/нерухомість.
Інформаційне агентство УНІАН. 14 січня 2014 року. Режим доступу:
http://economics.unian.ua/realestate/873857-investitsii-v-evropeyskuyu-nedvijimost-vyirosli-na-31.html;
19. За матеріалами Finance.ua. 19 лютого 2014 р;
20. World Bank. 2013. Doing Business 2014: Understanding Regulations for Small and Medium-Size
Enterprises. Washington, DC: World Bank Group. DOI: 10.1596/978-0-8213-9615-5;
21. DTZ 2013. Property Times 2013 Q4: Uncertainty or opportunity? Kiyv, DTZ. 27 February, 2014;
22. Державна служба статистики України. Капітальні інвестиції в Україні за січень-грудень
2013 року. Експрес-випуск. – Київ: Державна служба статистики України. 24 лютого 2014.
129
Voitovych Neonila O.
Volyn Institute of Economics and Management
OBRAZ EKONOMICZNEJ I POLITYCZNEJ PRZYSZŁOŚCI
UKRAINY MŁODYCH LUDZI NA WOŁYNIU Z RÓŻNĄ
TOŻSAMOŚCIĄ NARODOWĄ
THE IMAGE OF ECONOMIC AND POLITICAL FUTURE OF
UKRAINE OF YOUNG VOLYN PEOPLE WITH DIFFERENT
CIVIC IDENTITY
Streszczenie
W artykule przedstawiono wyniki teoretycznych i empirycznych badań nad zawartością
obrazu przyszłości gospodarczej i politycznej na Ukrainie wołyńskich studentów i ich tożsamości
narodowej. Ukazuje on podstawową treść kategorii obrazu przyszłości, jego cechy jakościowe
i relacje tożsamości narodowej.
Słowa kluczowe: obraz przyszłości, tożsamość społeczna, tożsamość narodowa,
gospodarcze perspektywy samodzielnego życia.
Abstract
In the article there are presented the results of theoretical and empirical research of the
content of the image of economic and political future of Ukraine of the Volyn students and their
national identity. There are revealed the basic content of the category of the image of the future,
its qualitative characteristics, and the relationship of national identity.
Keywords: image of the future, social identity, national identity, economic self-life
perspective.
In the center of the psychological problems of the Ukrainian state there is the problem of
civil identification of person. At a time of acute political and socio-economic transformations
taking place in the Ukrainian society, there is an aggravation of the crisis of identity of the
individual. During the renewal of society, political, social and economic changes that are taking
place in Ukrainian society, finding a place in the ethno-political space, consciously taking
130
a particular social position in question "Who am I in the Ukraine?", "What kind of Ukrainian
I am?". This will help strengthen the integrity of the individual and the ordering of self-perception,
to overcome the crisis of identity. As well as in other countries which are experiencing an era of
acute social and political instability also in Ukraine the identification of such communities as an
ethnic group, nation, civil community got much importance. Considering that a person's own
awareness of belonging to certain people in his life plays an important role and a significant
factor in human relations, it becomes clear the need of psychological research of national and
civic identification. One of the areas of psychological research in this area concerns the problem
of the image of the future in human subjects of national and civic community, including its
economic and political aspects. The fact that civic identity, like any social identity of the
individual in general, involves not only the experience of their membership of a particular
community, but also "appropriation", interiorization of tendencies and characteristics inherent in
this community. Connecting these or other characteristics of the image of the future and the level
of national and civic identity allows to influence the formation of the identity mentioned above.
This is conditioned by the importance of problems chosen for research.
Therefore, the relevance of the problem is due, on the one hand, to the need to establish an
adequate civil identity of the inhabitants of Ukraine to ensure the normal development of the
country; on the other hand – to the importance of this kind of identity for social and psychological
maturation of the individual, which is impossible without a full understanding of his life in
a broad socio-cultural context. This article presents the results of a study of economic and political
characteristics of the image of the future of Ukraine, and the relationship of these characteristics
with the national identity of Volyn youth.
The problem of the image of the future is being developed quite rapidly both in Ukrainian
and foreign psychological research. On the one hand, the image of the future is one of the
components of subjective picture of life and study which is closely associated with the
development of the scientific problems of psychological time of personality. In the images of the
future not only a "potential of person" can be seen, as well by studying the life plans of young
people can be predicted the development of society. On the other hand, the formation of ideas
about the future can be a criterion of personal and social maturity.
The majority of publications are aimed at the study of ideas about the future at a young age.
This is primarily due to the fact that this age is considered very important in the formation of
personality associated with regular exercise choice: of the profession, values, a partner in
marriage, ways to make money and so on. These choices are reflected in the subjective picture of
the future. The presence of mature attitudes about the future at this age becomes a prerequisite for
further development of the individual.
Based on the above we can assume that the image of the future is a complex integral form,
which includes the value orientation and the first life plans as planned and anticipated events,
learned patterns of social behavior and elements of self-esteem, attitudes and emotional attitude
towards the future.
131
It is extremely important process in the development of youth identity – the formation of
personal identity, a sense of individual identity and integrity. The most thoroughly and in detail
the problem addressed in the works of E. Erickson [1].
Social identity of the individual – is the process of identifying the man himself through
membership in the social structure. The content of this process is a subjective feeling that a person
different social communities based on sustainable emotional connection as well as assimilation
and acceptance of their own group norms and values. Resulted in identification of different
communities are numerous identity, relevance and importance of which vary according to time
and situation. The combination of them is a complete social identity of the individual. In this
system, an important place is given to national identity, consisting of ethnic and civil [7].
We consider national identity as the process of identification, assimilation which face
themselves with the national community of learning based on various national phenomena of realworld of ethnic integrating and ethnic differentiating signs. As the main source of national identity
formation identification with the national community plays systemic role in its structure. The
identity of their origin is social because it is formed by the interaction of a person with others and
learning its language, produced in the process of social interaction. Changing identities is
conditioned by changes in the social environment of the individual. Identity has a certain
structure, the main components of which are meaningful and evaluation, which are in close
interaction and relationship. Identity is a dynamic structure, it develops throughout life. This
development is uneven and nonlinear, runs through overcoming the identity crisis which may
occur in both progressive and regressive direction. Why is the national identity of the individual
takes such a significant role in the modern world? To understand the causes of this phenomenon,
it is necessary to consider the interaction of the identification process of the basic needs of the
individual, which include the need for self-preservation, self-assertion, self-expression, protection
of others, finally, the fundamental need for the individual to belong to a society, to feel part of
society, particular reference group [6].
So, a person needs to feel particle "We". Defining its place in the system of social relations is
one of the basic social needs of the individual, which cause his physical and social survival in
nature and society. National identification of a person is the process of identification, assimilation
personality itself with a particular nation (ethnic group). The content of this process is a subjective
feeling of belonging to a national community-based sustainable emotional bonding that occurs in
the individual as a result of the formation of a relatively stable system of conscious perceptions
and evaluations of real differentiating and integrating signs of life of people (the nation), and the
adoption of group norms and values. The result of this long and rather complicated process of
national self-determination rights, formation of national identity is the formation of self-image of
the individual as a subject of some national community.
The concept of modern psychologists authentication mechanisms based on isolating the
cognitive, affective and communicative-active borders of the identification process. Decisive role
in the formation of self-image plays a cognitive component of national identity: the more clearly
132
these knowledge systems are presented in the minds and consciousness of man, the more certain
is the self-image of the individual, which is formed as a result of identification with a particular
ethnic community.
A crucial step in the formation of national identity, of its consolidation and strengthening is
a period of student years. At this time it reaches the highest development of intellectual and
theoretical level. Further changes it is no longer the development and formation, but rather
a transformation that depends on the socio-political, economic and other conditions of life of the
national community.
Thus, the image of the future - is a complex integral education that includes values, life plans
as planned and anticipated events, lessons and units stereotypes of social behavior, elements of
reflection and self-esteem, emotional attitude to the future. The criterion for successful
socialization in early youth is the formation of ideas about the future, which is determined by the
following parameters: the representation of short, medium and long term, realistic life plans, and
prospects of a combination of concrete, coherent life plans, goals and values, activity and
independence in the formation of life perspective, plant optimistic for the future.
Given the above, we set ourselves the task to investigate how students create the models of
their financial future, what is the meaning of the image of their own economic future; its form:
rationally worked out, exploitative or implicit-collapsed. To what extent ideas about their
financial future refracted disposition on the economic and political space of the state. At first
glance, it might seem that the idea of the state to the individual is only an abstract idea that does
not affect it directly, and therefore has no effect on its deep experience, life plans, self-concept.
But in fact, a system of ideas largely determines the adaptive behavior of the individual in society,
directs its choice of methods of self-realization [5, Page 39].
Which is the image of the economic and political future of Ukraine of the Volyn Youth? Our
studies involved identifying guidelines of economic space of state in the context of self-concept
of the current respondents. These guidelines actualized through the specification of self-concept of
himself in the future. Assumed that the idea of your future financial and economic status can
actualize latent model of general economic and political situation and development of a state.
The sample of our study was consisting of 90 students from Volyn region. The procedure for
the study consisted of two phases. The first was aimed at updating ideas about themselves and the
future, particularly on the specification of desired characteristics of the material and financial
situation. The second phase consisted in the fact that on the base of the image of its own future
(the economic side) was actualizing the economic and political situation, which would enable to
achieve desired financial status. The first phase involved the free fantasy accordance with existing
demands and level of aspiration. Second - identified cause-and-effect relationship between
"planned" material standards of his life and parameters of economic and political situation in the
country, which made it possible to implement them.
Diagnosed were asked to imagine themselves and their lives in 20 years, provided that it will
include the best and write an essay "My Financial Future" about the material and economic
133
conditions of their desired future . Thus the subjects were asked to highlight the following issues:
1) where will you make money and how much will you earn; 2) how will you spend your money;
3) whether you will save money and how; 4) will you pay taxes to the state and how much; 5) will
you have the benefits from the state (free tours to the resort, official car, apartment, etc.). Next,
based on simulated personality of the future - they described the economic situation as a result of
which will be described living conditions. In particular, it was proposed to answer the following
questions: 1) in what kind of institution will you work and what it is going to be; 2) how most of
people like you will make money, and upon what mostly the size of earnings will depend; 3) on
what will spend money (fun, pleasure), or where the money will be invested by people like you;
4) how the state will collect taxes and spend them; 5) what will think your closest friends about
tax policy of state; 6) who have benefits from the state by that time and what they will constitute.
Answers to these questions should have been diagnosed logically linked with the previous ones.
Essays were crafted by content- analysis. As a result, we have reason to analyze two aspects
of the economic aspect of the image of the future: first - guidelines for the economic and political
space of the state; second - some features of their economic self-determination.
In particular, most respondents see themselves not hired worker in a private firm but as a
business owner, entrepreneur (58%) with the profits directly depending on the income of the
company (45%), was found some initiative and law-abiding attitude concerning income tax
(37%). As for the benefits and privileges from the state - they no longer expect them (76%), as
well as from the company as the employer (33%).
During statistical analysis of assays were analyzed the following categories: financial level of
aspiration, business development and private initiatives, tax policies, the status of material
benefits from the state. So in this research we revealed the following tendencies. The share of
these groups is as follows: the development of private initiative - 0.45; maintain a high state
control over the economy: 0.09; equitable distribution of public funds: 0.03; unfair distribution of
public funds: 0.23; high status privileges from the state: 0.03; low status privileges from the state
0,24. It is interesting that young people expect more state control over the economy.
There is a significant decrease of paternalistic expectations that are traditionally linked with
the state in countries of post soviet space. There is little resistance to describe their ideas about
future tax policy (the share of this category is higher), which is probably a testament to the growth
of social and economic competence of youth. With regard to economic self-determination of
students, it is characteristic of the time that more than half of them refused to work in the
recruitment, wants to have their own business. However, a third of wanting to "work on yourself"
had on this occasion quite specific ideas and rational decisions (38%). To mind the image of their
financial future is amorphous, vague, which is mainly based on financial harassment and
privileges of hedonistic character. There were lack of pragmatism and too big distance from
dreams to goals, objectives of the plan. Between thought and reality - a considerable distance.
Less than a third of those who declared their own business, have a more exploitative
understanding of their own financial future. They already know about the area in which they will
134
build up their business, with which type of tax (financial payment or a flat tax) and the name of
the organization, who will perform a co-owner and under what conditions, how much time will be
spent on the "promotion" of the company, what is their personal functionality and more. Thus, the
image of the future in the groups of diagnosed is more efficiently exploitative, detailed content explicit reminiscent plan that includes impulse to act. It is characteristic that the financial demands
of the group diagnosed as relatively modest. This is something that applies to students who wish
to have their own business. It is logical to assume that it is of such a nature image financial future
is a prerequisite for real financial success.
What is the socio-economic future of those who claim to entrepreneurship (42%)? Most of
them tends to occupy the post of senior executives at prestigious private organizations (28%),
some willing to work not by profession, being oriented just on a good earnings (9%), part of them
(5% - mainly girls) - obediently agrees to average earnings, relying on other values in life (family,
spirituality). Analyzing their essay comes to mind that these students are aware about the fact of
deliberately refuse to socioeconomic self "working abroad" (as they say), they are attracted to
quiet and measured life without risks. It is their consistent level of financial claims. Obviously,
this type of image sharpness financial future is conceived and rather resembles the position of the
life plan, which is characteristic of the individual as opposed to the traditional to postmodern.
However, a more thorough theoretical-methodological study of these points is the prospect of
the study. At the moment we have empirical evidence of tendencies of destruction stereotype "do
not rely on our own strength," which was characteristic of the post soviet mass consciousness.
Therefore, we can talk about the positive changes in the economic mentality of students, and thus
predict the economic and political progress of the state.
One of the most important characteristics of identity is a measure of its relevance now for the
individual and the relationship with the image of the future. To identify national and civic
identities in our study we used a modified Kuhn and McPartland “Twenty Statements Test "Who
am I?" [3]. The question "Who am I?" logically associated with those categories which identifies
the individual, that is, with social status and those features which, in his opinion, are associated
with it. An indicator of the degree of relevance of the categories of our interest (national and civic
identities) are: 1) the existence of these categories in the self-description of the respondent; 2) the
frequency with which these types of identity indicated in the responses of studied under
conditions of free categorization.
We conducted a pilot study, the sample comprised 20 people, where the findings did not give
the desired result, ie, students are not reported categories that would be associated with the
national and civic identities. After analyzing the data obtained after the pilot study, we have
compiled a list of 15 categories. That list included the categories specific to the ages. The concept
of "Ukrainian" and "citizen" were questioned under the numbers 9 and 13. Before performing this
task investigated was supplied by instructions: " Below you will find the answers to the question"
Who am I? ". Carefully read and without long thinking choose the answer, selecting the category
that most fully describes you and put in the right column in the opposite, a score of 1 to 15 . Score
135
"1" - best reflects how you see yourself, score "15" - the least. You can put each score only once. "
Respondents set corresponding rank to each category and we counted these scores. The results
showed that during the previous testing students didn’t indicate the necessary categories, and
when they were offered a ready list, during the ranking almost none of the respondents put the
categories studied by us, in last place.
Analysis and interpretation of the results showed the following: the students (about a third),
having a clear and structured way of the future, in whose plans are provided for an active lifestyle,
are with enough expressed national identity (in the top five categories of test). Students which
demonstrate consumer intentions and paternalistic guidance have significantly lower expression
of national identity. Thus it becomes apparent correlation between the socio-psychological
characteristics of personality - the way of the future and national identity. Comes to mind that the
image formation and structuring future and national identity associated with psychological
maturity of the individual, is the prospects for our future research.
Literature
1. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис: Пер. с англ. - М.: Прогресс, 1996. - 344 с.
2. Кон И.С. психология ранней юности.: Книга для учителя. – М., 1989.
3. Кун М., Макпартленд Т. Эмпирическое исследование установок личности на себя //
Современная зарубежная социальная психология. Тексты / Под ред. Г.М. Андреевой и др. М.: Изд-во МГУ, 1984. - С. 180-187.
4. Словарь практического психолога / Сост. С.Ю Головин. – Минск: Харвест, 1998.
5. Хазратова Н.В. Аналіз настанов щодо держави в школярів та студентів //Педагогіка
і психологія, 2002р., №3,ст. 39-49.
6. Ядов В.А. О диспозиционной регуляции социального поведения личности //
Методологические проблемы социальной психологии. - М, 1975.-С.89-105.
7. Barret M. English children's acquisition of European identity // Breakwell G., Lyons E. (Eds.)
Changing European Identities: Social- Psychological Analyses of Social Change. - Oxford
Pergamon Press, 1996.
136
137
Ganna Glukha
PHD, associate professor at Dnipropetrovsk Alfred Nobel University
ANALIZA ZALEŻNOŚCI WZROSTU GOSPODARCZEGO
I TWORZENIA ŚRODKÓW TRWAŁYCH BRUTTO
W ODNIESIENIU DO GLOBALNYCH TRENDÓW
EKONOMICZNYCH
ECONOMIC GROWTH AND GROSS FIXED CAPITAL
FORMATION DEPENDENCE ANALYSIS WITH REGARDS
TO GLOBAL ECONOIC TRENDS
Streszczenie
Artykuł omawia zagadnienie dynamiki tworzenia środków trwałych brutto na Ukrainie
i w innych krajach, oraz teoretycznie uzasadnia zależność między wzrostem gospodarczym
i tworzeniem kapitału. Ponadto, aby zrealizować wytyczone cele, dokonano analizy trendów
wzrostu gospodarczego i środków trwałych brutto w 14 krajach. Otrzymane wyniki potwierdzają,
że dynamika PKB i tworzenie środków trwałych brutto są współzależne. Obliczenia, które zostały
wykonane na okres rozpoczynający się w 1990 roku i trwający do 2012 pokazują, że parametry
pozostały niemal takie same dla gospodarek rozwiniętych, takich jak Niemcy, USA, Francja,
Szwajcaria i Szwecja, i dramatycznie zmieniły się w prawie wszystkich krajach posowieckich,
z wyjątkiem Rumunii i Rosji.
Biorąc pod uwagę globalne trendy gospodarcze, dokonano analizy wzrostu realnego PKB
i środków trwałych brutto na Ukrainie. W czasie prowadzenia badań okazało się jasne,
że inwestycje, które mogą stymulować wzrost gospodarczy na Ukrainie są po prostu nieobecne
w wystarczających ilościach. Ten problem powinien być rozwiązany w celu zapewnienia
zrównoważonego rozwoju.
Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, inwestycje, tworzenie kapitału brutto.
Abstract
The article looks into the matter of GFCF dynamics in Ukraine and other states and
theoretically justifies the interdependence between economic growth and capital formation.
Moreover, to fulfill the objectives that have been targeted we have conducted economic growth
and GFCF trends analysis in 14 countries. The results received confirm that GDP dynamics and
gross fixed capital formation are interdependent. Calculations that have been made for the period
138
starting in 1990 and lasting up to 2012 demonstrate that parameters remained almost the same for
developed economies such as Germany, the US, France, Switzerland and Sweden and
dramatically altered for almost all post soviet countries, except Romania and Russia.
Taking into account global economic trends, the real GDP growth and GFCF in Ukraine
have been analyzed. Carrying out research it has become clear that investments which can
stimulate economic growth in Ukraine are simply not present in sufficient quantities.
This problem should be resolved to ensure sustainable development.
Keywords: economic growth, investments, gross capital formation.
Introduction
Almost all the scientists who carry out studies in the field of economic processes
acknowledge that investments are particularly important for economic growth. Mostly researchers
focus upon the issue of gross fixed capital formation. As the example they always draw attention
to Japan, when after the World War II due to investments the economic climate considerably
improved. The annual influx of investments that made up 2.1% led to the economic growth of
8.8% [14, p. 177].
А. Abramov [1], G. Biletska [2], Yi. Brailovsky [3], А. Galytchinsky [4], Т. Zatonska [5],
S. Yischuk [6], М. Кostromsky [7], О. Lemishko [8], G. Nayda [9], Т.Pavlyuk [10], G. Pilipenko
[11], О. Pirog [12], V.Soslovkiy [13], О. Schevchenko [14] have studied the economic growth
investments models and their impact upon the economic growth.
However, despite the extensive research in this area still it is not clear how to apply these
investment models to stimulate the economic growth in Ukraine.
Objectives
The article aims to study GFCF in Ukraine basing on the theoretical data in the field of economic
growth and real investments and to compare the situation in Ukraine and other states in the world.
Results
Classic school theory that became popular in the mid 20th century stipulates that investments
positively impact the economic growth. Since economic theory serves as the foundation for
implementing economic policy these ideas allowed to state that capital mobility brings benefits
to economy. Thereby multiple financial institutions were established and they started to allocate
significant funds to different states economies.
Paul Anthony Samuelson the Nobel Prize laureate formed the mechanism of economic
growth and investments dependence. It is based upon the acceleration principle. It implies that
real GDP increases if the amount of investments grows and vice versa if the preceding trend
continues in future. However it is noteworthy that here in the context of real investments we mean
the capital increase (houses, buildings, machinery, vehicles) and production stores.
139
A.Abramov who analyzed the economic activity of 20 most developed world states from
1961 to 2005 proved that acceleration mechanism works. Here are the real GDP growth and
investments influx correlation rates for: Germany that makes 0,90, France – 0,87, Japan – 0,81,
Іtaly – 0,78, USA – 0,77, Canada – 0,72, Great Britain which makes up 0,63 [1].
However Mr. Abramov noted that global economic activity gradually slows down. In the
period from 1961 to 2005 average annual GDP growth in 12 developed economies made 4.1%; in
1990-2005 the same rate decreased and made up 2.8%. If we compare it to the previous 30 years
period indicators which made 4.7% we’ll see significant negative difference. The same processes
we can observe in G7 states. The main reason is the lack of investments to stimulate the GDP
growth [1].
V.Soslovky and A.Zhilun analyzed the loans and investments impact upon the ordinary
citizens’ welfare and how these options affect the GDP. The model that encompasses investments
and credit terms to boost economic growth has been chosen. The basic parameters are as follows:
X1 are capital investments within the given year, X2 – quarterly investments, X3 – investments
donated by the commercial banks by the end of the quarter, X4 – credit base change since 2006 to
2010. The assumption that the investments amount and bank crediting impact GDP in the short
run was confirmed. The dependence of all these factors can be described by the production
function that is quite similar to Cobb-Douglas one. As the result we came to conclude that
investments play crucial role in the economic development and form the household proportions at
the macro level [13].
We have tested the theories mentioned above by identifying the correlation coefficient for the
14 countries:
Table 1. Economic growth and GFCF correlation coefficient*
Real GDP
GFCF dynamics
growth
2011
2012
2011
2012
Bulgaria
1,8
0,8
..
..
Hungary
1,6
-1,7
-3,6
-11,2
Germany
3,3
0,7
6,4
-4,9
Moldova
6,8
-0,8
13,1
-2,8
Poland
4,5
1,9
11,2
-4,2
Russia
4,3
3,4
22,6
6,6
Romania
2,2
0,7
7,3
2,1
Slovakia
3
1,8
9,5
-16
USA
1,8
2,2
2,4
6,9
Turkey
..
..
..
..
Ukraine
5,2
0,2
17,3
-12,9
France
2
0
8,4
-5,3
Switzerland
1,8
1
4
-3,1
Sweden
2,9
0,9
10,7
-2,8
* calculated by the author basing upon UNECE data[15]
** for the period up to 2011.
State
Economic growth and GFCF
correlation coefficient
1993-2012
2000-2012
0,69**
0,93**
0,56
0,80
0,87
0,89
0,82
0,76
0,86
0,95
0,83
0,80
0,77
0,75
0,68
0,69
0,94
0,92
0,91**
0,93**
0,85
0,88
0,90
0,94
0,74
0,78
0,92
0,93
140
The results received demonstrate strong interdependence between GDP growth and GFCF
positive dynamics.
It is worthy to mention that in 2012 in the majority of states under the study we observe the
economic activity slowdown. And not only this phenomenon occurred in developed economies
such as Germany, France, Switzerland, Sweden, but also in the developing ones like Bulgaria,
Poland, Russia, Romania, Slovakia, Ukraine. The real GDP there decreased. GFCF negative
dynamics was observed in Russia and Romania as well as in Hungary, Germany, Moldova,
Poland, Slovakia, Ukraine, France, Switzerland and Sweden. Let’s focus upon Germany and
Ukraine’s GDP and GFCF dynamics which are demonstrated on the chart below:
15
10
5
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
-5
-10
-15
-20
GDP growth rate, %
GFCF dynamics indicator, %
Chart 1. Germany’s GDP growth and GFCF rates (1990-2012). (based on the data from source [15])
30
20
10
0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
-10
-20
-30
-40
-50
-60
-70
GDP growth rate, %
GFCF dynamics indicator, %
Chart 2. Ukraine’s GDP growth and GFCF rates (1993-2012). (based on the data from source [15])
141
Only US demonstrate positive rate as to the economic growth and GFCF. The strong
interdependence between economic growth and GFCF is borne out by the correlation coefficient
for the countries under the study in the period from 2000 to 2012. The same calculations for the
1990-2012 demonstrate that situation with economic growth and investments remained practically
the same for the developed economies (Germany, USA, France, Switzerland, Sweden) and it
changed drastically for the post Soviet countries (except Russia and Romania)
The same view on the role of investments in the economic policy of the state does not mean
the unanimity in the investments sources use to simulate the economic growth in Ukraine [9].
We have made a decision to analyze GDP growth and investments influx in Ukraine’s
economy. Chart 3 demonstrates the GFCF stake in the Ukraine’s economy for the period from
1990 to 2012. Maximum rate 36.3% was observed in 1993. Since that time it decreased and in
1999 made 17.4%. In 2000-2007 the situation slightly improved. In 2007 the GFCF stake made
28.2%. However in times of economic crisis the indicator significantly dropped. In 2009 it made
19%. Nevertheless these calculations demonstrate deviation from Mr. Abramov theory that
stipulates the strict dependence of GDP growth and real investments share in its structure. By
comparing GDP real investments share growth and the actual growth itself we see that any
correlation between these two factors in Ukraine is simply absent.
40
34,5
35
30
25
35,3
36,3
28,2
27,5
27,9
26,7
26,3
22,7 21,4
20,8
21,8
22
17,4
20,7
24,8
18,5
20
15
22,6
19,7
20,2
21,2
17,1
18,3
10
5
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
0
Chart 3. 1990-2012 GFCF share in Ukraine (%) [15]
For the developed economies such rate is sufficient for economic growth (chart 4)
142
Sweden
18,17
France
19,33
Ukraine
24,00
Turkey
20,58
USA
18,46
26,66
Slovakia
24,88
Romania
Russia
23,52
Poland
20,78
Moldova
29,49
Germany
20,15
Hungary
22,50
Bulgaria
21,66
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
Chart 4. Average GFCF share in different states form 1992 to 2002 (%) [15]
It is clear that the GFCF share for 2012 (17.3% or 460270 mln Euro) is 67 times bigger than
in Ukraine. The real investments amount for Ukraine in 2012 made 75149 mln hryvnas or 18.3%
GDP. Thus if we mention the limitation of investment funds the matter is not in the GFCF share
in GDP, but in the GDP actual size. When the issue of capital application is discussed another
problem arises, namely the capital restructuring.
While supporting G.Pilipenko and V. Chernobaev’s ideas as to Ukraine’s economic realities,
it is worth mentioning that in Ukraine the investment funds are not used to stimulate hi tech
economic activity, nor they are used to apply innovation. Investments are mostly used in those
areas that allow receiving maximum profit with the least possible expenditures [11, p. 68].
The necessity to increase GFCF in Ukraine is predetermined by the number of factors:
market infrastructure is dilapidated, machinery is outdated, production consumes too many
materials, there is clear lack of new technologies, and most important that Ukrainian goods are
simply not competitive on the world market.
Technological structure is quite crucial for any economy and in the developed states it is
always up to standard (technological mode #5), what we definitely cannot say about Ukraine.
143
According to the assessments prepared by authoritative organizations, Ukraine’s economy is in
the state of the 3rd technological mode (production output that corresponds to that mode – 58%, of
the 4th mode – 38%, of the 5th – 4%) [16]. In some cases the machinery on particular factories
conforms to the 2nd techno mode. Such enterprises produce primitive agricultural goods or extract
minerals. More than 90% of Ukrainian works have no modern equipment [10]. This definitely is
reflected in quality and competitiveness of Ukrainian products and detracts residents from buying
them. Such economic methods are wasteful for manufacturers at the macro level, slow down
innovative processes and create obstacles on the way of national economic development.
The highest priority issue to be resolved is that major assets became obsolete and this is fraud
with ecological catastrophe. In 2009 60% of means of production in Ukraine were outdated,
within the industry the rate was 61.8%, in processing industry – 64.9%, transport – 83.9% [10].
Not less significant is the technological innovations implementation. Despite the fact that
government actively backs up the trend this segment is not so actively developed. According to
Ukraine’s State Statistical Service data for the period of 2010-2012 the businesses innovative
activity net weight decreased and in average made 20.4%. Only 5% of the enterprises under the
study introduce products and processes innovations, 10.4% implement marketing and
organizational (non-techno) innovations, 5 % resort to technological and non-technological
innovations [17].
Various factors hindered innovations implementation at the enterprises. Among them are: the
lack of funds, exorbitant expenditures for innovative activities, financing shortage. To cope with
these problems investments are needed [17].
Nevertheless there is still an array of enterprises that use highly technological, resources
saving and waste-free technologies. However their quantity is not sufficient. Hence Ukrainian
economy is characterized by intense materials capacity and extreme energy consumption. The use
of fuel-energy resources per person in Ukraine is much higher than in developed economies.
Industrial goods cost price energy component in Ukraine is one of the biggest in the world (3.7
times greater than in EU countries, 2.9 times higher than in neighboring Poland and 1.4 times
more than in Russia) [10].
Conclusion
Thus to achieve the aim that was stated at the beginning of the research we have analyzed economic growth
and GFCF trends in 14 countries. The results of the study confirmed the assumption that real GDP growth
depends upon GFCF in all of the states. GFCF dynamics in Ukraine has been analyzed. The GFCF and real
GDP correlation coefficient for Ukraine makes 0.88, which demonstrates a strong link that exists between
these two categories.
In Ukraine the GFCF dynamics consideration allowed to unveil particular problems that are
connected with the lack of investment funds to provide growth. To receive them is vital. State on its part
should improve the investment policy, which would renew economic growth potential. In case if the policy
is efficient it will boost industrial production and improve the population welfare.
144
References
1. Аbramov А.Ye. Economic growth, investments and stock market. Available at :
https://www.google.com.ua/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&v
ed=0CDAQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.hse.ru%2Fdata%2F019%2F854%2F1235%2FAbr
amov.doc&ei=698lU5r6Eqe_ygOqh4IQ&usg=AFQjCNF7rr5dq_xIDPG7arVr0rSMfcAQaw&bv
m=bv.62922401,d.bGQ.
2. Biletska G.М. Investment climate: problems and ways to improve it. / Еconomy. Finances. Law. –
2007. –№11. – p. 17-19.
3. Brailovsky І. А. Investment activity and economic growth: methodological aspect: author’s abstract /
Ministry of Education and Science Donetsk National University. – Donetsk, 2010. – 16 p.
4. Galchinsky А. Ukraine’s economic growth investment model elaboration // Ukraine’s Economy. –
2004. – № 6. – p. 4-12.
5. Zatonatska Т.G. Ukraine’s new generation investment policy implementation aspects. // Ukraine’s
Finances. – 2013. – № 12. – p.78-88.
6. Іschuk S.О. Major capital investments and their impact upon regional socio-economic
development. // Regional economy. – 2013. – № 1. – p. 35-42.
7. Kostromsky М.V. State investment policy and its impact upon Ukraine’s economic growth. //
Academic review. – 2008. – № 1. – p.152-155.
8. Lemishko О.О. Major capital investments and their impact upon Ukraine’s economy. // Ukraine’s
Finances. – 2007. – № 7. – p.46-61.
9. Naida G.М. Investments role in state economic development and means of attracting them.
Available at: http://www.rusnauka.com/9_KPSN_2011/Economics/4_84567.doc.htm
10. Pavlyuk Т. Socio-economic development trends: micro and macro economic aspect. // VNAU
scientific articles digest. Category: Economic sciences. – 2012. – № 3(69). – p. 162–169.
11. Pilipenko G.М. Theoretical models to regulate innovations and investments activity. Economic
growth, European model: scientific papers digest – 2007. – 2(3). – С. 68-74.
12. Pirog О.V. Foreign investments as the key for Ukraine’s economic growth. Available at:
http://dspace.nbuv.gov.ua/xmlui/bitstream/handle/123456789/4291/st_27_12.pdf?sequence=1.
13. Soslovsky V.G. Ukraine’s economic growth and its dependence on investments and loans
//Financial and credit activity: theoretical and practical issues. Scientific papers digest. – 2011. –
1(10) edition. – p. 256-261.
14. Schevchenko О.V. Regional investment activity and its impact upon the economic growth //
Strategic priorities. – 2009. – № 1 (10). – p. 175-181.
15. United Nations Economic Commission for Europe Statistical Database. Available at:
http://w3.unece.org
16. Regions of Ukraine – 2010: statistical digest / edited by. О. G. Osaulenko. – Kyiv.: Consultant. –
2010. – V .1. – 368 p.
17. Ukraine’s State Statistical Service. Express edition dated 03.10.2013. № 05.3-11/69 Available at:
www.ukrstat gov.ua
145
Oxana Mykhaylovska
D.Sc. in Economics., Professor, Head of the Department of International Economics,
Chernivtsi Institute of Trade and Economics of KNUTE
TRANSFORMACJA SYSTEMU MONETARNEGO
I KREDYTOWEGO KRAJÓW EUROPY
ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ WEDŁUG NORM UE
TRANSFORMATION OF THE MONETARY AND CREDIT
SYSTEM OF COUNTRIES IN THE CENRAL-EASTERN
EUROPE ACCORDING TO THE EU STANDARDS
Streszczenie
Artykuł ten jest studium transformacji systemu pieniężnego i kredytowego krajów Europy
Środkowo-Wschodniej według norm UE.
Unia Europejska, po integracji krajów Europy Środkowo-Wschodniej, wykazała się praktyką
konsolidacji i rozwoju integracji w ramach strefy euro.
Słowa kluczowe: transformacja, system monetarny i kredytowy, Europa ŚrodkowoWschodnia, standardy Unii Europejskiej
Abstract
The article is a study of transformation of the monetary and credit system of countries in the
Cenral-Eastern Europe according to the EU standards. The European Union, upon inclusion of
CEE countries, has demonstrated the practice of consolidation and expansion of integration within
the eurozone.
Keywords: transformation, monetary and credit system, central-eastern Europe, EU
standards
146
The European practice of implementing different alternatives of monetary policy has shown
that stabilization mechanisms used in CEE countries are objectively different from the practices of
the developed countries in the EU. Financial integration of small European countries that depend
on foreign borrowing is a preventive measure to internal and external speculative attacks against
their national currencies by the world market.
It has been determined that the priority issue in the monetary policy of CEE countries, given
the undertaken analysis, should be a further increase in the financial capacity, reduction in the
vulnerability of national economies and dependence of national banking systems on external
funding, boosting investments at their own expense and increase in household savings, increase in
revenue by reforming fiscal systems. Monetary policy in CEE countries should focus more
attention on the countercyclical dimension of the monetary policy, rather than the ECB. Also, the
substantial difference observed in inflationary mechanisms must be removed, inflation being the
most difficult convergence measure for the CEE countries. In addition, inflation targeting is the
main instrument of managing price dynamics in most of the new countries of the EU, considering
that eurozone mostly employs a mixed model (monetary growth benchmark plus price growth
benchmark). This imposes more stringent commitment on national governments, than on the
ECB.
In fact, the European Union has been most successful in terms of stabilizing the financial
markets. Most Member States have carried out large-scale assistance programs for the banking
sector, have increased government guarantees on deposits as well as supervision of banks and
insurance companies.
Since the crisis, the EU has allocated about 400 billion euros, equivalent to 3.3% of total
GDP, to support the real sector and the general population1. The greater part of these funds were
invested by state authorities. The financial contribution of the EU is much smaller. Thus, through
regional policy in 2009, a decision was made to conduct advance payments of $ 6.26 billion from
the Consolidation Fund, the European Regional Development Fund and European Social Fund.
As a result, the total amount of annual payments for that part of the EU budget is projected to
increase from 5.0 to 11.25 billion euros. At the same time, the rule on mandatory co-financing of
projects by national authorities was abolished. In June, the European Investment Bank announced
readiness to increase annual lending for projects carried out in 5 EU countries and candidate
countries from the usual 45 billion euros to 60 billion euros.
The combined GDP of all EU countries fell by almost 4% in 2009, while gross investments
decreased by 10.5%. The current recession is deepest in post-war history of the Eurozone. During
the energy crisis in 1974 -1975, highest decline in GDP was 2% in 1980-1982 - 0.5%, 1992 1993 - 1.5% during the current crisis, GDP dropped by 5 5% (see Table 1.).
147
Table 1. Main macroeconomic indexes ЕС-27 in 2006-2010 (% up to the previous year)2
2006
2007
2008
2009
GDP
3,1
2,9
0,9
Private consumption
2,3
2,2
0,9
-1,5
-0,4
State consumption
1,9
1,9
2,2
1,9
1,7
Gross investment
6,2
5,4
0,1
-10,5
-2,9
Employment
1,5
1,7
0,7
-2,6
-1,4
Інфляція
2,3
2,4
3,7
0,9
1,3
Balance of state budget, % GDP
-1,4
-0,8
-2,3
-6,0
-7,3
State debt, % of GDP
61,3
58,7
61,5
72,6
79,4
-4,0
2010
-0,1
The current crisis has led to some changes in the long-term economic strategy for the
European Union, therefore the procedure of Maastricht criteria, which were adopted in 1992,
revision will gain momentum to ensure the stability of the euro, which, respectively, will affect
the overall strategy and the monetary policy of the ECB.
Also, the current crisis demonstrates high dependence on the global economic conditions of
the new EU members. The first signs of the external shock manifested in CEE countries in the
spring and summer of 2008. The rise in world prices for energy and food has led to rapid inflation
and decrease in purchasing power of the population. CEE countries found it difficult to resist
inflationary pressures from the outside, because of their high share in energy imports, whereas
energy capacity of GDP is higher than in Western countries.
Since autumn 2008, there has been a decline in GDP and unemployment growth in all CEE
countries. The situation remains particularly dire in Hungary and the Baltic States. According to
the spring economic forecast of the European Commission, in 2009 GDP will decline in Hungary
by 6.3% in Estonia by 10.3%, in Lithuania by 11.0%, in Latvia by 13.1%. The fall in gross
investment will be down to 10.6% from 24.0%. (see Table. 2.). In addition, Latvia faced a sharp
increase in the budget deficit.
1
World Economic Outlook. Crisis and Recovery.Washington, Apr. 2011. [electronic source]. – Mode of access:
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/pdf/text.pdf
2
European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.
148
Table 2. Main economic indexes of EU and CEE countries in 20093
EU-27
Bulgaria
Hungary
Latvia
Lithuania
Poland
Romania
Slovakia
Slovenia
Czech Republic
Estonia
GDP,
Annual
growth
4,0
- 1,6
- 6,3
- 13,1
- 11,0
- 1,4
- 4,0
- 2,6
- 3,4
-2,7
- 10,3
Gross capital
investments,
annual growth
- 10,5
- 12,7
- 10, 6
- 24,0
- 22,1
- 6,2
- 6,5
- 5,2
- 13,6
- 5,1
- 20,7
Inflation
Unemploymen
t rate
0,9
3,9
4,4
4,6
3,6
2,6
5,8
2,0
0,7
1,1
0,6
9,4
7,3
9,5
15,7
13,8
9,9
8,0
12,0
6,6
6,1
11,3
State budget
balance,
Share of GDP
- 6,0
-0,5
- 3,4
-11,1
- 5,4
- 6,6
- 5,1
- 4,7
- 5,5
- 4,3
- 3,0
However, the CEE countries, which are not members of the EMU, are assisted in
overcoming the crisis waves in the economy through the financial resources received from the
European Economic Area in these economies, regardless of whether these were direct investments
or long-term loans.
Analysis of the degree of vulnerability of the CEE countries from the financial crisis of 20082010 will occur according to the following algorithm:
STAGE 1
Factors that characterize vulnerability of modern
economy at present
STAGE 2
Calculation of values of the required indicators
STAGE 3
Formation of clusters
STAGE 4
Analysis of the obtained results
Factors that showed crisis dependency were selected according to the following
characteristics:
1. The energy dependence of the country (the energy balance of the country).
2. Energy capacity: describes the amount of energy resources in unit cost of 1 USD.
3. Import to export ratio.
3
European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.
149
4.
5.
6.
7.
External debt.
Loan-to-deposit ratio.
Short-term loans ratio (% national reserves ratio).
Diversity of sources of foreign capital - the share of foreign capital, which accounts
for the largest investor country.
8. Consumer loans ratio (% of total loans).
9. Share of foreign capital in the banking sector (% of total bank capital).
10. Inflation.
11. Households' savings rate.
Based on official statistics of international organizations, reports, statistical information of
the ECB and Eurostat, values of the selected factors have been calculated. The majority of
indicators point to the vulnerability of the financial system of the national economy. The focus of
research is particularly on financial components, as the global financial and economic crisis of
2008 demonstrated vulnerability of national economies in the CEE countries, where economic
growth was based on the comprehensive use of foreign credit.
The next step in assessing the degree of vulnerability of the CEE countries is to calculate the
correlation and group formation. This requires, above all, perform the calculation factors
according to the following formula:
N ij =
Vij − AVG (Vij )
S
,
(1)
where Nij – normalized value of a factor;
Vij – set value of a factor;
AVG(Vij) – mean value of a factor in the selection;
S – mean quadratic deviation.
Processing of output data resulted in formation three groups of countries:
1. Countries with the low level of vulnerability: Czech Republic, Poland, Slovakia.
2. Countries with the medium level of vulnerability: Bulgaria, Romania, Lithuania and
Hungary.
3. Countries with the high level of vulnerability: Estonia and Latvia.
150
Fig. 3. Grouping of countries by cluster analysis according to level of vulnerability.
The first group of countries (Czech Republic, Poland, Slovakia) is characterized by
acceptable levels of external debt (less than 60% of GDP), import to export ratio ranges from
0.94 to 1.07, indicating the foreign economic security of a country. The total amount of leverage
in form of households’ deposits in banking institutions substantially exceeds the amount of loans,
which means that the banking system is harmonious, is characterized by moderate consumer loans
(less than 20% of all loans) and a high ratio of public savings. The share of foreign capital in the
banking system is substantial, which is characteristic of all markets in CEE countries, except
Ukraine, but the degree of diversification of incomings is sufficient, which reduces the risk of
a significant decline in credit revenues from investor country resulting in its failure to provide
funds in the necessary amounts. In addition, the share of short-term loans does not exceed
international reserves of the country, which positively affects the financial security level.
The inflation rate in Czech Republic, Poland and Slovakia was 4.8% on average in 2008, i.e.
an increase in prices during the formation of the crisis was insignificant. The energy dependence
(except Slovakia) and energy capacity levels of GDP are low, which strengthens energy security
under rise in global energy prices.
The second group of countries is divided into two subgroups: Bulgaria, Hungary and
Lithuania. This division into subgroups is logical, because the level of socio-economic
development varies considerably in these countries. The characteristic feature of this group of
countries is rather low energy dependence, with high energy capacity levels. The import to export
ratio is less than 1, i.e. the countries import more goods and services, than they sell abroad. This
situation has a negative impact on the GDP growth.
As to the financial system, each country of this subgroup has its own strengths and
weaknesses. The external debt of Ukraine and Romania does not exceed 60% of GDP, which
does not pose a threat to economic security. In terms of short-term loans as a share of international
reserves, Bulgaria and Ukraine can be classified as countries with a low level of vulnerability, as
this indicator ranges between 50-55%. The diversity of sources of foreign capital is high, with the
volume of aggregate consumer loans being insignificant.
151
The third group of countries, which are classified as countries with high levels of
vulnerability, includes Estonia, Latvia and Romania. In recent years, these Baltic countries and
Romania have showed the fastest rate of economic growth and increase in global competitiveness.
Build-up of economic potential was due to strong foreign investment, especially in the banking
sector. However, in the wake of the global financial crisis, these countries proved the most
vulnerable because of their high dependence level on external sources of funding.
The gross external debt of Estonia and Latvia equals 118.6% and 142.5% of GDP, which is
a threat to the economic security of these countries. Current liabilities exceed international
reserves by 1.7 times, the diversity of sources of foreign capital is low, more than 80% of foreign
investment in the banking sector in Estonia comes from Sweden, which increases financial
dependence on that country.
Consumer loans ratio in Estonia and Latvia exceeds the similar index in other countries of the
selection by almost 2 times, while consumer loans account for more than 40% of total loans.
Inflation rate ranges from 10-15%, which strengthens the financial vulnerability of these
countries.
It should be concluded that the priority issue for the countries with regard to monetary policy of
the CEE countries, given the undertaken analysis, there should be a further increase in financial
capacity, reduction in the vulnerability of national economies and national banking systems
depending on external funding, boosting investments at their own account and increase in the level of
household savings, increase in revenue by reforming the fiscal system. Monetary policy in CEE
countries should be focused on measurement of countercyclical monetary policy, rather than the
ECB. Additionally, the significant difference observed in inflationary mechanisms must be removed,
inflation being the most difficult convergence index for the CEE countries. Besides, inflation
targeting is the main instrument of managing price dynamics in most of the new countries of the EU,
considering that eurozone mostly employs a mixed model (monetary growth benchmark plus price
growth benchmark). This imposes more stringent commitment on national governments, than on
the ECB.
Conclusions
The transformational elements of modern monetary policy of the EU member states have
instigated the following conclusions:
1. We found that the processes of financial integration in the EU are pre-conditioned by the
asymmetric nature of the exchange rate policies of member states against the dollar and the need
to create the appropriate implementation of the EMU convergence criteria of the Maastricht
agreement. The crisis manifestations in the economic and financial sectors of the EU showed
discrepancy between the actual convergence and the nominal one. Criteria for monetary policy are
aimed primarily at ensuring internal stability of currency management and fiscal policy - to
prevent monetization on behalf of the European Central Bank, which otherwise would create the
152
preconditions for the emergence of inflationary pressures in the eurozone. Compliance with the
convergence criteria forced convergence of macroeconomic performance of member states of the
EMU. However, practically, improvement of indexes in a number of countries, particularly in the
field of public finances, was often achieved by emergency measures and even revaluation of gold
and forex reserves.
2. Utilization of the theory of optimum currency area proved that the EMU countries do not
have the characteristics that would make renunciation of national currency favorable. In exchange
rate policy, change from one exchange rate to another depends on market expectations about
future economic conditions. If market participants believe that future economic conditions will
differ from the current ones, pressure on the currency market will arise for the purpose of
restructuring the market in line with the expectations of market participants and there will be selfrealization of foreign exchange market, even if there are no real changes in economic policy.
3. The analysis of optimum currency area criteria demonstrated that they reflect the
relationship of regional economies and show convergence through indicators for capital mobility
and openness of economy. It is necessary to differentiate between various nature of these criteria
and, therefore, reasons for this situation.
4. The distinctive feature of the transmission mechanism of shared monetary policy of the
EU is that the main transfer channels controlled by the ECB are complemented by national central
banks, which take into account the peculiarities of the economic development of member
countries. Thus, the inflation channel explains the dynamics of aggregate demand in France.
There is a monetary channel in the German Bundesbank, which reflects pulses through interest
rate changes. The Italian model has two additional channels: a business activity channel that
affects expectations in inflationary changes of inflation and a portfolio channel that demonstrates
the effect of the redistribution of portfolios of households and firms. Central Bank of Belgium
uses a cash channel, other than income channel.
5. Analysis of implemented instruments of monetary stabilization in old and new EU member
states has showed that the states of the second group are not able to compensate for the loss of
relatively effective macroeconomic stabilizers. Therefore, the tension within the EMU will grow
further, which will inevitably affect the stability of the single European currency, while the financial
crisis waves of 2008-2010 will act as a catalyst for these processes within the EMU. This, in turn,
will obligate that EU countries find new mechanisms to ensure the stability of the monetary system
in the EU and shaping out new tasks for the ECB, apart from maintaining price stability in the euro
area.
List of sources used:
1. World Economic Outlook. Crisis and Recovery.Washington, Apr. 2011. [electronic source. –
Mode of access: http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/pdf/text.pdf
2. European Commission [Electronic resource]. - Mode of access: ec.europa.eu/index_en.htm.
153
Iryna Forkun
Khmelnytsky National University, Ukraine
Oksana Antonyuk
Khmelnytsky Cooperative Trade and Economic Institute, Ukraine
ROZWÓJ SPOŁECZNY I EKONOMICZNY UKRAINY
W KONTEKŚCIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF UKRAINE
IN THE CONTEXT OF EUROPEAN INTEGRATION
Streszczenie:
Autorki analizują istotę rozwoju społecznego i gospodarczego Ukrainy w okresie
niestabilności finansowej i gospodarczej. Definiują one czynniki rozwoju społecznego
i ekonomicznego regionów oraz priorytetowe kroki Ukrainy na drodze do Eurointegracji.
Słowa kluczowe: Rozwój społeczny i ekonomiczny, integracja europejska, Ukraina
Abstract:
The authors analyze the essence of social and economic development of Ukraine during the
period of financial and economic instability. The factors of social and economic development of
the regions and top priority steps of Ukraine on the way of Eurointegration are defined.
Keywords: Social and economic development, European integration, Ukraine
The highlight of the 20th and 21st centuries is active impact of global integrating processes
on peculiarities of social and economic development of any country. Ukraine is not an exception:
by joining WTO in 2008 Ukraine confirmed pro-European vector of external policy as well as
ambition to integrate EU.
Globalization processes are an indispensable feature of modern life. They call for sustainable
development of economies by developing local standards and adapting them to international norms.
Modern trends of economic development prove that any changes in financial sphere have to take
154
into account their impact on social welfare of local communities as any negative changes in social
sphere will inevitably impact on income to local budgets, incur deficit of financial resources.
Eurointegrating ambitions of Ukraine have become an indispensable part of modern political
life. Pro-European vector has been officially confirmed in a set of normative documents, bilateral
agreements and action plans for Ukraine and EU. Nevertheless, widespread use of pro-European
phraseology very often disguises superficial understanding of the underlying mechanisms and
core processes which define efficiency of implementing the whole integrating strategy.
The process is to be seen as an exact step-by-step plan of formal procedures to be carried out. All
this makes the Eurointegrating process nonflexible and fragmented, which leads to loss of
consistency and general efficiency of the whole strategy. Political speculations, based on incorrect
suggestions or unreasonable assumptions, as well as prejudices which accompany some aspects of
pro-European integration perplexes some of the European partners and restricts development of
mutually beneficial cooperation.
In national economics the problems of social and economic development were considered by
V. Geets, N. Dubrovina, V. Ivanov, T. Klebanov, O. Cherniak. Forecasting of the regional social
and economic development is paid great attention by such Ukrainian scientists as V.Bidak,
E. Boyko, S. Bukovinsky, O. Vasylyk, V. Voitsekhivsky, Ya. Grit, B. Danilishin, I. Dziuba,
A. Yerinoyi, O. Kirilenko, E. Kushnariov, I. Lunina, I. Lyutyi, M. Minchenko, V.Mischenko,
V. Oparin, L. Chizhov, A. Frolkova, O. Yastremskaya etc. Economic aspects of European
integration of Ukraine are deemed of considerable importance among scientists. L. Halperina1,
I. Egorov2, M. Kalina3, V. Onishchenko, V. Papp have analyzed the various aspects of
correspondence between Ukrainian economics and European standards and its direction.
The objective of the article is to analyze and assess the current state of social and economic
development of Ukraine in the context of Eurointergrating processes.
Practical achievements in the sphere of European integration demand a shift from political
and ideological declarations to implementing particular pragmatic strategies. Eurointegration of
Ukraine is to be viewed as an instrument of implementing strategic objectives and tasks of social
and economic, public and cultural development. The most complicated problems arise in
economic sphere. EU as an integrity subject is relatively uniform in terms of economic standards,
where single regulating norms apply to various businesses. Any country that intends to become
a member of this Union must prove its ability to follow the existing norms and standards,
guarantee social and economic stability of the region, raise its international competitiveness and
become a source of development in social and economic, political and cultural aspects.
The pro-European vector, adopted and officially approved in corresponding normative
documents, may be regarded as a valid response to global processes and logical evolution of
relations between the countries of European region.
1
Dolishnij M. I. Regional'na polityka: metodologija, metody, praktyka / M. I. Dolishnij // NAN Ukrani'y. L'viv
Jegorov, I. Ju. Ukrai'na v svitli jevropejs'kyh indykatoriv naukovo–tehnichnogo rozvytku / I. Ju. Jegorov //
Nauka ta naukoznavstvo. – 2008. – № 1. – p. 3–10.
3
Kalyna, M. Jevrointegracijna polityka Ukrai'ny v konteksti neobhidnosti dosjagnennja vidpovidnosti
kopengagens'kym kryterijam Jevropejs'kogo Sojuzu / M. Kalyna // Visnyk NADU pry Prezydentovi Ukrai'ny. –
2005. – № 1. – p. 346–352.
2
155
Social and economic transformations in Ukraine, openness of its economy, intensification of
economic competition on internal as well as international markets have created preconditions for
forming civil society and competitive dynamic economic model similar to those functioning in
Europe. This is considered as the only way of preserving national and political identity and unity.
Any other alternative will inevitably lead to loss of its positions on the world economic and
political arena, its fragmentation between the more powerful regional players, gradual decline of
national economy and social misbalance.
At the same time, ambitions to introduce European standards in public, political or legal
spheres, their immediate or full-scale implementation are suspended due to flaws in the sphere of
economic reforms and lack of properly functioning normative base to regulate economic relations
in Ukraine. These are to be seen as fundamental reasons for inconsistency and inefficiency of
actions aimed at European integration of Ukraine.
While extreme openness of Ukrainian economy is leveled by relative diversification of
export markets in CIS, EU, Asia and Africa etc., low competitiveness qualities of goods and high
dependence of export industry on energy resources contributes to high vulnerability of Ukrainian
enterprises to changes on global market.
We deem it possible to balance the openness of economy by increasing the share of internal
consumer market in national GDP by attracting more consumers from 46 million population of
Ukraine. Even taking into account low level of income of its citizens, Ukraine has a huge internal
market which can be filled by national goods in case their production is provided. Favorable
perspectives of some industry branches on international market may foster import substitution: for
example, introduction of European standards in agricultural sector would favor its internal
positions; demand for investments in metal and machine building industry would stimulate
development of corresponding industries and reduce unemployment levels in the country.
Economic development of any country is impossible without attracting local financial
resources to solving numerous everyday issues. Currently, this problem is one of the key in the
process of state’s development. It is clear that stable and sufficient financial resources of a region
are a vital for proper local governing. Local (i.e. regional) budgets require thorough approaches to
their forming and allocating as they are a factor of social and economic development of the
country as a whole.
Flaws in the sphere of managing local financial resources may be explained by inefficient
strategies of using social and economic potentials by local authorities. Consequently, we
encounter inconsistency between measures of state inter-budget regulation by the central
government and actions of local authorities which are often widely off base of qualitative analysis
and strategic planning.
An urgent problem which calls for thorough analysis are disproportions in social and
economic development of regions, low competitive qualities and insufficient investment and
innovative activity. Being unsolved this problem complicates consistent policy in the sphere of
social and economic transformations, increases the risk of regional crises, national economy
156
misbalance, hinders forming internal market of consumer goods and services; lowers
competitiveness of national economy and its integration in the global market4.
Adaptation of population to peculiarities of social and economic system is a compulsory
precondition of reforms aimed at establishing market economy. By understanding their rights,
duties and responsibilities for their choices people foster introduction of market economy
mechanisms. Social factor should be considered as a priority factor in the process of developing
and implementing corresponding economic transformations. Lack of attention or even ignoring
social dimension of economic transformations doesn’t foster sustainable economic development.
In Ukraine transformation processes, democratization of social sphere, development of civic
society prompted changes in system of local governing. Delegation of rights to local authorities to
carry out social, cultural and economic functions was supported by granting them rights to
allocate corresponding financial resources. Nevertheless, the triangle of state-business-society will
function properly in case of the right choice of a basic component. The fundamental of national
well-being is support of national manufacturer of goods, minor and medium business, and
development of farming industry. This will create preconditions for state sovereignty. Besides,
local authorities should be granted more rights in managing local taxes as well as introduce
instruments to stimulate local budget income; local target development programs are to get
necessary financial support.
Development of any region is a multipurpose and multi-criteria process. The nature of each
region’s development may vary corresponding to their potentials and peculiarities. Among the
objectives of social and economic development of a region may be the following: increase of
budget income, enhancement of educational services, environmental protection, equality of
opportunities, protection of privacy, cultural development5. Some of these objectives are identical
for all regions, but under certain circumstances they may have significant differences. In case of
limited financial opportunities funds may be directed either in the sphere of healthcare or
environmental protection. Thus, a misbalance of priorities is obvious.
The system of criteria and indicators is defined in compliance with the objectives of regions’
development. Although countries and regions differ in terms of value priorities and priority of
objectives, international organizations tend to evaluate levels of their development according to
some universal or integral indicators. One of such indicators is human development index (HDI)
which was introduced in UNO Action plan. A unit-free index ranges all countries on a scale
between 0 and 1. The cumulative index includes several indicators of economic nature:
• Life expectancy index;
• Education index;
• GDP. 6
HDI may be used not only for comparing countries but also some regions.
4
Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v z tochky zoru
vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny. – 2005. – № 1. – p. 35-41.
5
Burdun A. V. Cili ta kryterii' social'no-ekonomichnogo rozvytku regioniv / A. V. Burdunov // Ekonomichnyj
forum – 2012. – №2.
6
Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v z tochky zoru
vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny. – 2005. – № 1. – p. 35-41.
7
Social'no-ekonomichne stanovyshhe Ukrai'ny [online resource]: http://www.ukrstat.gov.ua/ (19.12.2013)
157
Indices of economic development not always define strategic objectives. Sometimes tactic
objectives of regional development are interim tasks, which represent compulsory conditions of sustainable development. The following may be referred to tactic objectives of regional or city development:
• New types of business introduction;
• Expansion of the existing business;
• Development of small entrepreneurship;
• Downtown development;
• Industrial development;
• Service sphere development;
• Employment of population.
Important role in measuring level of economic development of a region belongs to the
traditional indicators which estimate intensity and correlation between goods production and their
consumption as well as their dynamics in per capita terms (Gross National Product (GNP), Gross
Domestic Product (GDP), Real Gross Domestic Product per capita, dynamics of these indeses).
Here we suggest analysis of the above-mentioned indices of social and economic development
for different regions of Ukraine according to the data of State Statistics Service of Ukraine7.
Table 1.
Region (Oblast)
Ukraine
AR Crimea
Vinnytsya
Volyn
Dnipropetrovsk
Donetsk
Zhytomyr
Zakarpatya
Zapoizhska
Ivano-Frankivsk
Kyiv
Kirovohrad
Lugansk
Lviv
Mykolaiv
Odesa
Poltava
Rivne
Sumy
Ternopil
Kharkiv
Kherson
Khmelnitsky
Cherkasy
Chernivtsi
Chernihiv
Kyiv city
Simperopol city
Gross Regional Product
(mln. UAH)
2010
2011
2012
913345
27396
20104
12225
93331
103739
14731
12542
37446
17241
37548
13389
38451
35955
20336
48647
33629
13469
16060
11173
58923
13436
15758
18707
8484
14636
169537
6452
1082569
32426
23589
14429
116136
128986
18743
15299
42736
20446
44953
15749
45541
41655
24055
53878
44291
15882
18333
12726
65293
15649
18096
22354
9892
17008
196639
7785
1302079
38220
29099
17637
140020
161021
21928
18054
49525
26752
59154
20041
57202
52103
27633
61499
52252
19302
22907
16294
76866
18448
22843
27012
11969
21165
223774
9359
Absolute deviation
Relative deviation
20112010
169224
5030
3485
2204
22805
25247
4012
2757
5290
3205
7405
2360
7090
5700
3719
5231
10662
2413
2273
1553
6370
2213
2338
3647
1408
2372
27102
1333
2011/
2010
18,5
18,4
17,3
18,0
24,4
24,3
27,2
22,0
14,1
18,6
19,7
17,6
18,4
15,9
18,3
10,8
31,7
17,9
14,2
13,9
10,8
16,5
14,8
19,5
16,6
16,2
16,0
20,7
20122011
219510
5794
5510
3208
23884
32035
3185
2755
6789
6306
14201
4292
11661
10448
3578
7621
7961
3420
4574
3568
11573
2799
4747
4658
2077
4157
27135
1574
2012/
2011
20,3
17,9
23,4
22,2
20,6
24,8
17,0
18,0
15,9
30,8
31,6
27,3
25,6
25,1
14,9
14,1
18,0
21,5
24,9
28,0
17,7
17,9
26,2
20,8
21,0
24,4
13,8
20,2
158
As it is inferred from Table 1 the index of Gross Regional Product within the period of 20102012 was increasing – in terms of relative deviation it was 18.4% in 2011 and 20.3% in 2012 in
comparison to the previous year.
Further we analyze index of consumer prices, which is deemed a vital indicator to track
inflation processes in an economy of a country and is used as a starting point for determining
strategies of state transformation processes, analyzing and predicting pricing in economy,
changing welfare allocation polices, solving legal issues, reappraisal of system of national
accounts into real prices.
Table 2. Index of Consumer Prices in Regions of Ukraine, 2010-2012.
Region (Oblast)
Ukraine
AR Crimea
Vinnytsya
Volyn
Dnipropetrovsk
Donetsk
Zhytomyr
Zakarpatya
Zapoizhska
Ivano-Frankivsk
Kyiv
Kirovohrad
Lugansk
Lviv
Mykolaiv
Odesa
Poltava
Rivne
Sumy
Ternopil
Kharkiv
Kherson
Khmelnitsky
Cherkasy
Chernivtsi
Chernihiv
Kyiv city
Simperopol city
Index of Consumer Prices
2010
2011
109,1
104,6
109,6
106
107
102,8
108,1
103,2
109,3
104,3
110,3
105
108,9
103,9
108,5
103
109,7
104,6
108,3
102,9
107,9
103,9
108,5
103,7
110,5
105,6
109,7
104,9
110
104,4
110,5
105,4
108,4
103,7
108,3
103,4
108,9
103,6
108,5
103,7
109
104,1
110,6
104,5
109,6
104
109
103,5
108,2
102,4
109,5
103,6
109,8
106,1
112,8
106,7
2012
99,8
98,4
99
99
99,7
101,3
99
98,8
99,3
99,3
99,1
98,8
100,3
99,3
99,3
99,4
99,1
98,9
98,8
98,9
99,2
99,4
99,6
99,5
98,8
98,8
101,6
100,7
Absolute Deviation
2011-2010
2012-2011
-4,5
-4,8
-3,6
-7,6
-4,2
-3,8
-4,9
-4,2
-5
-4,6
-5,3
-3,7
-5
-4,9
-5,5
-4,2
-5,1
-5,3
-5,4
-3,6
-4
-4,8
-4,8
-4,9
-4,9
-5,3
-4,8
-5,6
-5,6
-5,1
-5,1
-6
-4,7
-4,6
-4,9
-4,5
-5,3
-4,8
-4,8
-4,8
-4,9
-4,9
-6,1
-5,1
-5,6
-4,4
-5,5
-4
-5,8
-3,6
-5,9
-4,8
-3,7
-4,5
-6,1
-6
Data in Table 2 shows decline of the index of consumer prices. The most considerable
decline of this index was typical for Kherson and Chernihiv regions in 2011, and for AR Crimea
in 2012.
So, in order to develop a properly functioning mechanism of regulating social and economic
processes in conditions of financial and economic crisis it is necessary to introduce a complex of
measures to encourage cooperation of financial and non-financial sectors of economy and
coordinate actions of all governmental institutions with business entities to monitor quality of
159
their fulfillment. Taking into consideration probability of financial instability, we deem it
appropriate to introduce an institute of monitoring financial system and banking sector. It is
necessary to develop the corresponding normative base to provide smooth functioning of this
monitoring institution.
Nowadays developing and implementing the state strategy of economic and social
development is priority number one for Ukraine. This strategy should be aimed at boosting
development of different branches of economy, shifting policy of export-import of energy
resources and their efficient use, balancing monetary policy of the National Bank of Ukraine. The
existing system of credits and loans (including banking sector) has not yet become an efficient
instrument of state building as it does not favor economic stability of the country, does not
encourage development of the real sector.
Improvement of social standards is impossible without corresponding changes in economic
sphere of the country, positive dynamics of GDP per capita. In terms of GDP per capita Ukraine is
far behind the developed countries of the world. One of the most important aspects of social
policy is reducing inequality in allocation of material values between citizens of various social
strata. The main task of the current period is providing “manageability” of economic reforms,
creating conditions for building socially-oriented market economy based on development of
prospective industry sectors, their modelling in compliance with the criteria of economic growth.
The significant priority steps which should be made to improve the process of further
Eurointegration of Ukraine are:
• economic diplomacy support of the consortia and alliances creation between Ukrainian
enterprises and powerful companies of EU;
• distribution of information about the investment needs and potential of Ukrainian
agriculture, information, methodological and legal support of investments from the
countries of EU into Ukrainian agriculture;
• practical cooperation according to Lisbon strategy of EU, e.g. in a form of a special
program of scientific and technological cooperation of Ukraine and EU;
• introduction of pricing monitoring within transnational companies to prevent tax
evasion on the territory of Ukraine;
• introduction of the modern forms of common international financing of the strategic
investment projects, primarily in the spheres of power supply, information, transport
infrastructures;
• formation of the system of mutual protection of investments and counteraction against
unfair competition of the partner countries as well as third countries.
Thus, scientific research aimed at the investigation of the practical ways of the development
of economic interrelations between Ukraine and EU is in its prospects. Primarily, it concerns trade
and investment spheres which are to make Ukrainian economic more adjusted and competitive on
the European market.
160
Bibliography
1. Burdun A. V. Cili ta kryterii' social'no-ekonomichnogo rozvytku regioniv / A. V. Burdunov //
Ekonomichnyj forum – 2012. – №2.
2. Gal'perina, L. Jevropejs'kyj vybir Ukrai'ny ta mozhlyvosti dotrymannja Maastryhts'kyh kryterii'v
z tochky zoru vnutrishn'oi' makrorivnovagy / L. Gal'perina // Strategija rozvytku Ukrai'ny. – 2005.
– № 1. – p. 35–41.
3. Dolishnij M. I. Regional'na polityka: metodologija, metody, praktyka / M. I. Dolishnij // NAN
Ukrani'y. L'viv
4. Jegorov, I. Ju. Ukrai'na v svitli jevropejs'kyh indykatoriv naukovo–tehnichnogo rozvytku / I. Ju.
Jegorov // Nauka ta naukoznavstvo. – 2008. – № 1. – p. 3–10.
5. Kalyna, M. Jevrointegracijna polityka Ukrai'ny v konteksti neobhidnosti dosjagnennja
vidpovidnosti kopengagens'kym kryterijam Jevropejs'kogo Sojuzu / M. Kalyna // Visnyk NADU
pry Prezydentovi Ukrai'ny. – 2005. – № 1. – p. 346–352.
6. Social'no-ekonomichne stanovyshhe Ukrai'ny [online resource]: http://www.ukrstat.gov.ua/
(19.12.2013)
161
Lyudmyla Maksymiv, Yuliya Vdovych
Ukrainian National Forestry University, Lviv, Ukraine
POLITYKA ZARZĄDZANIA ODPADAMI NA UKRAINIE
WASTE MANAGEMENT POLICY IN UKRAINE
Streszczenie
W artykule scharakteryzowano zarządzanie odpadami stałymi na Ukrainie. Szczególną
uwagę zwrócono na analizę ilości nagromadzenia odpadów i recyklingu. Omówiono problem
unieszkodliwiania odpadów i zarekomendowano rozwiązania tego problemu.
Słowa kluczowe: zarządzanie odpadami, polityka, Ukraina.
Abstract
The solid waste management in Ukraine is characterized. Special attention is paid to the
analysis of amounts of waste accumulation and recycling. The problem of waste disposal is
discussed and the recommendationsof resolving these issuesare proposed.
Keywords: waste management, policy, Ukraine.
Introduction
Ukraine has a problem of waste generation in general and solid waste generation problem as well.
Industrial waste is dominated by all kinds of waste produced in Ukraine. The main sources of
waste are the sectors: mining, chemical industry, machinery, fuel, energy, construction,
agriculture, and metallurgy.
According to official statistics, in Ukraine, about 36 billion tons of waste accumulated or
more than 50 thousand tons per 1 sq. km. of which only 30% of industrial waste and 4% of
municipal waste are utilized (Concept, 2013). Only 7% of waste are recycled and disposed,
including 3% due to separate collection and recycling (1% due to collection centers of recycling
materials), and 4% of waste are burned. About 59 million m3 of solid waste were generated in
Ukraine in 2012. It disposed by 6.7 thousand dumps and landfills, with a total area of 10
thousand hectares. The number of overloaded landfills is 334 units (5%) and 878 units (13%)
are not comply the environmental safety standards (Waste management, 2013).
162
In contrast, the countries with high income practice re-use of waste and waste recycling. This
approach makes possible to conserve natural resources and improve efficiency of their
management. The program of “3R” (Reduse, Reuse and Recycle) is one of the most successful
programs.
When Ukraine signed an Association Agreement with the EU, an important precondition for
the implementation of effective waste management policies is the harmonization of Ukrainian
legislation with the EU legislation. Waste Management Policy in Ukraine should comply with the
EU Waste Framework Agreement (European Parliament Directive, 2008). It makes sense to use the
experience of Germany, as a leader in the implementation of environmental policy. The Ministry
of Environmental Protection and Nuclear Safety in Germany with the federal states implemented
the Program to prevent the generation of waste in 2013 (Abfallvermeidungsprogramm, 2013),
which is adapted to the EU Waste Framework Agreement. This Program covers the current and
potential measures and instruments towards preventing waste generation at the federal level,
individual provinces level and the level of local governments. All measures are assessed on
economic, environmental and social approaches and agreed with the sustainable development
concept. However, this approach initiated a dialogue between federal, provinces and local
governments and other stakeholders on waste generation prevention.
Analysis
To solve the waste problem in Ukraine, we have National Program for Waste Management for
2013-2020. The Program aims to create an effective waste management system to reduce the
environmental pressure, minimize waste generation, increase the waste reuse and to establish an
effective management system. According to the Program, the amount of hazardous waste (I - III
hazard classes) generated per 1 million of GDP will reduce to 1,4 kg in 2020; the waste reuse
increase as secondary raw materials by 25% in 2020; to remove wastes, that are not recycling, by
the development and implementation of new technologies and environmentally sound methods of
waste management facilities; to slow growth rate of solid waste disposal to 2015 and to stabilize
and reduce the disposal to 2020 (National Program, 2013).
There are the regional waste management programs at the regional level. So, for Lviv region
we have the Regional Program of Solid Waste Management for the period of 2007-2015. It was
adopted by the decision of the Lviv regional council in 2007. In addition, we have a draft of
Regional Program of Solid Waste Management for the period of 2007-2020.
The aim of the article - to analyze solid waste generation in Ukraine in general and in terms
of regions, in particular; to compare policies of solid waste management in Ukraine with the EU
countries; and to develop policy recommendations for improving waste management in Ukraine
to context of European integration processes.
163
Results and discussion
According to the Ukrainian legislature a “waste” means any substances, materials and other things
produced by human activity and have no further use and are getting rid of their owner, by
recycling or removing (Ukrainian Law “On Waste”). The Ukrainian Law “On Waste” defines
waste management process as actions, aimed to prevent waste generation, their collection,
transportation, disposal and removing, including the control and monitoring of these operations.
In Ukraine, all wastes are divided into four classes of risk (The environment, 2013). The first
class (I class) is extremely hazardous waste. These wastes contain, for example, mercury
(and other hazardous substances); including spent fluorescent lamps containing mercury
compounds, and others. The second class (II class) is highly hazardous waste. These wastes
include spoiled or waste oils, industrial waste containing copper chloride, nitrate lead, and others.
The third class (III class) is moderately hazardous waste. There are wastes of painting sludge
production, oiled filters and rags, waste that containing, for example, lead oxide, and others. The
fourth class (IV class) consist of solid waste and such production waste, as coal slag, glass, waste
tires, agricultural residues, waste polymers, wood waste, and others.
In Ukraine special attention is given to management of the hazardous wastes that belong to
I-III hazard classes. But their fraction in the total volume of waste is small. For example, in the
Table 1 it is presented a comparison of different waste hazard classes in Ukraine.
Table 1. Waste generation in Ukraine
Year
2013
2012
2011
2010
Waste
generation,
TOTAL,
tones
448 117 600
450 726 800
447 641 200
419 191 700
I-III hazard
classes waste
generation,
tones
919 100
1 368 100
1 434 500
1 659 800
I-III hazard
classes waste
fraction,
%
0,20
0,30
0,32
0,39
IV hazard
class waste
generation,
tones
447 198 500
449 358 700
446 206 700
417 531 900
IV hazard
class waste
growth rate,
%
-0,48
0,71
6,86
-
(source: State Statistics Service of Ukraine)
As it seen from table 1 the fraction of hazardous waste in the total waste generation is very
low – less than 1%. There is also the waste reducing of I-III hazard classes in recent years. As for
waste of IV hazard class, we can identify their significant growth in 2011 compared to 2010 (7%).
In the following years are minor variations within 1%.
In Table 2 the waste generation (all hazard classes) in some Ukrainian regions analyzed.
In the same table we calculate waste generation per capita.
164
Table 2. Waste generation in Ukrainian Regions (2013 year)
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Region
Dnipropetrovsk
Donetsk
Kirovograd
Lugansk
Poltava
Zaporizhia
Vinnitsa
Lviv
Crimea
Mykolaiv
Kiev
Kharkiv
Ivano-Frankivsk
Rivne
Khmelnytsky
Cherkasy
Sumy
Odessa
Ternopil
Chernihiv
Zhytomyr
Volyn
Kherson
Chernivtsi
Transcarpathian
Waste
generation,
tones
300 581 800
53 295 200
38 934 900
17 838 600
5 898 900
4 594 900
2 907 400
2 652 300
2 584 800
2 476 300
2 427 800
2 179 500
1 692 600
1 587 100
1 111 600
1 029 800
768 200
720 500
690 200
674 700
673 200
572 000
439 400
415 900
123 300
Population,
peoples
3 292 400
4 343 900
987 600
2 239 500
1 458 200
1 775 800
1 618 300
2 538 400
1 967 200
1 168 400
1 725 500
2 737 200
1 382 100
1 158 800
1 307 000
1 260 000
1 133 000
2 396 500
1 073 300
1 066 800
1 262 500
1 041 300
1 072 500
908 500
1 256 900
Generation
per capita,
tones/year
91,30
12,27
39,42
7,97
4,05
2,59
1,80
1,04
1,31
2,12
1,41
0,80
1,22
1,37
0,85
0,82
0,68
0,30
0,64
0,63
0,53
0,55
0,41
0,46
0,10
The analysis of these results allows identifying areas with the highest volume of waste.
The biggest waste-generating region is the Dnipropetrovsk region. The next three regions are:
Donetsk, Kirovohrad and Luhansk regions. Much higher amounts of waste in these regions,
compared to others, can be explained by the extraction of mineral resources and the effects of
such activities. It should be noted that the same regions are leading in waste generation per capita.
Thus, almost all the waste, generated in Ukraine, belongs to the IV hazard class. One of the
main fraction among them is solid waste.
Municipal solid waste is the waste generated in the process of human life and activity and
accumulated in homes, social and cultural institutions, educational, medical, commercial and
other facilities (food waste, household items, debris, leaf litter, waste from cleaning and repair of
apartments, paper, glass, metal, plastic wastes and other) and have no further use for the place of
their formation (Ukraine State qualifier, 1996).
165
The composition of MSW which is generated in Ukraine corresponds to the category of
transitional countries. The domestic household waste structure is presented in the Table 3.
Table 3. Morphological composition of waste in Ukraine (Suprunenko O., 2008).
Type of waste
Food
Paper
Wood
%
25
20
3
Type of waste
Textile
Metal
Glass
%
4
10
12
Type of waste
Leather, rubber
Plastic
Other
%
3
5
18
Breakdown by category of solid waste in various countries listed in the Table 4.
Table 4. Solid waste fractions in different countries (Suprunenko O., 2008).
Type of waste
Paper
Organic
Other
Glass
Plastic
Metal
Textile, leather, rubber
Developed
34%
Type of country
Transient
16%
Underdeveloped
1,5%
26%
12%
11%
7%
7%
3%
45%
9%
1,5%
12%
1,5%
15%
64%
22%
4%
0,5%
1%
7%
From the Table 4 it can be seen that the largest waste fraction in developed countries is paper
and in the less developed and transition countries - organics.
It was decided to compare the waste generation in Ukraine and in other countries. Therefore
two indicators were chosen: solid waste generation per capita and the environmental pressure
(Fig. 1).
The Environmental pressure is the amount of the municipal solid waste generated in
a country divided by country’s area, expressed in tones per square kilometer (tones/km2)
(Waste Atlas).
For the analysis 28 EU countries selected and three countries that have signed an association
agreement with the EU (Ukraine, Georgia and Moldova). The data for the diagram are collected
for three years period (2006-2008). On the right side of the figure it is the rate of Environmental
pressure (tones/km2), and on the left – the rate of Solid waste generation per capita (kg/year).
As it can be seen can see from the diagram, Ukraine has the lowest rate of solid waste
generation per capita and one of the lowest rates of Environmental pressure. Such countries as
Denmark, Cyprus, Luxembourg and Moldova generate the highest amount of solid waste per
capita. And the top three countries that make the highest Environmental pressure are Malta,
Netherlands and Belgium (because of small country’s area).
This situation of Ukraine in fact is not so optimistic because of small fraction of waste reuse
and recycling.
166
Fig. 1. Solid waste generation and the Environmental pressure in different countries
(Waste Atlas).
In Table 5 the generation of solid waste in Ukraine in 2011-2013, and the amount of
recycling and incineration wastes are presented.
Table 5. Solid waste management in Ukraine
Year
2013
2012
2011
Solid waste
generation,
Waste
incineration,
Waste
recycling,
tones
tones
tones
TOTAL waste
incineration and
recycling,
tones
10 803 700
9 713 300
8 069 000
150 500
150 000
154 000
9 400
57 400
74 500
159 900
207 400
228 500
Waste
incineration and
recycling,
fraction,
%
1,48
2,14
2,83
167
The analysis of the presented data allows concluding that the situation of solid waste
management in Ukraine is critical. The generation of solid waste is increasing, while the fraction
of waste incineration and recycling is decreasing. Although, some materials have high level of
recycling (they are – metal, paper, rubber, glass, plastic, wood waste – more than 25%) (State
Statistics). But the waste recycling and incineration in oter countries is much higher (Germany 80%, Sweden - 84%) (Waste Atlas).
Another problem of the waste disposal in Ukraine is the functioning of, illegal dumps.
The system of solid waste management in the cities is imperfect. The private sector
generated about 32 thousand of illegal dumps, occupying an area over one thousand
hectares (Waste management, 2013).
To solve the problems that exist in Ukraine in the field of solid waste management, it is
necessary to improve the current system of waste management. In particular, to increase the
fraction of recycled waste we should develop a collection center network of recycling materials. It
is accordingly will reduce the load on existing landfills and the amount of illegal dumps.
Conclusions.
Industrial and domestic human activity inevitably accompanied by the generation of waste,
considerable part of which is classified as a solid waste.
Practical experience in solid waste disposal in different countries shows that there is no
universal method that satisfies the current environmental and economic requirements of resource
conservation and market demands. In the international practice these requirements are satisfied by
the introduction of an integrated solid waste collection and disposal system, which provides the
opportunity for waste reuse.
Ukraine is characterized by high level of solid waste generation, for which proper disposal
still does not fined.
With the aim to close the gaps with the EU legislation in the field of waste management and
to adopt the experiences of the leading European countries – members of the EU, Ukraine should
develop a national comprehensive Program of waste generation prevention. The adoption of such
Program would be an important step towards the harmonization of national and the EU
legislation, in particular it will contribute to the implementation of the requirements of the EU
Waste Framework Agreement.
Bibliography
1. The environment in Ukraine. Information-analytical review. Ukrainian Scientific Research
Institute of Ecological Problems. Kyiv, 2013.
2. State Statistics Service of Ukraine. Access: http://www.ukrstat.gov.ua
3. Waste Atlas. Access: http://www.atlas.d-waste.com/
4. Waste management in the Ukraine (review of 2012). Regional Development Ministry of Ukraine.
Kyiv, 2013.
5. Suprunenko O. Waste era: from dawn to dusk. Access: www.dt.ua/3000/3320/32051/
168
6. European Parliament Directive on waste 2008/98/EC. // Official Journal of the European Union,
2008.
7. National Program for Waste Management for 2013-2020. Access:
http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/22-2013-%D1%80
8. Ukrainian Law “On Waste”. Access: http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/187/98%D0%B2%D1%80
9. Ukraine State qualifier. Breakdown of waste DK 005-96. Access:
http://dovidnyk.in.ua/directories/dkkv
10. Abfallvermeidungsprogramm des Bundes unter Beteiligung der Länder / Hrsg.
Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit (BMU), 2013. – 77 S.
11. Concept of the National waste management program for the years 2013-2020 / Cabinet of
Ministers of Ukraine Ordinance on January 3, 2013 № 22-p. Access:
http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/22-2013-%D1%80.
169
Danylo Tarasyuk
Postgraduate Student, Department of Finance, Currency and Credit,
Ivan Franko National University of L’viv
WPŁYW GLOBALNYCH ŚWIATOWYCH TRENDÓW
NA UKRAIŃSKI FIRMOWY RYNEK PAPIERÓW
WARTOŚCIOWYCH
THE IMPACT OF GLOBAL WORLD TRENDS ON THE
UKRAINIAN CORPORATE SECURITIES MARKET
Streszczenie
Artykuł rozważa obecne trendy globalnego funkcjonowania rynku papierów wartościowych
w szczególności globalizację, spowolnienie wzrostu głębokości finansowej, aktywny rozwój
pochodnych i mechanizmów sekurytyzacyjnych.
Słowa kluczowe: rynek papierów wartościowych, światowe trendy
Abstract
The article concerns current trends of global corporate securities market functioning, in
particular globalization, slowdown of financial depth increase, active development of the
derivatives and securitization mechanisms.
Keywords: securities market, world trends
Introduction
Obligatory requirement for creation and effective functioning of market economic system in the
state is the existence of a developed corporate securities market. Currently one of the main
obstacles for economic entities in Ukraine is limited access to financial resources – external
funding is complicated and long process. Commercial banks, due to the current numerous risks in
doing business, significantly increased the standards for granting credit loans, making them
unavailable for enterprises. The role of the corporate securities market as an effective mechanism
170
for the accumulation and redistribution of available financial resources is highly rising in such
conditions.
Brief Literature Review
Foreign scholars were quite interested in theoretical and practical aspects of the functioning of
corporate equity market. Most researchers emphasize the importance of corporate securities
market in savings mobilization, capital allocation, corporate control strengthening and risk
management. Furthermore, some concepts justify such position that large and most effective stock
markets accelerate financial growth. In particular, Levine Ross and Sara Zervos1 (2002) learned
dependence between stock market development and long-term economic growth. M. Mirkin 2
(2002) described the impacts on the stock market (including internal and external factors).
B. Pshyk 3 (2013) analyzed the background and the main directions of cooperation of the financial
and real sectors of the economy, treating a number of modern economic theories. Hlazyuk N. and
О. Zelinska4 (2013) followed the impact of financial globalization on the development and
formation of the financial market of Ukraine. Appreciating their contribution to solving the
problems of corporate equity market, it should be noted that a number of issues remain
insufficiently studied. Especially it concerns basic world tendencies in the financial sector and
their impact on the corporate equity market.
Purpose
To reveal current trends in global corporate securities markets and in financial areas in general
and estimate its’ impact on Ukrainian corporate securities market formation.
Results
It should be mentioned that the Ukrainian corporate securities market is part of the international
financial market, therefore global trends, which are formed in world market, influence strongly on
its development. It is safe to say that the global financial system is influenced by fundamental
changes that affect the current state and will affect the future establishment of effective Ukrainian
corporate securities market. Major tendencies include the following:
1) The current financial system and securities market in particular are under the influence of
globalization processes which relate to all participants in the economic system and the interaction
1
Levine Ros. Stock Market Development and Long-Run Growth World-Bank-Economic. № 10(2)/2002.
Available at: http://www.worldbank.org/html/prddr/prdhome/pdffiles/wp1690.pdf
2
Myrkyn I. Securities market of Russia: influence of fundamental factors, prognosis and development policy.
Moskow, Alpina Publisher, 2002. – 624 p.
3
Pshyk B. Interaction between financial and real sectors of the economy: theoretical and methodological
aspects. Visnyk The University of Banking of the National Bank of Ukraine. № 3/2013. Available at:
http://nbuv.gov.ua/j-pdf/VUbsNbU_2013_3_3.pdf
4
Галазюк Н., Зелінська О. Вплив фінансової глобалізації на розвиток і формування фінансового ринку
України. Економічний форум. № 3/2013. Available at: http://nbuv.gov.ua/j-pdf/ecfor_2013_3_29.pdf
171
between them. Free international movement of capital, "dilution" of national boundaries,
increasing role of international credit relations, universalization of financial instruments and
regulatory mechanisms, the internationalization of stock markets and the creation of the world's
financial centers, increasing impact of international financial institutions are characteristic features
of financial globalization.
Internationalization of production processes is important feature of globalization. It was
noticed that national markets lost their top priority for resident enterprises: producers are oriented
on satisfaction of needs on international, not on state internal scale. To achieve these objectives
and access global markets the scale of a company becomes more important and stimulates
formation of transnational companies. Thus, in accordance to research data, conducted by
accounting company PWC, the overall market capitalization of the companies listed as a hundred
of the biggest in the world by the level of capitalization, increased from 84 billiard US dollars to
150 billiard US dollars in 2014 (dated 31.03.2014) (Pig. 1)5.
Pig. 1 Overall Market Capitalization 100 Biggest Companies, billiard US dollars.
In Ukrainian scientific studies is traced the idea that globalization of world financial markets
causes weakening of ties with the real economy and causes loss of control of the state and
international organizations over the activities of companies. Therefore, the development of
financial globalization threatens economic stability at national and international levels creating
necessity of special control realized by the governments of different countries. It should be noted
that a weak system of state regulation of financial markets in the developing countries was one of
the reasons which caused of the financial crisis in 2008. That means that quality and effectiveness
of state administration are very important6.
5
PricewaterhouseCoopers LLP. Global Top 100 Companies by market capitalisation, 2014. Available
at: http://www.pwc.com/gx/en/audit-services/capital-market/publications/top100-market-capitalisation.jhtml
6
Мошенський С. Фінансова глобалізація: загрози і переваги для інвестиційної безпеки України.
Проблеми системного підходу в економіці підприємств. №4(4)/2007. Available at: http://jrnl.nau.edu.ua/index.php/EPSAE/article/view/3958/4106
172
Globalization dramatically exacerbates the problem challenges of our time, objectively
affecting the economic security of states and their national financial systems. Previously, places of
development appeared in different parts of the world, very often no one knew about their
existence and their disappearance in crisis conditions didn’t cause crisis of other economic
systems. Though globalization processes have quite different scenario. The development is
common, and therefore the economic upheaval is also common that affect both the national
financial system and the economic security of each state. There comes a time to consider gross
domestic product of the global economic system, not only individual territories because they are
closely linked to each other.
Paying attention to the multifaceted nature of globalization, we consider it is appropriate to
distinguish positive and negative effects on the development of economic system.
Table 1. Positive and Negative Effects of the Financial Globalization Influence on Ukraine7
Positive
Improvement of national financial
markets effectiveness by integrating in
global financial markets
Reducing inflation pressure, cheaper
resources under the influence of
international competition
High mobility of capital, its significant
volumes, favorable price and high
liquidity
Negative
Threat of rapid appearance and spread of
financial crises from one economy to another
Growth of international competition instability
of national financial markets
Influence of external factors on the
implementation of national monetary policy
Multifunctionality of financial markets
High mobility of capital markets, its large
volume, favorable price and high liquidity
Simplification of financial transaction
procedures through computerization and
information
Significant losses from migration of financial
resources
Increase of the banking services quality,
technology and staff skill level
Spontaneous movement of speculative capital, a
certain isolation of finance capital from the real
economy
2) Reduction of the growth rate of the global financial depth is the main development trend
in world financial markets after the global financial crisis in 2008 year. One of the distinct
features of globalization in the economy is financial depth under which one should understand
ratio of money and quasi GDP. At its core, it is synonymous to the capitalization of the economy
and reflects the direct relationship between the richness of economy with financial resources and
the level of GDP. The greater financial depth of the economy is – the greater need for financial
markets, which would provide temporary free redistribution of financial resources.
7
Glaziuk N., Zelinska O. The influence of financial globalization on development and formation of Ukrainian
financial market. Economic forum. № 3/2013. Available at: http://nbuv.gov.ua/j-pdf/ecfor_2013_3_29.pdf
173
Pic. 2 Dynamics of Global Financial Instruments and Financial Depth, 1990-20128
The financial department of the consulting company McKinsey & Company provided
detailed analysis of indicators of financial depth of 183 countries, including Ukraine (Pic. 2).
The study showed that financial depth had been actively growing during the period from 1995 to
2007, reaching its maximum level - 355%, and then began to decrease, falling in 2012 to 312%.
Instead, the value of global financial assets in 2012 was the highest - 225 trillion US dollars to 206
trillion US dollars in 2007. It can be noted that the growth rate of global financial assets
decreased: in the period 1990-2000 average annual growth was 7.8%, in 2000-2007 - 8.1%, in
2007-2012 – 1.9%. In the context of financial instruments over the past five years to 9.1%
increase in the total value of corporate bonds, government bonds - 9.2% bonds of financial
institutions - by 1.5%, bank loans – by 4.1%. In 2012 global capitalization shares placed on the
stock markets declined by 5.5% compared to 2007. According to these data it can be concluded
that in 2012 year the market share of corporate securities in total financial assets was 27%, which
indicates its important role in the financial system.
3) One of the most important trends in the global financial markets during the last 15 years
was active development of the derivative financial instruments (derivatives) that creates both
positive and negative impact on the financial security of the global economic system. Today,
global derivatives market develops in two forms: the stock market (about 10% of global trade
turnover) and over the counter market (about 90% of world trade). According to the Bank for
International Settlements, the volume of global derivatives market at the end of 2013 is 710
trillion US dollars, which increases in 44 times the size of global GDP (74.8 trillion US dollars in
8
McKinsey Global Institute. Financial globalization: retreat or reset. March 2013. Available at:
http://www.mckinsey.com/insights/global_capital_markets/financial_globalization
174
2013)9. On the bases of these data it can be concluded that the derivatives market is a virtual
market that is developing remotely from the real economy and in accordance with its own laws.
It should be noted that most scholars and analysts believe that the recent global financial
crisis in 2008 was caused by excessive development of the derivatives market and expand of its
over the counter segment. Indeed, the rapid development of the market of derivatives caused the
formation of large amounts of virtual capital that became multiplier of crisis processes in the
global economic system. The active use of derivatives in interbank settlements not only helped to
expand the market, but hidden real volume of primary debt. In addition, hedging transactions in
securities through derivatives contributed to the growth of speculative commitments in the
market.
4) Securitization as a financial mechanism of risks insurance for securities start to be very
popular nowadays. Securitization – is a company issue of debt securities which are secured with
portfolio of similar assets.10. With the help of securitization a bank or other financial company is
able to "exchange" their low liquid assets in securities and, accordingly, to resell them in the
financial market. In the role of objects that are subject to the securitization can be both financial
and real assets: loan portfolios, bond turnover on customer payments, correspondent accounts,
proceeds from the sale of products integrated property complexes, enterprises and others.
According to M. Makovetskyy research, the reasons of dissemination of securitization are related,
on the one hand, to the growth of concentration and centralization of production and capital,
growth of the large corporations in the real and financial sectors of the economy, and on the other
– with objective necessity in improvement of the financial instruments liquidity in the conditions
of liberalization and internationalization of financial markets. Also it should solve the tasks of
managing cash flow, which banks can’t provide constantly11. Emission mechanism of provided
securities is actively used in different countries and positively effects on development of the
corporate securities market.
Thus, the corporate securities market forms on the bases of above mentioned global trends.
Determining the market model is inseparable from research of all the factors that influence its
development. The practice of foreign markets can be used only partly due to numerous internal
differences and attempts to mechanical copying the experience of developed countries in this area
may be ineffective. However, some of the models are used as the fundamental and they became
basic in all countries, though with some differences and peculiarities.
The key task in the development of financial market of Ukraine, effective in the long term
perspective – is a solution of interest conflicts that prevent the achievement of sustainable growth.
Sustainable economic growth is possible if the economy is focused on the interests of the majority
of economic activity, rather than on mercenary interests of few companies. There can’t be a clear
9
Bank for International Settlements Statistical release OTC derivatives statistics at end-December 2013. May
2014. Available at: http://www.bis.org/
10
Ruban О. Security-service «Contracts», Kyiv, 2007
11
Маковецкий М. Роль рынка ценных бумаг в инвестиционном обеспечении экономического роста.
Фінанси і Кредит, №1/2004. №1. - С. 34-49
175
and single answer to the question how the national financial market, which countries with
transition economy want to build, should look like. This market will have different contours in
different countries at different times. The foundation of market are institutions which cannot be
the same in countries with different scales, climatic, economic, social and cultural conditions; in
countries that occupy a different place in the international division of labor, with different goals
and strategies in foreign and domestic markets. Therefore, attempts to copy the best samples often
give negative results. If economic growth must be managed, then it should be obligatory done in
post-socialist economies where market institutions have not yet developed enough to facilitate
restructuring.
Conclusions
It should be noted that after the final determination of the European vector of Ukrainian
geopolitics prerequisite for further development of the national economy and the stock market, in
particular, is adaptation of existing legislation to European law. With European legal standards,
we must develop the country in general and the stock market in particular. It should be borne in
mind that the full implementation of European standards, particularly in the securities market
requires not only a time, but will be associated with obvious difficulties for market participants.
It is clear that these difficulties can and should be overcome.
It is worth to admit that the adaptation of existing legislation to EU standards cannot be
considered separately from the judicial reform and other measures that would help to improve
confidence in the domestic jurisdiction. It is well known that one of the main problems for
effective market development is the lack of investor confidence in the nation's judicial system, the
presence of high levels of corruption at all levels of legislative and executive power, instability
and inadequate legislation and so on.
Summarizing the above mentioned, it should be emphasized that till now Ukraine doesn’t
have comprehensive strategy for the development of the financial market. European experience
should be taken as the basis for its development. However, despite the need of EU legislation
implementation, the strategy of financial market development and corporate securities market in
particular, should be based on strengthening the competitiveness of the national market. Therefore
an important task of the state should lay in creation of joint coordinating advisory body, which
would consist of representatives of all public financial market regulators, legislators, academics,
experts and representatives of the international community. The main task of this body should be
developing of medium and long term priorities of the financial market as a whole system that
would provide better coordination and cooperation between regulators in the financial markets.
Precisely instability and uncertainty of the state policy in the field of finance is one of the factors
which brakes development of the corporate securities market.
176
Literature
1.
Levine Ros. Stock Market Development and Long-Run Growth World-Bank-Economic.
№ 10(2)/2002. Available at: http://www.worldbank.org/html/prddr/prdhome/pdffiles/wp1690.pdf
2. Myrkyn I. Securities market of Russia: influence of fundamental factors, prognosis and
development policy. Moskow, Alpina Publisher, 2002. – 624 p.
3. Pshyk B. Interaction between financial and real sectors of the economy: theoretical and
methodological aspects. Visnyk The University of Banking of the National Bank of Ukraine.
№ 3/2013. Available at: http://nbuv.gov.ua/j-pdf/VUbsNbU_2013_3_3.pdf
4. Галазюк Н., Зелінська О. Вплив фінансової глобалізації на розвиток і формування
фінансового ринку України. Економічний форум. № 3/2013. Available at: http://nbuv.gov.ua/jpdf/ecfor_2013_3_29.pdf
5. PricewaterhouseCoopers LLP. Global Top 100 Companies by market capitalisation, 2014.
Available at: http://www.pwc.com/gx/en/audit-services/capital-market/publications/top100market-capitalisation.jhtml
6. Мошенський С. Фінансова глобалізація: загрози і переваги для інвестиційної безпеки
України. Проблеми системного підходу в економіці підприємств. №4(4)/2007. Available
at: http://jrnl.nau.edu.ua/index.php/EPSAE/article/view/3958/4106
7. Glaziuk N., Zelinska O. The influence of financial globalization on development and formation of
Ukrainian financial market. Economic forum. № 3/2013. Available at: http://nbuv.gov.ua/jpdf/ecfor_2013_3_29.pdf
8. McKinsey Global Institute. Financial globalization: retreat or reset. March 2013. Available at:
http://www.mckinsey.com/insights/global_capital_markets/financial_globalization
9. Bank for International Settlements Statistical release OTC derivatives statistics at end-December
2013. May 2014. Available at: http://www.bis.org/
10. Ruban О. Security-service «Contracts», Kyiv, 2007
11. Маковецкий М. Роль рынка ценных бумаг в инвестиционном обеспечении экономического
роста. Фінанси і Кредит, №1/2004. №1. - С. 34-49
177
panel II
Gospodarka turystyczna
part II
Tourism
Tourism economy
178
179
Rade Ratkovic, PhD, full profesor
Milica Soc, BBA, assistant
Faculty of Business and Tourism, Budva, Montenegro
NOWE TRENDY W ROZWOJU I ZARZĄDZANIU
PRZEMYSŁEM HOTELARSKIM
NEW TRENDS IN DEVELOPMENT AND MANAGEMENT
OF LODGING INDUSTRY
Streszczenie
Rozwój bazy noclegowej w branży hotelarskiej jest motywowany przez potrzeby rynku
turystycznego, z jednej strony, i imperatywy stabilności ekonomicznej, z drugiej strony. Ponieważ
zróżnicowanie potrzebuje niszy turystycznej, opracowano wachlarz różnych własności, na rynku
oraz w obrębie najważniejszych form gospodarczych turystycznych obiektów noclegowychhotelowych różnego rodzaju. Pierwotny pęd ku efektywności ekonomicznej stymuluje
kombinację różnych rodzajów obiektów noclegowych (hotele, para hotele, kondominia,
condohotele, drugie domy, itp.) w tej same lokalizacji, co prowadzi do planowania
heterogenicznych ośrodków, znanych jako Joint Resorts (ośrodki wielofunkcyjne). Te tendencje
w rozwoju podaży i popytu turystycznego stanowią wyzwanie dla planistów turystyki
i zarządzania turystyką, zarówno na poziomie docelowym jak i poziomie korporacyjnym.
Według powyższych właściwości dyspersji, rozwijają się różne modele zarządzania tymi
obiektami. W ostatnich latach zwiększyło się rozproszenie obiektów zarządzania; najważniejsze
są następujące modele napędzające: mieszkanie we współwłasności, model własności cząstkowej,
condohotel i zarządzanie modelem sprzedaży i leasingu zwrotnego.
Opracowanie to jest oparte na przykładzie Czarnogóry. Jest to mały kraj śródziemnomorski,
który ma branżę hotelarską i turystykę w centrum swojej strategii rozwoju. Jej tradycja rozwoju
turystyki jest stosunkowo długa, a zaczyna się na początku drugiej połowy XIX wieku, kiedy to
zostały otwarte pierwsze hotele biznesowe, podobnie jak w innych częściach regionu Morza
Śródziemnego, a później także hotele kurortów. Jednakże, intensywny rozwój turystyki zaczyna
się od lat 60-ch XX wieku, kiedy rozpoczęto pomyślny proces zakładania struktur hotelowych
i ich przenikania na główne europejskie rynki turystyczne. Przerwa w rozwoju pojawiła się
w latach 90-ch XX wieku z powodu eskalacji kryzysu Jugosłowiańskiego, który zakończył się
w pierwszych latach obecnego stulecia. Jego wpływ na sektor turystyki jest wciąż odczuwalny.
Słowa kluczowe: hotelarstwo, zakwaterowanie, wpływ ekonomiczny, condo hotele,
kurorty mieszanego wykorzystania, mieszkanie we współwłasności, nowoczesne pokoje,
model własności cząstkowej, sprzedaż i leasing zwrotny, dział zarządzania zakwaterowaniem.
180
Abstract
The development of accommodation facilities in the lodging industry is motivated by the
demands of the tourist market, on one hand, and the imperatives of economic sustainability, on
the other hand. For differentiation requires of tourism niche, a range of different properties are
developed in total, and within the market and within the most important economic forms of tourist
accommodation - hotel facilities of various kinds. Primal urge toward economic viability,
stimulates a combination of different types of accommodation facilities (hotels, para hotels,
condominiums, condo hotels, second homes, etc.) at the same location, which leads to the
planning of heterogeneous resorts known as the Joint Resorts (mixed-use resorts). These
tendencies in the development of the tourism supply and demand represent a challenge for
tourism planners and tourism management, both at the destination level and the corporate level.
According to the above properties dispersion, various models are developing for managing
these facilities. In recent years we have increased dispersion of management facilities; most
important are the following driver models: time share, fractional ownership model, condo hotel
and Sell & Leaseback model management. This case study is based on example of Montenegro. It
is a small Mediterranean country which in the center of its developing strategy has got hospitality
industry and tourism. Its tradition of tourism development is relatively long, and starts from the
beginning of the second part of 19th century, when first business hotels have been opened, as also
in other parts of Mediterranean, and later on resort hotels as well. However, intensive tourism
development starts from 1960s, when successful process of assembling hotel structures has been
started and their penetration on main European touristic markets. A break in development has
appeared in 1990s due to the escalation of the Yugoslav crisis, which ended in the early years of
the current millennium. Its impact on the tourism sector is still treated.
Keywords: hospitality industry, contemporary accommodation, fractional ownership
model, condo hotels, sell & Leaseback, managing accommodation department,
accommodation industry, economic impact, mixed use resorts, time share
INTRODUCTION
Hospitality industry represents fundamental part of the whole tourism system and accommodation
industry (logging industry) is the main pillar of hospitality industry. Therefore, the tourism statistics
priority is accommodation and tourist industry turnover achieved in it. Thus the Statistical
Commission of the United Nations (United Nations Statistical Commission) has recommended in
March 1993 the division of the accommodation industry into the following types:1
1. Collective tourist accommodation
1.1 Hotels and similar facilities
1.2 Specialized facilities
1.3 Other facilities of collective tourist accommodation
2. Private tourist accommodation
Private tourist accommodation is divided into following types of accommodation:
2.1 Owned apartments (second home)
2.2 Rented rooms in family homes
2.3 Flats rented from individuals or professional agencies
1
Third International Forum On Tourism Statistics” Organization for economic co-operation and development,
Paris, 1996/97, p. 40
181
2.4 Free accommodation at relatives or friends home
2.5 Other private accommodation
Statistical coverage of first group of accommodations (collective tourist accommodation) is
almost complete in the most tourist countries; which also applies for the tourist turnover in these
facilities. As for other forms of accommodation (private tourist accommodation), there are serious
problems in coverage, regarding accommodations, as well as tourist traffic. There are statistical
reports generally incomplete, and usually do not present a realistic picture of the actual situation.
The focus of tourism policy of tourism countries are facilities of collective accommodation,
and they are usually nominated by the national legislation as a basic or primary accommodation
facilities, in order to stress their prevalent economic impact on the economy and society even in
its name (nomen est omen). Private tourist accommodation, especially in countries in transition,
often exist in a "gray zone", so its economic effects are hardly visible and intractable, and
represent in many countries serious threats to sustainability of the tourism sector, as they
excessively deplete resources, not giving adequate economic effects.
This paper discusses the structural and managerial characteristics of the modern sector of
accommodation within the Hospitality industry, which is the first part of the paper. The second
part is devoted to the consideration of structural and management problems of the lodging sector
in the Hospitality industry in Montenegro.
STRUCTURAL AND MANAGERIAL CHARACTERISTICS
OF LODGING DEPARTMENT
The classification of accommodations represents a coded form and abstracted level of comfort
and range of service.
The goals of making a formal classification system are:
− Information to customers,
− Possibility of differentiation of hotels for implementing differentiated policies,
− Opportunities to achieve greater tax burden on luxury products (hotels), possible
regulation of rates
− "Education" of the hotel, in order to manage the modernization of the hotel
− Facilitate communication, contracting and monitoring of their compliance with travel
agencies
Each of the countries in the world, due to cultural traditions, national characteristics and so
on, uses specific classification systems which interfere with the implementation of a single
classification system in the world. Possible criteria for classification of touristic facilities, which
are taken into consideration by World Tourist Organization (WTO), are: 2
a) Comfort level:
– Luxury (4 * and 5 *);
– Middle level;
– Moderate Class.
2
“Classification of hotel establishments within the EU”, The European Consumer Centers’ Network, Nicosia,
Cyprus, 2009, p. 7 and 8.
182
b) Locations in the area:
– Seasonal;
– Mountain;
– In the treatment areas;
– In cities (center or periphery, possibly airports);
– Along the road.
c) Purpose of trip / during the guests’ stay:
– Transit;
– Special purposes.
d) Operational system:
– Open all year round;
– Open during the season.
e) Form of exploitation:
– Individual service;
– Associations (voluntary hotel chains);
– Companies or groups (integrated hotel chains).
f) Form of ownership:
– Personal property;
– Private;
– State property;
– Cooperatives;
– Public properties;
– Publicly owned international concept;
– Joint ownership.
g) Accommodation capacity:
– Small hotels (up to 150 accommodation units);
– Middle size hotels (151 - 400 accommodation units);
– Large hotels (over 400 accommodation units).
h) Target markets:
– Business;
– Special interests;
– Leisure.
i) Standard of services and content offered:
– Full-service hotels;
– Economy class hotels;
– Hotels with eating directed by guests.
Hospitality industry includes, in addition to the accommodation sector: the tourist trade,
recreation facilities and facilities for amusement and distraction. Within it, there is the most
183
important segment of the accommodation industry, which over time becomes more and more
indented. The chart below shows the structure of the modern lodging sector.3
Diagram 1 Types of accommodation.
Source: By the author, following Pompl, W.: Touristic management, 1997.
The evolution of the development of accommodation facilities continues; so that in the
modern development of accommodation facilities, the newer types of accommodation are
affirmed; such as:4
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Mixed-use resorts
Condo hotels (Condotels)
Hotels residences
Apart hotels
Resort hotels
Hybrid hotels
Holiday resorts
Serviced apartments
Private residence clubs
Destination clubs
Mixed resort was developed in response to investors' difficulties in the funding and operation
of the classic hotel. By integrating various forms of facilities (hotels, apartments, villas, annex,
apartment ...) and ways of financing (equity investors, lenders, apartments and flats in the private
3
To Prof. Dr. Gerrit Leopoldsberger, Prof. Dr. Thomas Kinateder, By Matthias Mager “Valuation of hotel
properties”, diploma thesis, Wellendingen 2009, p. 13.
4
“Guidelines for the management of developing of accommodations- types, business models and marketeconomic impacts”, Horwath HTL, Zagreb/Podgorica 2013
184
property ...) within the same resort, the conditions for greater economic sustainability and the
realization of investments are created. Mixed use resort combines hotel with condominium villas,
apartments, residences, partial / shared equity products (fractional), wellness centers, golf courses,
ski resorts and / or other facilities or commercial interests. Because of this integrative function it is
very often that mixed-use resorts are also called Integrated Resorts. “It is important to emphasize
that the basic characteristics of mixed-use resort is the maintenance of the so-called "Hot beds",
which means that individual ownership of rooms, villas and suites (individual types of
accommodation inside of the resort) is not changing the business purpose of the resort or any part
of it, that is to say that the project still operates as an integrated commercial tourist business.”5
Condo hotels (Condotels) are a set of apartments owned by various addressees, used for
recreation of the owner, but during most months, they are rented to tourists through an operator
who manages the condo hotels. Along with accommodation facilities, other facilities are required
such as facilities for the welcoming tourists, their consumption and leisure.
Hotel residences are comfortable accommodation for a longer stay. This type of hotel is
specific because it offers spacious accommodation units - rooms / suites (larger surface area
compared to an average standard hotel) which can be fitted with a kitchen, laundry facilities, and
other services that are primarily needed by people who intend to stay longer in the hotel.
Hybrid hotels are the newest type of hotel focused on environmental, energy and other
efficiency. As "green hotels", they usually possess a certificate of environmental protection.
Serviced apartments are a convenient and economical form of accommodation for guests
staying for shorter period in some place. They are maintained by the operator, and provide guests
the atmosphere of intimacy and freedom like their home.
Private residence clubs are a form of luxury accommodation, with the impression of another
home. The property is divided into the club members, and the use and sharing of accommodation
are set flexibly in order to maximally meet the desires and needs of the members.
Destination clubs are prestigious and growing form of accommodation offers. "Destination
clubs are not fractional ownership model because the ownership rights for accommodation units
are not transferred to the buyer, but the rights to use the club facilities can be transferred.
Members share accommodation portfolio in the club of that company which manages the
accommodation unit and takes care of club facilities. By accessing destination club, member gets
access to a wide range of homes in different locations of the world in exchange for a one-time
membership fee and annual dues. Locations are used with respect to the previously announced
terms that users want. All locations are elite and provide such content (e.g., Aspen, Sun Valley,
Rosemary Beach, Paris, London, Tuscany, and others).”6
Basic models of managing modern forms of accommodation are: timeshare, sale / lease,
fractional ownership and condo hotels. Figure 2 basically represents the essence of model for
managing tourism real estate.
5
6
Same as 4), p. 12
Same as 4), p. 15.
185
Diagram 2. Models of managing tourism real estate.
(Source: “Guidelines for the management of developing of accommodations- types, business models and
market-economic impacts”, Horwath HTL, Zagreb/Podgorica 2013, p.16.)
From previous diagram it is possible to conclude that management models are differentiated
by ownership (full ownership and fractional ownership) and by motivation of the buyer (personal
use and / or rental). Full ownership is characterized by: condo hotels, condominiums, hotels and
residences and sale/rent of apartments. Fractional ownership is characteristic for: private residence
clubs, timeshare units and the right to use the units in destination clubs. Revenue from ownership
or renting owned units is achieved with the following models: fractional forms of ownership,
condo hotels, condominiums and sale/rent of apartments. Income from ownership is not
materialized in time share units, destination clubs and hotel residences. The owners’ motive is
their usage, not investment in order to generate income.
This brief interpretation of development of modern forms of tourist accommodation shows
that their evolution is driven by changes in market preferences of consumers, on one hand, and the
necessity of financing and effectuation of investments by the principles of better economic
sustainability, which is the main concern of investors. Normally they have to take into account the
social and environmental sustainability of their projects, but the concern is shared with nonentrepreneurial sectors (government, non-governmental organizations, professional associations
and so on.
186
PROBLEMS OF THE STRUCTURE AND MANAGEMENT OF
ACCOMODATION SECTOR IN MONTENEGRO
Montenegro is a small Mediterranean country with the surface area of 13812 m², with circa 620.000
inhabitants. It is a seaside country with approximately 295 km long coast, having also significant
continental areas, rich in beautiful mountains and attractive plateaus. The country has seven major
rivers and four lakes. There are three big mountain massifs and 28 peaks with an altitude of over
1.800 meters. The country has a rich cultural heritage with elements of Roman, Byzantine and
Islamic culture. At the territory of Montenegro you can find five national parks. Climate is
Mediterranean at the seaside, sub-Mediterranean at the central region of the country and mountain at
the continental part of the country. Number of inhabitants is 620.029, and more than half are
women. Tourism, founded on stated activities, is one of the main branches of the economy.
In the last decade, more precisely in last 14 years, there is an intensive construction of
accommodation capacities in Montenegro. Master plan of development of tourism in 2001
(updated in 2008) has set an aim of development of accommodation capacities which should
amount to 70 thousand of beds in the present year. However, the number of capacities in the
hotels stagnated between 27 and 28 thousand beds, while the housing capacities, to be more
precise - the construction of weekend apartments and houses is experiencing a major boom,
especially in the era of expansion of mortgage loans.
The results of such development are shown in the Diagram 3. As you can see,
complementary accommodation capacities dominate, while hotels make only 17% of officially
registered lodging capacities.
Diagram 3 Official structure of accommodation in Montenegro in 2012
(Source: Monstat, "SG-CG"2013)
Among the basic accommodation, hotels dominate, which is clearly shown in Diagram 4
187
Diagram 4 Structure of basic accomodation in Montenegro 2012
(Source: Monstat, “SG-CG”2013)
Other then hotels, tourist resorts hold a significant share; the share of other forms of lodging
is small or symbolical, while the new forms of lodging are not even registered. The more precise
picture of accommodation capacities is given in Diagram 5, where the rated accommodation
capacities are included as well.
Diagram 5 Rated accommodation capacities Montenegro 2012
(Source: Monstat, “SG-CG”2013 and the estimate of the author)
Complementary accommodation is incompletely covered, as Diagram 6 shows
Diagram 6 The state of complementary accommodation Montenegro 2012
188
As you can see, the official statistics did not register the secondary homes (second homes),
and in the structure of complementary accommodation there are no contemporary forms of this
accommodation. This accommodation structure is at the discrepancy with projections of the
Master Plan for Tourism Development of Montenegro.
Diagram 7 Projection of development of accommodation in Montenegro by 2020
(Source: Prof. Dr. Rade Ratković “The hotel development in Montenegro, genesis, state and perspective” FBT,
Budva, 2009)
Contemporary forms of accommodation in Montenegro are still not registered, but there are
many projects which are in the construction phase, which are designed as Mixed-use resorts.
189
REVIEW OF PLANNED PROJECTS IN MONTENEGRO
Project
Porto Montenegro
Lustica Bay
Kumbor,
One&Only Rezort
St. Marc island
Maljevik
Kraljičina Plaža ,
Čanj/Buljarica
Plavi Horizonti
Safiro – Budva
Adriatic Fair
Planned contents
Mixed purpose (tourism+housing)
Mega marina, hotel, villas, condo-hotel
Mixed purpose (tourism+housing) + golf
fields, 275 residential villas, 271 house,
1.158 accommodation units, 8 hotels with
1.260 rooms, wellness, marina…
Tourism (T2) + mixed purpose (housing
tourism) + nautical tourism
Luxurious resort of highest class (6 stars)
with 93.000 m2 of facilities in base among
which 240 private villas, apartments and
houses lux class
Touristic complex (hotel with
complementary facilities + apartments +
villas)
Tourism + mixed purpose
(housing+tourism)
Hotel complex with 170 luxurious 5 star
apartments and complementary commercial
facilities, Spa center, beach club,
restaurants, sport pitches
Hotel and apartment facilities with
commercial, business and hospitality zone
Bjelasica i Komovi
Eco and mountain resorts/ Special purpose
spacious plan “Bjelasica & Komovi”
Dukley Gardens
Dukley Gardens , Rt Zavala Budva
Mogren Grad
Luxurious complex of 86 apartments, hotel
with 28 accommodation units, Condo hotel
with 52 apartments, pools, wellness centres,
congress hall and leisure facilities
Investor
Adriatic Marinas D.O.O
Brand Regent Hotels, 600 mil
€
LUŠTICA DEVELOPMENT
Unknown brand
1,100 mil €
Azmont Investments
Brand One & Only, 500 mil €
Metropol Group , brand
Banyan Tree Hotels and
Resorts, 450 mil €, inactive
Mercury Group / Sonuba
Montenegro d.o.o 220 mil €
Royal Group , UAE
180 mil €
Qatari Diar
250 mi. €
Future Capital Partners &
Bouygues Batiment
International 180 mil €
The project needs an
investment of approximately
70 mil, €
AMIA / Monterra
Construction, approximately
100 mil €
Atlas Group Podgorica
As you can see from the review there are great mixed purpose projects going on or are about
to begin in Montenegro. Only for three investments the brand is known. For these kinds of
projects Montenegro is not prepared enough. There is no legal framework for management of
these projects, and there are no management companies operating in Montenegro. Only recently
the Tourism Law was updated with close definitions of these contemporary accommodation
facilities.
CONCLUSION
Evolution of accommodation structures is a global process. Montenegro, as a small country
is necessarily opened and is in the phase of negotiation regarding the EU integrations. It is natural
190
that these global processes get to Montenegro as well, and so Montenegro must not stay closed for
such processes, but has to stand prepared with a decent legal framework, administration and
personnel.
Present uncontrolled development of housing has questioned the sustainability of
Montenegrin tourism and realization of strategic points from the Master plan. Also the
Sustainable tourism development was put aside, while housing construction occupies touristic
resources and worsens the perspective of touristic development.
Development initiatives founded on importing contemporary accommodation forms are the
chance to make a turn towards sustainable tourism development. To ensure this it is necessary that
the State accepts this challenge. Legal infrastructure needs to be completed, stakeholders should
be educated and the outlined development initiatives should be incorporated in the development
corridors of the Master Plan for Tourism Development. Development initiatives, no matter how
attractive they appear, should turn from tourism priority direction towards housing construction, if
the state fails to provide adequate control of the process.
Literature
1. John R. Walker, “Interduction to Hospitality Management”, Prentice Hall, New Jersey 1996,
p.109
2. Prof. dr. Rade Ratković “Razvoj hotelijerstva u Crnoj Gori, geneza, stanje i perspective” FBT,
Budva, 2009
3. Third International Forum On Tourism Statistics ”Organization for economic co-operation and
development”
4. “Classification of hotel establishments within the EU”, The European Consumer Centers’
Network, Nicosia, Cyprus, 2009, p. 7 and 8.
5. To Prof. Dr. Gerrit Leopoldsberger, Prof. Dr. Thomas Kinateder, By Matthias Mager “Valuation
of hotel properties”, diploma thesis, Wellendingen 2009, p. 13.
6. “Smjernice za upravljanje razvojem smještajnih kapaciteta -vrste, poslovni modeli i tržišnoekonomski uticaji”, Horwath HTL, Zagreb/Podgorica 2013
7. Statistički Godišnjak CG 2012 godine, Monstat, 2013 godine
191
dr Đorđe Čomić, dr Slavoljub Vićić
College of Hotel Management, Belgrade, Serbia
Lazar Kalmić, PhD Candidate
Faculty of Geography, Belgrade
MODELE PRZESTRZENNE PLANOWANIA TURYSTYKI
NA OBSZARACH WIEJSKICH
SPATIAL MODELS OF TOURISM PLANING
IN RURAL AREAS
Streszczenie:
Artykuł omawia charakterystykę funkcji turystycznej obszarów wiejskich oraz rozwój
turystyki na tych obszarach. W części wstępnej przedstawiono dychotomię między miejskimigenerującymi i wiejskimi-otrzymującymi obszarami. Pierwsza część dotyczy funkcji turystyki
w przestrzeni wiejskiej, a dokładniej różnego nasilenia tej funkcji (dominującego, uzupełniającego i wtórnego). Następnie, badane są niektóre mikro-społeczne, ekologiczne i ekonomiczne
aspekty, istotne dla rozwoju turystyki wiejskiej. Druga część koncentruje się na porównywalnych
zaletach i wadach koncentracji lub rozproszenia turystyki w regionach wiejskich. Aby
przezwyciężyć te skrajne rozwiązania, które są traktowane jako tezy i antytezy, został stworzony
nowy model syntetyczny, testowany w Szwajcarii – tak zwana "zdekoncentrowana koncentracja."
Ten model rozwoju przestrzennego turystyki na obszarach wiejskich ma tendencję do unikania
negatywnych aspektów dwóch poprzednich modeli i zachowania ich pozytywnych aspektów
w tym samym czasie. Dane empiryczne wykazały, że nowy model syntetyczny jest bardziej
odpowiedni dla odpowiedzialnej i zrównoważonej turystyki wiejskiej. "Model szwajcarski" może
być także zastosowany w Serbii.
Słowa kluczowe: przestrzeń, planowanie, turystyka, obszar wiejski, model
Abstract
The paper discusses the characteristics of tourism function of rural areas and the
development of tourism in them. In the introductory part, the dichotomy between urbangenerating and rural-receiving areas is shown. The first part is concerned with the tourism
function of the rural space, more precisely with the different intensities of this function (dominant,
complementary and secondary). Then, some micro-social, ecological and economic aspects,
relevant for the development of rural tourism, are investigated. In the second part, the focus is on
the comparative advantages and disadvantages of the concentration or dispersion of tourism in
192
rural regions. To overcome those extreme solutions, which are treated as a thesis and antithesis,
a new synthetic model has been created and tested in Switzerland – the so-called “deconcentrated
concentration.” This model of spatial development of tourism in rural areas tends to avoid the
negative aspects of two previous models and keep their positive aspects at the same time. The
empirical data have shown that the new synthetic model is more appropriate for the responsible
and sustainable rural tourism. The “Swiss model” can be implemented in Serbia, too.
Keywords: space, planning, tourism, rural, models.
INTRODUCTION
The largest number of tourists in the world is generated by cities, so tourism generally occurs as
a product of the urban environment. In contrast, villages are very poor generators of tourism
demand, but they appear as receptive areas that are able to meet the recreational and other needs
of the urban population. Despite some movements in the opposite direction, the above dichotomy
is dominant and has almost a universal character. In fact, tourism in rural areas, that is, “green
tourism,” has become an international phenomenon, especially in Europe. This development
brings with it a whole range of economic, environmental, social, cultural and psychological
effects. Some of these effects may be positive, and some are negative, so in that sense, it is
necessary to implement such a strategy of development and planning that will maximize the
positive and minimize the negative effects. With that in mind, the limitation of spatial
development, the identification of space carrying capacity and the policies for sustainable
development of rural tourism appear as imperative.
RECREATIONAL AND TOURISM FUNCTIONS OF RURAL AREAS
The tourism function of rural areas is characterized by a higher degree of diversification compared
to the recreational function. It has been determined empirically that the influence of tourism on
different types of rural areas is more diverse. With that in mind, it is possible to distinguish three
basic types of tourism influence on the transformation of rural areas. The first type can be seen in
the areas of high tourist concentration, because some activities can be practiced only in a very
limited, appropriate space. Most commonly it is the result of natural conditions and advantages, as
well as the proper equipment. In some coastal and mountain villages, these factors lead to an
extremely high concentration of tourist equipment and tourists. This could lead to
a complementary relationship between tourism and agriculture, both in time and space, and in
a functional sense, but it can also lead to a certain collision. In extreme cases, tourism can lead to
almost complete abandonment of agriculture by the local population, and their involvement in the
tourism sector (although this is usually considered to be a negative impact of tourism, it can be
hypothesized that this total conversion is still a better solution than complete depopulation of
some rural regions that would have happened without the tourism function). In areas of high
tourist concentration, agricultural activities can be strongly disturbed by the tourism function,
whether the majority of farmers leaves agriculture and becomes fully oriented to tourism, or only
193
a small part of the time is devoted to agriculture, and the rest of the time to non-agricultural
activities. In another case, the tourism function has a moderate and complementary effect, because
it affects the maintenance of agricultural activities. Most of the population is unable to switch to
tourism and remains bound to land and agriculture. This hypothesis is characterized by certain
juxtaposition between the agricultural activity and tourism function, which can also lead to dual
occupations. However, this division between agriculture and tourism does not affect the essential
psycho-social and cultural change in rural communities, because for farmers, agriculture remains
the dominant activity, whereas tourism appears as an additional source of income and a seasonal
activity (room rental, increased sales of local agricultural products to tourists, and the like). In the
third case, the tourism function is weakly manifested, that is, it has a secondary, auxiliary
character, and does not make a significant transformation of the environment, or the content,
organization and development of the area. Tourism provides a complementary income and does
not have a serious impact on agriculture, as the basic activity in rural areas.
When it comes to the development of the tourism function in rural areas, certain social,
environmental and economic conditions, which have to be examined before development
planning, are required. These aspects can have their macro and micro dimensions, that is, during
the research of conditions, inventory and evaluation, it is necessary to take into account not only
the broad spatial coverage, but it is also necessary to identify the attitudes and conditions that
every rural household has for the development of tourism and recreational functions. With that in
mind, it is necessary to examine the following key questions.
Social aspects. The tendency of rural communities to leave the social and communicational
isolation through interpersonal contacts with city inhabitants, which should be a source of mutual
humane enrichment. Rural tourism should provide rural people real opportunities for humane
promotion with concurrent economic effects related to the development of basic agricultural and
craft activities, while animation implementation should put to the authenticity of rural life at the
forefront. When it comes to rural households, it is necessary, as Farcy and Gunzburg (1967: 102103), emphasize to get answers to the following questions:
• Is every member of rural families willing to meet with other people?
• Can everyone accept intrusion of guests into their daily lives?
• Is there a risk of irritation by guests who ask endless questions, and their offer to “help”
hosts in everyday activities?
• Is the family ready to perform extra work, especially considering the psychological
tension that occurs during the reception of guests to the house?
• Does the mother of the family have enough culinary skills to prepare satisfactory and
sufficiently varied meals for the guests?
If the answers to these questions are negative, it is useless to continue, because it will be a
failure. If the answers are positive, natural conditions for development should be analyzed.
Environmental aspects. Deepening awareness of psychological, physical, and spiritual
values of nature (back to nature), as well as the need to protect the rural environment. More
194
expressed sensitization that is in favor of the protection of historical, architectural and cultural
heritage of the country. Avoiding the risk of colonization and urbanization of rural areas and land
speculation. The inclusion of the urban population in rural areas, with respect to the bearing
capacity of the area. Harmonious planning and area equipping for the needs of local residents and
tourists. When it comes to the micro level, it is necessary to obtain answers to the following
questions:
•
•
•
•
•
Is the location of the rural household convenient? Is it easily accessible?
Are there many opportunities for fun and recreation nearby?
Is the rural household well maintained?
Are there enough water sources to meet the increased water demands?
Are the bathroom accessories, kitchen equipment, and water supply and drainage in
accordance with the standards?
If the answers to these questions are positive, it is possible to perform an analysis of the
economic aspects of rural tourism development.
Economic aspects. The possibility for the rural population of achieving additional income
on the basis of new tourism activities, with the necessity of exercising control over the
development. Rural tourism as a factor of local and regional economic development (the
multiplier effect, possible synergy: agriculture – tourism) and the inclusion of tourism in regional
plans in rural areas. A stimulation of local trade and new jobs. Tourism as a factor in stopping
countryside depopulation and the revival of stagnant and abandoned rural communities. At the
micro level, we are faced with the following economically relevant questions:
• Is the rural household willing to engage in investments related to the reception of
tourists and to bear the risk of uncertain profitability?
• Is the household fully aware of the fact that during the first years, it will not be easy to
find guests and make a profit?
• Will the household have enough patience and financial means to accomplish the
planned development optimally?
There is a risk that such questions can discourage many candidates from participation in rural
tourism. Only a small number of households will be able to meet all of these conditions and to
engage in a risky adventure of guest reception. It is important not to spread the illusion of an
idyllic and unproblematic development of rural tourism, but all participants should be deeply
aware of all the potential positive and negative effects. All this inevitably leads us to ask the
question: is developing rural tourism really worth the effort? According to some U.S. researchers,
the answer is positive if the rural household has enough awareness to be set at a higher level of
observation. Namely, American farmers believe that receiving guests enables establishing positive
interpersonal relationships with city residents. They believe that these contacts are especially
important for their children, as a factor of dynamic education and the exchange of
experiences. Therefore, American farmers, who cannot be labeled as people who lack
entrepreneurial spirit and sense of economic interests, in spite of everything, put social motives for
195
the development of rural tourism to the fore. This is a very important lesson for encouraging the
development of rural tourism in Serbia. This means that it is necessary to attain a certain level of
social awareness among the rural people, so that they can comprehend the broader social and
cultural interest in the development of green tourism, which, of course, does not mean that
economic interests should be completely neglected.
CONCENTRATION OR DISPERSION OF TOURISM IN RURAL AREAS
There are conflicting factors in the relationship between tourism and space. In order to
comprehend them, it is necessary to position tourism in the dual context of the relation to the
physical environment (nature) and socio-economic environment (human activities). The first
conflict arises from the concentration of tourism. This concentration of sui generis tourism
demand puts pressure in space and time. Tourism concentration is, in addition, a product of the
rise in living standards, and democratization of vacation. This imbalance between the limited
carrying capacity of a given area and the ever-growing tourism demand leads to the phenomenon
of tourism concentration and the hypertrophy of additional equipment and interior design, causing
congestion of the area. All this is contrary to the requirement to establish, not only the harmony
between man and space, but also between people (tourists and hosts) in the receptive
area. Solutions to this problem are neither easy nor simple. The question is whether it is better to
transform the attractive parts of a rural area into nature reserves with strict protect, and thus
contribute to depopulation, or it is desirable to allow certain forms of tourism and other
complementary activities. Which phenomenon does cause more degradation to nature and the
performance of certain economic activities in rural areas, or its complete abandonment?
Contrary to the above factors, there are also factors that affect the harmonization of relations
between tourism and the environment. An important aspect in this regard is the relationship
between agriculture in rural areas. This is usually a question of whether tourism is destroying
agriculture. It is often pointed out that tourism eliminates agriculture, because the majority of
inhabitants leaves agricultural activities and switches to easier and more profitable activities
related to tourism. Is it really like that? In reality, technical progress reduces the number of
necessary agricultural producers. Hence the dual labor mobility, geographic and professional.
When it comes to tourism, its influence on agriculture varies depending on the situation. In some
regions and towns in France (Megève), tourism’s contribution to the development of agriculture
and the conservation of the presence of man in nature is positive, while in other regions, there has
been a complete abandonment of agriculture (La Plagne, Courchevel, Chamonix), and therefore, it
is dangerous to indulge in generalizations. In famous mountain resorts in Switzerland, such as
Saas-Fee, Zermatt, Crans and Verbier, the critical limit, which means the disappearance of
agricultural producers (the number of those who are still engaged in agriculture has fallen below
1%) has been exceeded. The above examples show that tourism accelerates the disappearance of
agriculture, especially in mountainous regions. However, there is the question of what would have
196
happened to these regions and villages in them if tourism had not appeared. Most likely,
a complete depopulation would have occurred, as indicated by examples of other countries. With
this in mind, the solution does not lie in the rejection of tourism, but in the mutual harmonization
of simultaneous development of tourism and agriculture, in accordance with the main capacity of
a given area. Rural areas, in addition to food processing (nourishing function), have been gaining
tourist and recreational functions increasingly, and they have a greater contribution to preserving
young people in the villages and preventing aging and depopulation. Ultimately, rural areas
cannot be saved if the people who inhabit and maintain them leave. The absence of people
inevitably leads to physical nothingness. Farmers are indispensable protectors of nature, hence the
task of “protecting the protectors,” and tourism is one of the means of it.
When it comes to the relationship between tourism and agriculture, that is, tourism
development in rural areas, one of the key dilemmas posed before spatial planners is the
relationship between the concentration and dispersion of tourism activities in a given spatial
coverage. According to Baretje and Defert (1973), the thesis (concentration) and antithesis
(deconcentration) lead to a synthesis: deconcentrated concentration. Travel concentration is
crystallized around tourist poles (centers). Due to their reciprocal relation, tourist offers cause
demand (secondary concentration). The effects of concentration have to be evaluated, both by the
offer and demand. In other words, the physical environment and socio-economic environment are
mutually inseparable. With that in mind, it is possible to examine three potential models of the
spatial organization of tourism in rural areas:
Concentration. From the point of view of the tourist offer, concentration provides some
comparative advantages: improved equipment profitability owing to the increased number of
guests who spend more, better allocation of fixed costs, and so on. There are also some external
advantages: if an enterprise functions well, it will encourage other complementary enterprises to
be located nearby to meet the growing needs of clients. When a certain threshold of development
is exceeded, there is the possibility of hiring the tourist center manager, who deals with the overall
tourism management of the place. In addition, concentration allows for lower costs of
infrastructure and sanitation, necessary for construction and recreation.
Deconcentration. Tourism deconcentration is often a request made by ecologists and
politicians rather than by investors, who are guided solely by economic interests and
profits. Bearing in mind numerous failures in the past, it is necessary to observe certain location
factors and criteria, as well as the carrying capacity of the area during the deployment of tourist
equipment. In this way, it is possible to avoid double diseconomy, that is, prevent waste of natural
and economic resources. Equipment dispersion in rural areas may be attractive for a part of
demand, but most investors are not willing to cross a certain upper dispersion threshold that
threatens the profitability of planned capacities. In fact, today, despite very prominent
environmental discourse, the majority of mass tourists looks for a certain degree of concentration
of facilities, activities and people, where, of course, the upper limit of concentration, when an
197
irreversible degradation of nature and a reduction of individual tourist experiences by a mass of
other tourists occur, should not be exceeded.
Deconcentrated concentration. This is a sort of dialectical synthesis between the mentioned
thesis and antithesis, i.e. concentration and deconcentration. It is, in fact, a compromise solution,
the middle way between a waste of resources and excessive concentration, where the goal is to
simultaneously preserve the advantages of concentration and deconcentration, and to reject their
negative aspects as much as possible. This model of development is accepted in Switzerland,
where tourism is the driving activity in the mountain region development policy. This policy is
based on four core principle: regional development policies, measures for stimulating the local
economy, a healthy economy of effort concentration and effect dispersion. The idea of effort
concentration and dispersion of their results is very important in this context. This is the principle
that best incarnates the concept of deconcentrated concentration. Due to fund limitations, the idea
of regional development poles was born, which should move the local economy and public
investments. In order for this theory to achieve its objective, certain flexibility in its application is
necessary, where the main driving activity is tourism. At the same time, certain measures should
be taken to avoid a monocultural development and to provide a simultaneous, harmonious
development of agriculture, traditional crafts and other complementary activities.
Based on the shown compromise model, we can expect a renewal of rural areas. Namely,
accommodation and recreation equipment needs to be concentrated in certain regional centers and
development poles, in order to ensure the profitability of investments, but also because tourists,
consciously or unconsciously, seek a certain concentration of people, which provides a richer
social life and more intense interpersonal and intercultural communication. From the points where
tourists are concentrated, they can be temporarily dispersed in the free space, using regional and
local roads, paved or marked trails, in order to make a direct contact with nature. In addition, this
concept allows for a reconciliation of limited financial resources with existing social and
economic situation in a given area in an optimal way, while preserving the natural environment.
CONCLUSION
Rural tourism, therefore, creates a number of social, environmental and economic effects on
regions where it develops. These effects can be positive or negative, depending on the degree of
concentration and distribution of tourism activities in the area. If we allow spontaneous and
uncontrolled development of tourism in a given area, it can happen that after initial economic
benefits, total costs (economic, environmental and social) increase so much that they can exceed
the overall benefits. There are numerous examples of multiplying the negative effects of tourism
due to the lack of planning. However, all the negative effects for which tourism is accused are not
inherent in its nature, but are mainly a consequence of this absence of planning. On the other
hand, a task of spatial planning is not only to neutralize the negative effects, but to simultaneously
maximize all the positive effects. This means that it is necessary to simultaneously increase the
198
total income and foreign income, preserve natural and anthropogenic resources, improve the
environment, preserve the local culture and customs, provide social development, and so on,
which is all a very difficult and responsible task. However, despite this, people have an inherent
capacity to anticipate, plan and consciously build their future and to set specific goals they want to
achieve with the help of resources available. With that in mind, rural tourism also has to be
a subject of general and spatial planning.
Bibliography
1. Baretje, R., Defert, P. Aspects economiques du tourisme, Revue de geographie Alpine, vol. 61,
Paris, 1973.
2. Farcy, H. - Gunzbourg, P. Tourisme au milieu rural, Flammarion, Paris, 1967.
3. Čomić. Đ. Osnove turizma, VHŠ, Beograd, 2014.
4. Wood, M.E. Ekoturizam – principi, postupci i politike za održivost, CenORT, Beograd, 2002.
5. Andrić, N. (1980) Turizam i regionalni razvoj, Informator, Zagreb, 1980.
6. Andrić, Z. Civilizacija spektakla - galopirajuće trivijalizovanje, Danas, 6-7. jul, Beograd, 2013.
7. Apaduraj, A. Kultura i globalizacija, XX vek, Beograd, 2011.
8. Ateljević, I. Transmodernity: Remaking Our (Tourism) World, Aspects of Tourism, Channel
View, Bristol, 2009.
9. Baud-Bovy, M. – Lawson, F. Tourism and Recreation Development, CBI Publishing Comp.
Boston, 1977.
10. Cazes, G. - Lanquar, R. - Raynouard, Y. L'amenagement touristique, PUF, Paris, 1980.
11. Coleman, S. - Crang, M. Tourism between Place and Performance, Berghan Books, NewYork,
2002.
12. Čomić, Đ. Turistička geografija, VHŠ, Beograd, 2010.
13. Grupa autora Održivi i odgovorni razvoj turizma u 21.veku, TOS, Beograd, 2000.
14. Hrabovski-Tomić, E. Selektivni oblici turizma, FABUS, Sremska Kamenica, 2008.
15. Mojsi, D. Geopolitika emocija, Clio, Beograd, 2012.
16. Paquot, T. - Younes, C. Le territoire des philosophes, La Decouverte, Paris, 2009.
17. Smith, M. Tourism, culture and regeneration - differentiation through creativity, ATLAS,
Arnhem, 2005.
18. Stojanović, V. Održivi razvoj turizma i životne sredine, PMF, DGTH, Novi Sad, 2006.
199
Ivo Armenko, PhD
Founder and the President of the Steering Board of Faculty for business and tourism Budva
Miško Radjenović, M.S.c., Director,
Academy of Knowledge, Budva, Montenegro,
ANALIZA DZIAŁALNOŚCI RESTAURATORSKIEJ
I GASTRONOMII NA RIVIERZE BUDVANSKIEJ
ANALYSIS RESTAURANT BUSINESS AND GASTRONOMY
IN BUDVANSKA RIVIERA
Streszczenie
Od początku rozwoju branży hotelarskiej w Budvie, restauratorstwo i gastronomia odgrywa
bardzo ważną rolę i przyczynia się wielce do ogólnej sytuacji ekonomicznej i oceny satysfakcji
gości nie tylko na Riwierze Budvańskiej, ale pośrednio we wszystkich częściach Czarnogóry,
ponieważ nie ma takich gości, którzy przyjeżdżają do Czarnogóry, i którzy nie smakują
magicznej Budvy poprzez różne rodzaje żywności i napojów. Budva generuje nieco mniej niż
połowę całkowitych dochodów z turystyki w Czarnogórze. Znaczenie działalności
restauratorskiej i gastronomii jest nawet jeszcze większe, ponieważ jest ono bezpośrednio
związane z branżą hotelarską, ale także z innymi gałęziami przemysłu i gospodarki. Wychodząc
z założenia, że biznes restauracyjny i gastronomia mają wielką znaczenie dla satysfakcji klienta
i ogólnego rozwoju, celem niniejszego opracowania jest przedstawienie sytuacji w Budvie,
a także sugestie na przyszłość. Wykorzystując i łącząc wiele metod pracy, takich jak historyczne,
badania, obserwacja, etc .., opracowanie to pokaże, że całkowity bilans działalności
restauratorskiej i gastronomii Budvy jest na dobrym poziomie, ale podążając za nowymi
trendami, byłoby lepiej gdyby podniesiono poziom i jakość obsługi oraz przyciągnięto nowych
klientów w przyszłości.
Słowa kluczowe: Biznes restauracyjny, gastronomia, Budva, zadowolenie klienta,
jakość
Abstract
Since the beginning of the development of hospitality industry in Budva, restaurant business
and gastronomy has a very important role and contributes a lot to the overall economic situation
200
and the guests satisfaction ratings not only on the Budva Riviera, but indirectly in all parts of
Montenegro, because there are no guests who come to Montenegro, and who do not taste the
magic of Budva through the various types of food and beverages. In Budva generates a little less
than half of the total revenue of tourism in Montenegro. Importance of restaurant business and
gastronomy is even greater because it is directly related to the hotel industry, but also with other
industries and the economy. Starting from the hypothesis that restaurant business and gastronomy
have great importance to customer satisfaction and overall development, the aim of this paper is to
present the situation in Budva as well as suggestions for the future. Using and combining multiple
methods of work, such as historical, research, observation, etc.. , this study will show that the total
balance of the restaurant business and gastronomy of Budva have good level, but that, following
some new trends, should be better to improve the level and quality of service and attract new
customers in the future.
Keywords: Restaurant business, gastronomy, Budvnskaa riviera, guest satisfaction,
quality
INTRODUCTION
The restaurant business and gastronomy have a long tradition in the area of Budvanska riviera.
Time traces testify that residents of the city were important and respected, and wanted to meet
their spiritual needs, like those of most inhabitants in surrounding provinces. Written documents
and material evidences suggest that Budva was founded on a small rocky island as Greek mall emporium, IV v. BC.1 From that time until today several stages of tourism and restaurant
development in Budva single out, most of them from the begining and the middle of the twentieth
century. In the period 1920-1939, several inns and hotels were opened, such as2:
• 1920 – Hotel Belgrade Hotel Balkan, Narodna kafana and Kafana Novakovića
• 1926 – seven pubs and inns in total
• 1931 – a few hotels and restaurants (pubs) were opened and got their licence,as 44
registered persons engaged in private accommodation
The most significant event of that time was the opening of Hotel Budva in 19393, when the
first organized hotel and restaurant development in the region of Budvanska Riviera has started.
Currently in Budva there are 96 hotels and each has at least one or more restaurants and 93
out- hotel restaurant4. Taking into account the above mentioned facts we are coming to a total
figure of over 200 restaurants in Budva.5 This paper will analyze the total state and the survey
made in the non-hotel restaurants.
1. SURVEY: GUESTS SATISFACTION
WITH RESTAURANT SERVICE IN BUDVA (table 1, 2. 3)
Under the guidance of their professors and associates, students of the Faculty of Business and
Tourism in Budva carried out field researchof guest satisfaction with restaurant services. For the
1
Hadžibrahimović M. Turistička naklada. Doo, Zagreb 2007
Luketić M. Turizam u Budvi 1918 – 1941, Anali Budve, Budva 1997
3
Ratković R, Razvoj hotelijerstva u Crnoj Gori, Ivpe, Cetinje 2009
4
Ministarstvo turizma Crne Gore, Podgorica maj 2014
5
Opština Budva, Sekretarijat za finansije, Budva jun 2014
2
201
purposes of this study,they used many scientific methods. The first is the method which has
helped us in collecting the data. The questionnaire contained four closed questions, not including
questions related to general information about the respondents. The survey was conducted in the
municipality of Budva and it was completely anonymous. The field research was carried out by
II and III year of the Faculty of Business and Tourism Budva.
In order that the collected data were adequately treated with great precision and accuracy,
computer software IBM SPSS was used for statistical analysis needs.
Special scientific methods,precisely- combination of several methods, were used to draw
conclusions based on research results. The study included 80 respondents, slightly more were
men, 53.8%. Over 47% of respondents was 26-40 years old, 21.3% of respondents was 41-55
years old, 6.7% of respondents had more than 55 years, while slightly more than 24% of the
respondents was 16-25 years old.
Table 1.
Male
Female
Total
Gender of respondents
Number of respondents
43
37
80
%
53.8
46.3
100.0
The largest number of respondents were SSS or .46.3%, 20% BA, while approximately 32%
of the respondentshad completed college or academy, and finished doctorate (3.8%). Respondents
occupations were: economists and lawyers, caterers, private owners, managers, students,
pensioners, unemployed persons, drivers, traders, teachers, professors, doctors and artists.
Table 2.
Educational attainment of respondents
Number of responednts
High school
37
School degree
16
College/academy
23
Doctorate
3
Total
79
Unanswered questionnaires
1
In total
80
%
46.3
20.0
28.8
3.8
98.8
1.3
100.0
Table 3.
Up to 200 e
200 - 400 e
400 - 600 e
600 - 800 e
Over 800 e
In total
Unanswered questionnaires
Total
Respondents income
Number of answers
4
20
23
14
12
73
7
80
%
5.0
25.0
28.8
17.5
15.0
91.3
8.8
100.0
Furthermore, most respondents realize monthly salaries 400-600 euros, which is average at
the state level. Only 5% of respondents realize less than 200 euros, while 15% of respondents
202
realize more than 800. The selected sample is treated as valid, and the survey was conducted
between September and December 2013..
1.1. THE SURVEY RESULTS
Respondents rated their satisfaction or dissatisfaction with the overall restaurant services in
facilities located in the Municipality of Budva, using evaluations: 1 – dissatisfied / , 2 – partially
satisfied / , 3 – satisfied / , 4 – largely satisfied / a, 5 – very satisfied / and 6 – I do not know.
As it can be seen from the following table, of 80 patients who took part in the survey, exactly
70% were largely and extremely pleased with the service in Budva restaurants, while only one
respondent expressed dissatisfaction.
Table 4. Total guest satisfaction with restaurant services
Restaurant service
Number of answers
Dissatisfied
1
Partially satisfied
6
Satisfied
17
Largely satisfied
36
Very satisfied
20
Total
80
%
1.3
7.5
21.3
45.0
25.0
100.0
These results are satisfying, especially if we take into account the average score of
respondents' answers. The average score of restaurant service by the test sample is 3.85, which
means, using the method of generalization, that the guests in Budva restaurants are largely
satisfied with the service.
QUESTION: GUEST SATISFACTION WITH AMBIENCEAND COMFORT IN
RESTAURANTS (table 5.)
Same as in the previous case,using evaluations 1 - unsatisfied, 2 - partially satisfied,
3 - satisfied, 4 - largely satisfied, 5 - very satisfied i 6 - I do not know, the respondents / restaurant
guests have expressed degree of (dis) satisfaction.
Table 5.
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Total
Ambience
Number of answers
2
22
29
27
80
%
2.5
27.5
36.3
33.8
100.0
It is interesting, seen from the table given, that there are not dissatisfied guests , which can
be assessed as very positive for the hospitality industry. We can conclude that they are
importance of ambience and comfort aware/one of 7P (Phisical Evidence-environment) in
marketing mix for consumer satisfaction. The average rating for the environment is 4,1, and for
convenience is 4.33.
203
QUESTION: GUESTS SATISFACTION WITH RECEPTION IN RESTAURANTS (table 6)
Most of the respondents positively evaluated reception in Budva restaurants. Only two of the respondents were dissatisfied with the reception, four partially satisfied, while the other showed satisfaction.
Table 6.
Reception in restaurants
Number of answers
%
2
4
20
21
32
1
80
2.5
5.0
25.0
26.3
40.0
1.3
100.0
Dissatisfied
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Do not know
Total
Average score of reception in restaurants is 4.00, which is very good.
QUESTION: GUEST SATISFACTION WITH FOOD IN RESTAURANTS (table 7)
From the table, we conclude that a large number of guests is generally very satisfied with
food quality in restaurants in the Municipality of Budva.
Table 7.
Food quality
Number of answers
%
1
5
16
25
33
80
1.3
6.3
20.0
31.3
41.3
100.0
Dissatisifed
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Total
Only one respondent expressed dissatisfaction with the quality of food, while the average
response value was 4.05.
QUESTION: GUEST SATISFACTION WITH SELECTION OF FOOD AND DRINK IN
RESTAURANTS (table 8)
Respondents were somewhat less satisfied with the food choice in restaurants compared to
the range of drinks, which is justified because it is impractical and uneconomic for caterers to own
kitchen and F & B professionals for a wide array of dishes. However, in general, guests are
satisfied with the existing beverages and menus.
Table 8.
Food choice
Dissatisfied
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Total
Drink choice
Number of answers
%
Number of answers
%
4
8
26
24
18
80
5
10
32,5
30
22,5
100
2
25
18
33
2
80
2,5
31,3
22,5
41,3
2,5
100
204
QUESTION: GUEST SATISFACTION
RESTAURANTS (table 9)
WITH
CLEANLINESS
AND
TOILETS
IN
And when it comes to restaurant cleanliness and toilets in the investigated objects, the guests
gave them good marks. Only a few respondents were dissatisfied with full hygiene in restaurants,
while about 10% of the respondents were partially satisfied with hygiene. On the other hand,
approximately 8% of the respondents were not declared.
Table 9.
Cleanliness
Number of
answers
1
6
17
16
39
1
80
Dissatisfied
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Do not know
Total
Toilets
Number of
answers
3
8
14
20
29
6
80
%
1.3
7.5
21.3
20
48.8
1.3
100
%
3.8
10
17.5
25
36.3
7.5
100
Considering that hygiene is one of the key factors when choosing a restaurant, it is clear that
the potential guest discontent would manifest on the overall impression of restaurant services.
QUESTION: GUEST SATISFACTION WITH STAFF COURTESY, PROFESSIONAL
SERVICE SPEED (table 10)
Whether the restaurant will be visited largely depends on the staff style of dealing with the
guests, as well as their professionalism. It is clear that guests do not like to wait long for service.
Caterers in Budva received positive ratings for all categories listed (staff courtesy, professionalism
and service speed).
Table 10.
Staff courtesy
Professionalism
Service speed
Number of
answers
%
Number of
answers
%
Number of
answers
%
Dissatisfied
1
1.3
1
1.3
2
2.5
Partially satisfied
2
2.5
5
6.3
6
7.5
Satisfied
8
10
14
17.5
17
21.3
Largely satisfied
30
37.5
32
40
31
38.8
Very satisfied
37
46.3
26
32.5
23
28.8
Do not know
2
2.5
2
2.5
1
1.3
Total
80
100
80
100
80
100
The extent to which respondents are satisfied with the restaurant staff in Budva is illustrated
by the obtained average ratings of their responses. Average rating for kindness is 4.34, which
means that the majority of visitors is very pleased with courtesy. The same thing happens with
professionalism (average score 4.1), while respondents rated service speed with a 3.82, which is
very good.
205
QUESTION: GUEST SATISFACTION WITHPRICESOF RESTAURANT SERVICE (table 11)
As can be seen from the table 5% is completely dissatisfied with the prices in restaurants,
over 17% are partially satisfied, while the other respondents are quite satisfied.
Table 11.
Dissatisfied
Partially satisfied
Satisfied
Largely satisfied
Very satisfied
Do not know
Total
Prices
Number of answers
4
14
23
24
14
1
80
%
5.0
17.5
28.8
30.0
17.5
1.3
100.0
Although the average score for prices in restaurants is positive and amounts 3.4, it is also
the lowest average score in comparison to all average scores given within the previous questions,
which shows that the respondents are the least satisfied with the pricing policy of restaurants.
QUESTION: REASONS AND PRIORITIES WHEN CHOOSING A RESTAURANT(Table 12)
Most of the respondents said that theyhad visited the restaurant before and they had positive
experience, which means that the respondents who were present at the restaurants were mostly
regulars. This is assessed as positive. It is stated that 45% of 100% would return to the restaurant,
and nearly 14% of respondents, with a 80% probability would return to the same.
Table 12.
You have visited restaurant:
Number of answers
Per someone's recommendation
18
Because of previous positive experiences
24
Because of advertisement that you hear in the media
1
Because of location
20
You have chosen this restaurant accidentally
14
Else
3
Total
80
%
22.5
30.0
1.3
25.0
17.5
3.8
100.0
An interesting finding is that the smallest number of respondents visited the restaurant
because of advertising that was covered in the media, but that 25% of them chose the restaurant
because of the attractive sites, and 17.5% of them randomly stopped at a restaurant. Guests pay
maximum attention to the quality of food and pleasant ambience when choosing a restaurant, but
the least to restaurant music.
1.2. RESEARCH ANALYSIS
The survey found that the guests are greatly satisfied with the restaurant service, and the
sector of restaurateurs of Municipality of Budva received a high overall average. Using more
detailed analysis of data collected in the field, we were able to make a number of conclusions,
some of the most important are:
206
• Attitudes of service users in the municipality of Budva are fairly uniformed. Thus, using
the one-way ANOVA methods we have not found a significant correlation between the
variables, and not found that there are differences in responses in relation to their social
and demographic characteristics (age, gender, economic status, occupation, educational
background, etc.)
• Human resources in restaurants are evaluated very highly. So, within all the categories
examined individually, staff kindness obtained the highest average score-even 4.33. In
addition, guests have confirmed they are extremely pleased with restaurant staff,
assessing very high two categories related to human resources: their professionalism,
with an average score of 4.1 and a pleasure to welcome guests with an average score of
4.0. Although satisfactory average speed rating is a bit lower - 3.82, which may be
a consequence of the organizational conditions.
• The visitors showed great satisfaction with the spatial conditions of restaurants, rating
above average ambience and comfort (4.33), food (4.05) and purity (4.04). Within this
category, only toilet hygiene showed slightly lower scores (3.57).
• Although satisfactory,categories of food and drink diversity received the least average
scores, as well as price categories which received the lowest overall satisfaction score (3.4).
Satisfaction survey of restaurant services in the Municipality of Budva was done within the
group of marketing subjects, in order to discover the motives which led the guests in the
restaurants selection. Thus, in addition to the above analysis, special emphasis were placed on the
guest reasons for choosing a restaurant.
The analysis showed that the single most important factors when choosing a restaurant are:
recommendation from a friend and its previous positive experience, while the least important
were advertisements in the media that have been decisive in only 1% of the guests. Bearing in
mind the travel and resort character of Budva Riviera,it is clear that a great importance is given to
the restaurant location, which is decisive for as much as 25% of the guests. Finally, Budva
restaurateurs can be very satisfied: 60% of guests shows remarkable loyalty for selected
restaurants.
2. PROBLEMS OF RESTAURANT DEVELOPMENT IN BUDVA
The condition for the development of restaurant offers is that the number of tourists, potential
guests is constantly increasing. Opportunities for the development of restaurants are also reflected
in the growing trend of globalization in the world of tourism, (some problems / potential strategies
listed in the Tourism Development Strategy of Montenegro by 2020). Tourist offer holders
basically implement a number of development strategies in line with changes in the travel motives
structure and changes in the tourist behavior, ie. different target groups6:
6
Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 god, Ministarstvo turizma Crne Gore, Podgorica, novembar
2008, s. 74.
207
• Upgrading the product quality - specialization and innovation of services related to
entertainment, experience and learning during the trip - UNWTO calls them "3E":
Music (Entertainment), excitement (arousal), and Experience (experience)
• Standardization: This trend exists everywhere in the world, at all levels of price –
service relation. Successful bid is based on the benefits in the following areas:
efficiency, effectiveness, comparability, predictions and control ability, perceived from
the perspective of tourists.
In addition to the above problems, related problems occur,and hamper the restaurants
opening and give a true picture of the current state of Budva and in the whole Montenegro:
• restoration and development of municipal infrastructure do not follow the increased
construction of tourist facilities;
• mis match between cost and quality of the supply, creating promotional opposite effect,
which is proved by the survey.
• Problems with construction and other work throughout the year, which causes
resentment of guests;
• under-employment of qualified, trained seasonal and off-season personnel at all levels.
• still short summer tourist season;
• inadequate awareness of guests and owners of holiday homes and apartments about
restaurants conditions and quality;
• menus are similar or the same in all restaurants;
• changing the overall caterers awareness about restaurants.
Addressing these issues creates a good basis for restaurants and adjustments of gastronomy
with technological personnel and market demands in Montenegro. Specifically for the tourist
market important term complex needs to be met. All in all, the whole complex needs and
comprehensive tourism product.7
CONCLUSION
The restaurant business has become the main economic factor of tourist attractions. It significantly
affects the extent and characteristics of tourist traffic and spending at a certain tourist destination.
Attractive tourist destinations gain market value with existence and development of restaurant level
and other elements of the tourist receptive.. For the hospitality industry life in modern conditions is
very important. Specially since tourism has become one of the basic needs and way of life of many
people. Every year millions of people travel outside of their home and outside their countries, with
the desire to rest, recreate, fun and get to know new places and people. Within this, restaurants
service is significant, without whom it would be difficult to imagine a trip like this. Not only
tourists are those who travel. We should also mention the movement of business world. Every day
thousands of business people are traveling on the road and in their destinations, they need food and
drink, and relaxation with a good atmosphere and service.
7
Županović I. Strateški menadžment turističke destinacije, Ivpe, Cetinje 2011
208
Restaurant service therefore must be oriented to tourists and business people offering
services and products that are subject to their achieving of competitive advantage in the
market.“A company should never neglect its cometitors.8
Experience in travel and opportunities of international comparisons, have resulted in high
expectations considering supply quality (infrastructure, service, etc..) and thinking about the
price / service relation. Guest considers - basic services - like accommodation, restaurants,
entertainment something that is understood and expects additional services with high emotional
experiential value. Destinations must therefore actively follow trends, which is determined by
those leading the market. One of the trends is definitely a restaurant that raises the offer of places
and region at a higher level and certainly makes guests unforgettable moments.
Without meeting all of these requirements and solving the above problems, it cannot be
expected to offer high-quality restaurant service and the overall tourist offer. By satisfying these
conditions the overall tourism product raises on higher and better level. To fulfill this, the
fundamental long-term plans are necessary. The above characteristics are a good basis for the
development of superior cuisine and providing a true gastronomic experience in Budvanska
Riviera, and certainly in Montenegro.
Reference
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Hadžibrahimović M. Crnogorsko primorje, Turistička naklada. Doo, Zagreb 2007
Luketić M. Turizam u Budvi 1918 – 1941, Anali Budve, Budva 1997
Ratković R, Razvoj hotelijerstva u Crnoj Gori, Ivpe, Cetinje 2009
Ministarstvo turizma Crne Gore, Podgorica maj 2014
Opština Budva, Sekretarijat za finansije, Budva jun 2014
Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 god, Ministarstvo turizma Crne Gore, Podgorica,
novembar 2008, str 74
7. Županović I. Strateški menadžment turističke destinacije, Ivpe, Cetinje 2011
8. Kotler P. Marketing od A-Z Adidžes, Novi Sad, 2003
8
Kotler P. Marketing od A-Z Adidžes, Novi Sad, 2003.
209
Ljiljana Kosar, PhD, professor,
The College of Hotel Management, Belgrade, Serbia
Saša Mašić, PhD, professor,
The College of Hotel Management, Belgrade, Serbia
Nikolina Kosar, MSc, teaching assistant,
The College of Tourism, Belgrade, Serbia
E - WOM JAKO CZYNNIK JAKOŚCI
PRODUKTU HOTELARSKIEGO
E - WOM AS A FACTOR OF HOTEL
PRODUCT QUALITY
Streszczenie
Artykuł zajmuje się e-WOM i jego wkładem w poprawę jakości produktu hotelarskiego.
Obecnie, e-WOM jest uważany za bardzo często używane narzędzie marketingowe, szczególnie
w turystyce i hotelarstwie. W przeciwieństwie do klasycznego podejścia marketingowego, na
podstawie pośredniej prezentacji, e-WOM koncentruje się na doświadczeniach konsumentów,
które powinny być udostępniane za pośrednictwem mediów społecznościowych. Jakość produktu
hotelarskiego jest kategorią rynku, która ma tendencję do zaspokajania żądań, potrzeb i życzeń
klientów. Stopień jakości produktu hotelowego mierzy się stopniem zgodności pomiędzy
oczekiwaniami i doświadczeniami klientów. Dzisiaj, w Internecie istnieje wiele portali e-WOM
wyspecjalizowanych w wymianie informacji na temat jakości usług hotelarskich. Jest to
empiryczna jakość, która powinna być mniej lub bardziej zharmonizowana z przewidywaną
jakością. Oczekiwana jakość jest tworzona przez producentów usług hotelowych. Jednakże, jest
tam często przepaść między jakością produktu hotelowego z punktu widzenia producentów,
i z punktu widzenia klientów. Celem niniejszego artykułu jest analiza wpływu opinii gości
hotelowych na poprawę jakości produktu hotelowego. W tym celu, przeprowadzono badania
jakości usług w hotelach Belgradu wykorzystując opinie gości na Tripadvisor, który jest jednym
z najbardziej wpływowych portali e-WOM dla usług hotelowych.
Słowa kluczowe: e-WOM, jakość produktu hotelarskiego, doradca wycieczkowy,
Belgrad, hotele.
Abstract
The paper deals with e-WOM and with its contribution to hotel product quality
improvement. Nowadays, e-WOM is considered as very often used marketing tool, especially in
tourism and hotel industry. Contrary to the classical marketing approach, based on the indirect
210
presentation, e-WOM is focused on the consumers’ experiences which should be shared through
social media. Hotel product quality is a market category which tends to satisfy customers’
requests, needs and wishes. The quality degree of a hotel product is measured by the degree of
compliance between customers’ expectations and experiences. Today, on the Internet there are
many e-WOM portals specialized for sharing information about the quality of hotel services.
It is the experiential quality which should be more or less harmonized with the expected quality.
The expected quality is created by producers of hotel services. But, there is often a gap between
the quality of hotel product from the standpoint of the producers and from the standpoint of the
customers. The aim of this paper is to analyze the impact of hotel guests’ reviews to hotel product
quality improvement. For that purpose, the research of service quality in Belgrade hotels is
undertaken by using guests’ reviews on Tripadvisor, which is one of the most influential e-WOM
portals for hotel services.
Keywords: e-WOM, hotel product quality, Tripadvisor, Belgrade hotels
Introduction
Hotel product represents complex of services which satisfy different needs of hotel guests.
As a base of these needs there are accommodation, food and beverage. These are basic hotel
services which satisfy primary guest needs. Motivation and duration of stay in hotel condition
other different needs, which leads to provision of numerous extra services (recreation, relaxation,
fun, amusement, business meetings, events, educative programms ecc.). All that makes us
experience hotel product as a complex chain of heterogeneous services.
On hotel market there is a strong competition. Successfully positioned hotel product on the
market indicates the quality that complies with the requirements of demand. In other words there
is a compliance between expected and perceived (experienced) quality. Modern hotel marketing
dedicates special attention to expectations of consumers. This is particularly important because of
key specificity of hotel product consumption which reflects in so called consumers inversion.
That means that consumers comes to the product. Because of space distance between residence of
consumers and hotel’s location, presentation of hotel offer is indirect. This fact makes very
difficult the choice of hotel facility by guests. It's getting increasingly difficult to provide the
confidence of potential hotel guests using traditional marketing tools. Hotel marketeers are
responsible for formation of unreal expectations which are let down by authentic experience
during stay in hotel. Low compliance with demands of consumers degrade the quality of hotel
product and distort its image. Because of that more and more attention is paid to reputation
managment. Reputation is obtained with quality which is objectively presented and promoted. In
that purpose is increasingly used WOM technique. With the penetration of Internet and electronic
communication in all aspects of human everyday life, traditional WOM is increasingly giving way
to e-WOM. The significance of e-WOM for the quality of hotel product is especially expressed
due to its mass distribution and availability.
211
E-WOM – basic characteristics and marketing use
WOM is the oldest way of exchange of opinions about the quality of goods and services on the
market. This is direct interpersonal communication, respectively transmitting messages “from
mouth to mouth”. Many authors deal with the subject of WOM over the years (Goyette et al.,
2010). The approach to WOM has been modified and developed starting from ’60 of previous
century until today. In great extent it kept its non-commercial background, respectively the fact
that transmitters of information, attitudes and opinions about the products and services show their
own experiences about the consumption of these products and services, while not being engaged
by the company, respectively they do not have any economic interest in that process. According to
the opinion of certain authors the independence from the company whose products and services is
all about, represents the key characteristic of WOM. “WOM communication is conceptualized
herein as a group phenomenon—an exchange of comments, thoughts, and ideas among two or
more individuals in which none of the individuals represent a marketing source.” (Bone, 1992, p.
579). „Word-of-mouth is communication about products and services between people who are
perceived to be independent of the company providing the product or service, in a medium
perceived to be independent of the company.” (Silverman, 2001, p.4).
Certain authors highlight that WOM represents post-purchase communication during which
positive and negative experiences of consumers are being transmitted to future consumers.
Considering crucial effect on formation of consumer’s expectations and on the choice of product
brand, WOM gets wider meaning, especially in the context of marketing application. So, when
explaining the essence of WOM stakeholders are also involved in this way of communication.
“In a postpurchase context, consumer word-of-mouth transmissions consist of informal
communications directed at other consumers about the ownership, usage, or characteristics of
particular goods and services and/or their sellers.”(Westbrook, 1987, p. 261). “Postpurchase
communications included positive versus negative word-of-mouth and complaints and praising
directed at the three entities in the exchange (i.e., the salesperson, dealer, and manufacturer)”.(Swan
and Oliver, 1989, p.523). Marketing access to WOM highlights among other also addressing to
specific market segments, as well as interpersonal communication inside the segments. “Word of
mouth is the interpersonal communication between two or more individuals, such as members of a
reference group or a customer and a salesperson.”(Kim, Han, Lee, 2001, p. 276).
Traditional WOM communication in era prior to Internet was significantly smaller in volume
and was performed among friends and acquaintances, keeping its non-commercial essence. It had
special significance in tourism and hotel managment, precisely because of indirect presentation of
services and consumer inversion. However, Internet brought significant innovations, enabling
distribution of information regarding the quality of tourist and hotel services by other users.
Information users in informative sense do not any more depend only on tourist services providers,
but information can be obtained also from other users of these services. Practically, this is
distribution of information „from mouth to mouth“(word of mouth-WOM), but no more in
212
traditional way, but trough the use of Web 2.0 application. That kind of communication numerous
authors call electronic communication „from mouth to mouth” – eWOM (Hennig-Thurau and
Walsh, 2003; Goldsmith and Horowitz, 2006; Litvin et al., 2008; Bronner and De Hoog, 2010;
Purnawirawan, De Pelsmacker and Dens, 2012). Certain authors use term „Travel 2.0” for Web
2.0 applications developed in the field of tourism and hotel industry. Portal TripAdvisor
represents the example of Web 2.0 application (Middleton et al., 2009, p. 266).
Phenomenon of e-WOM is becoming significant marketing instrument. Traditional
marketing model AIDA (attention, interest, desire, action) which indicates the phases of
consumer’s behavior in the purchase process, becomes overcome, especially in tourism and hotel
industry. It is practicly substituted with the new model which recognizes the role of Internet in the
process of purchasing touristic and hotel services. That model is AISAS (attention, interest,
search, action, sharing). From the standpoint of application in tourism and hotel industry, the last
component is especially significant (sharing). It implies sharing attitudes, opinions, reviews,
advices, photos from travel and stay in concrete hotels, posted on social networks (Carvao, 2010).
That means that e-WOM is included in AISAS model.
International company “Nielsen” which explore market communications and consumer
behavior, performed extensive research in period between 2009 and 2011 with aim to determine
the trust of consumers in different advertising forms. The research included more than 28.000
examinees in 56 countries. Basic results are shown in the Picture 1.
Picture 1: Consumer’s trust in different advertising forms.
Source: Nielsen - Global Trust in Advertising Survey, p. 4.
As we can see, traditional WOM is still the most trusted choice factor, but e-WOM is also
highly present. The trust in online reviews of users in 2011 increased for 15% in relation to 2007.
In comparison with the results of previous researches of consumer’s trust conducted by the
213
company “Nielsen” (www.nielsen.com) we can detect the decrease in use of traditional marketing
instruments, as per example the ads in daily and weekly newspapers, while increasing the use of
modern electronic marketing instruments based on on-line and mobile technology. E-WOM
communication becomes significant marketing instrument whose influence is increasing, and
therefore it becomes important factor of the quality of tourist and hotel services.
TripAdvisor – the most famous e-WOM portal for evaluation
of hotel services quality
Hotel eWOM portals are becoming more and more significant source for consumers while
gathering information about hotel products. Consumers more frequently book accomodation
services independently via Internet avoiding former traditional intermediaries. This is confirmed
by fast increase of number and significance of on-line services for accommodation booking.
Amongst the most popular are booking.com, expedia.com., hotels.com ecc. On the market we can
see linking between eWOM hotel portals and online hotel’s booking systems. All that
significantly facilitates to consumers the process of finding and evaluation of alternatives, as well
as booking of hotel accommodation. Precisely because of these reasons hotel managers must be
aware of existence of these portals on which users of hotel services exchange their experiences, as
well as their potential significance on behavior of consumers in future and therefore influence on
hotel companies income.
Hotel e-WOM portals represent social media which enable and encourage high interaction
level between users (Leung et al., 2012., p. 54). TripAdvisor can be sorted also in group of social
media (Miguens et al., 2008; Xiang and Gretzel 2010). Certain reports show that every year
hundred millions of potential hotel guests consult these portals, and that within 88% the choice of
hotels is performed under the influence of content which represent those hotels on portals
(Tuominen, 2011, p.3). World Travel Market 2010 Industry Report (p. 22) cites that about 35% of
consumers from Great Britain changed their choice of hotel based on its reviews on social networks,
primarly on TripAdvisor. Several conducted researches showed that reviews have higher effect on
hotels which do not operate under recognizable hotel brands, while the influence of reviews is weaker
on hotels affiliated with recognizable hotel chains (Vermeulen and Seegers, 2009, p. 126).
These sites represent also important information sources for hotel management, not only with
regard to the level of satisfaction of their consumers, but also for the possibility of insight within
satisfaction level of consumers of competitive hotel products (Litvin et al., 2008., p. 464).
Through the analysis of posted reviews often can be easily identified the segments which need
improvement. Sometimes that implies significant investments, but sometimes improvements can
be made quickly and with minor investments. That adjustment which leads to increase in hotel
service quality is by some authors called „TripAdvisor effect“ (Cunningham et al., 2010., p.2).
Basic idea for development of TripAdvisor is to enable users, that while planning their trips,
use previous experiences of other people through their reviews of quality of tourist destinations,
214
hotels ecc. Besides giving quality rating of provided service, registered users can also send photos
made in hotel and make them available for other users. The portal itself does not provide the hotel
booking service, but there are links towards online booking services such as Expedia, Orbitz,
hotels.com and others. Promoting these sites and addressing the TripAdvisor users to use services
of those booking services represent basic source of income of this portal (Jeacle and Carter, 2011.,
p. 298). On TripAdvisor portal users can leave positive or negative ratings on the quality of
a service. Portal users can rate certain aspects of the quality of hotel service within offered
categories: „Value“, „Location“, „Sleep quality“,„Rooms“, „Cleanliness“ and „Service“. Unlike
the general rating of the quality of the service which is required, the user does not have to give
single ratings within those offered categories. The users can leave text review, and are enabled to
post photos they consider relevant for hotel service quality rating. Also, users can indicate what
kind of trip it was (business, family ecc.) which during later review of comments enable potential
hotel guests to read one within chosen category interesting for each user, and not necessary all that
were offered (Cacic and Masic 2013).
During the review of profile of certain hotel on TripAdvisor portal potential guests can see
several types of ratings. It can be immediately noted how the portal users evaluated the quality of
the service („Traveller Ratings“). Potential users of hotel services can choose to read and consider
only comments left by persons within certain guest category (business trip, family trip ecc.)
Also, for potential guest is available so called „TripAdvisor Popularity Index“ which
represents clear numerical quality rating (ranking). This index is calculated by using
TripAdvisor’s own metodology. Calculation algorithm of this index includes the rates left by
users but with higher importance of new ratings. As a result there is a rank of the hotel in relation
to all rated hotels within certain city or region (Jeacle and Carter, 2011., p. 299).
Tripadvisor on its portal cites the research result from a March 2013 according to which 32%
travellers from USA book accommodation services via hotel web portal, while 28% of them do
that via on-line intermediaries. Certain researches show that the choice of a hotel is in 88% of
cases under the strong influence of the content which represents those hotels on eWOM portals
(Tuominen, 2010). According to the data from the site Tripadvisor it can be deduced that it is very
influential eWOM portal. Tripadvisor on monthly basis has about 260 millions of visits. On
Tripadvisor are represented more than 748.000 hotels, and every minute, in average, are written
about 80 new reviews. It is clear that e-WOM has more influence in relation to classic promotion
„from mouth to mouth“ because it enables faster data transmission to incomparable number of
users without the need for contact „face to face“ (Sun et al., 2006). Adjusting to constant and fast
technological progress which causes the changes in the behavior of the consumers Tripadvisor
developed application for „smart“ phones by which it is possible to access all of its contents. That
application is so far downloaded about 69 millions times. From total number of visits about 1015% was registered from mobile platforms („smart“ phones and tablets)1.
1
www.tripadvisor.com , access 11.02.2014.
215
Credibility of e-WOM portal TripAdvisor on the example
of reviews of quality service of Belgrade hotels
To write a review of a hotel quality service the users of Tripadvisor portal must be registered.
However, there is no need to provide any proof that the person who evaluates the service quality
was the guest of that hotel at all, which leaves a room for doubt in the credibility of posted
reviews. It can be also made a question if the hotel employees write themselves extremely
positive reviews about their objects. At the same time nothing, but business moral, does not
prevent hoteliers to write also a negative review on competitive hotel. On-line booking portals
usually have entirely different approach. Oftenest there must be a hotel reservation made over that
portal as a condition for allowing user to rate a hotel service through that on-line intermediator.
Several portals went even one step further and they ask for a hotel confirmation that the guest has
really stayed in hotel and only then they enable posting reviews.
Considering indubitable influence of e-WOM-a on the quality of hotel services on one side
and criteria for posting reviews by users on TripAdvisor, on the other side, we need to check its
credibility. With that goal, there has been conducted adequate research on the sample of Belgrade
hotels (Masic, Kosar, Kalmic, 2014). The credibility of reviews has been evaluated in two ways:
by comparison of average ratings of Belgrade hotels on Tripadvisor, within different formal
categories and by comparison of quality service reviews of Belgrade hotels on Tripadvisor with
the reviews posted on some of the biggest on-line booking systems.
The research was performed in January 2014.
Results of a research show that on Tripadvisor portal there are represented 53 categorized
hotels in Belgrade with 3.962 reviews in total. Based on that there has been determined the
average rating of the quality of the service of these hotels which was 3,99 on five-point scale.
Registered average is a little bit higher than the one established at the end of 2012 at the sample of
all hotels in Serbia - which amounted 3,92 (Cacic and Masic, 2013).
If we start from presumption that the criteria for hotel categorization in Serbia have been well
determined, as well as that the categorization process has been performed adequately, one of the
ways for evaluation of credibility of ratings on Tripadvisor could be the comparison of
determined average ratings within certain hotel categories. It is expected that on the sample of
hotels in higher categories there should be registered also higher average rating on Tripadvisor.
From results represented in Table 1 we can see that within higher category hotels there is
indeed registered higher average score determined based on reviews on Tripadvisor.
Also, average number of reviews per hotel is significantly higher in hotels of higher
category. Obtained result shows that the reviews of users are harmonized with formal categories
of hotels and that on average level there have not been registered deviations which could show
that hotels of lower categories have been better rated than hotels of higher categories.
216
Table 1. Average rating of reviews on Tripadvisor portal within different hotel categories
Category
First category (5*)
Second category (4*)
Third category (3*)
Forth category (2*)
Average rating
Number of
reviews
Average number of reviews
per hotel
4,50
4,10
3,84
2,54
434
2.274
1.026
228
145
95
57
29
Source: Own research
Within this research there has been done comparison of average ratings of hotels in Belgrade
from portal Tripadvisor and portals Booking.com, Hotels.com and Expedia.com.
Booking.com is a retail website (Kosar and Svorcan, 2008), part of the company
Priceline.com (Nasdaq: PCLN) and represents world leader in on-line accommodation booking.
Company was founded in 1996. Nowdays Booking.com is available in more than 40 languages
and in its offer it has over 425.418 accommodation objects in 195 countries. Through this portal
on weekly basis there are made bookings for about 2,8 millions of room nights. Booking.com has
a central office in Amsterdam, Holland and it is internationally supported by 115 offices in more
than 50 countries all over the world2.
The mission of this company is to help tourists and business travellers, regardless of their
budgets, to easily find, book and enjoy best world hotels and accommodation facilities.
With the research there was established that for 51 hotels in Belgrade there are reviews and
ratings both on portal Tripadvisor as well as on Booking.com and they make analyzed sample. Due
to the different marking scale (Tripadvisor, Expedia.com and Hotels.com has a marking scale from
1 to 5 and Booking.com from 1 to 10) the established average scores needed to be recalculated to
a scale of 0 to 1 in order to be comparable. The results of comparison are shown in Table 2.
Table 2: Average rating of reviews on tripadvisor and booking.com on the sample of hotels in
Belgrade
Web portal
Average rating
Number of reviews
Tripadvisor.com
0,80
3.948
Booking.com
0,83
9.925
The results of research indicate that the average rating of hotels on both portals is very
similar. Although, we should conclude that higher average value are registered in the case of
portal booking.com. Hotels.com is booking portal through which it is possible to make reservation
of services „online” and by phone. The company headquarter is in Dalas, Texas, USA. The
company has 85 sites in 34 languages, and it offers more than 240.000 hotels on approximately
19.000 locations3. Belongs to the group of merchant websites (Kosar and Svorcan, 2008).
2
3
http://www.booking.com/index.sr.html, access 11.02.2014.
http://www.hotels.com/customer_care/about_us.html, access 11.02.2014.
217
In order to be able to make comparison between ratings on this booking portal and on
Tripadvisor there have been identified 33 hotels in Belgrade which were reviewed on both portals.
Table 3: Average rating of reviews on Tripadvisor and Hotels.com on the sample of hotels in
Belgrade
Web portal
Average rating
Number of reviews
Tripadvisor.com
0,82
2.856
Hotels.com
0,83
1.222
From presented data in Table 3 we can note extremely similar value of average rating of
quality of analyzed hotels in Belgrade on both web portals. It is registered a bit lower average
rating on portal Tripadvisor in comparison to Hotels.com.
According to data from portal Expedia.com it could be concluded that on it there is
represented the offer for more than 240.000 hotels all over the world. Besides hotels on this portal
it could be made a purchase of tourist package tours, airplane tickets, cruise line tickets, rent-a-car
services ecc. It is categorized in the group of of merchant websites (Kosar and Svorcan, 2008).
There were identified 31 Belgrade hotels whose services were offered on the portal
Expedia.com, and at the same time their services were present and rated also on Tripadvisor.
Results of comparison of their average rates are shown in Table 4.
Table 4: Average rating of reviews on Tripadvisor and Expedia.com on the sample of Belgrade
hotels
Web portal
Average rating
Number of reviews
Tripadvisor.com
0,80
2.867
Expedia.com
0,85
538
It can be concluded that there is no significant difference between average ratings of service
quality of Belgrade hotels on portals Tripadvisor and Expedia. As in previous cases average rate
on Tripadvisor is little bit lower in relation to booking portal with which it is compered to.
Summarized results of conducted research lead to the conclusion that the credibility of eWOM portal Trip Advisor should not be put in question.
Conclusion
E-WOM becomes universal form of market communication, which due to the specific distribution
channels of hotel product becomes highly applicable in tourism and hotel industry. In that context
there has been developed specific market of e-WOM portals, specialized for reviewing the hotel
service quality. Reviews are posted by users which with their reviews make significant influence
on the choice of potential users. In conformity with new, cooperative relationship with the users
218
which more actively participate in creation of tourist and hotel services, these portals enable hotel
nmanagers to be actively involved in the communication. By doing so, they should not only
answer on guest reviews, positive or negative, but should also take some actions in order to
eliminate shortcoming, so the quality of their product in whole could increase.
In this paper TripAdvisor was represented as the one of most influential e-WOM portals
which provides possibility to rate different quality components of hotel service from users point of
view. Although for rating of the hotel service quality on TripAdvisor are not required any proofs
about the staying in that object, the research done on the example of Belgrade hotels confirms its
credibility, considering that there are no significant deviations in ratings in comparison to leading
world booking portals such as Booking.com, Hotels. com and Expedia. com. Also, to support the
credibility of TripAdvisor it can be stated that results show that on analyzed sample hotels within
higher formal categories has higher average ratings on Tripadvisor.
Therefore, E-WOM becomes increasingly influential factor of hotel product quality,
especially because it enables interactivity between users and hotel service providers. Considering
that in the base of the quality is the conformity with the demand requirements, due to the
communication with customers via e-WOM portal, hotel managers have the possibility of
constant monitoring and improvement of their services quality. Otherwise, ignoring negative
reviews of users by hotel managers can seriously degrade service quality, and consequently
weaken the position of the hotel on the market.
Literature
1. Bone, P.F. (1992). Determinants of Word-of-Mouth communication during product consumption.
Advances in Consumer Research, 19, pp.579–583.
2. Bronner, F., De Hoog, R. (2010) „Consumer-generated versus marketer generated websites in
consumer decision making”, International Journal of Market Research, Vol. 52 , No.2, pp. 231-248.
3. Carvao, S. (2010). “Embracing user generated content within destination management
4. organizations to gain a competitive insight into visitors' profiles”. Worldwide Hospitality and
Tourism Themes, 2(4), pp. 376-382.
5. Christy M.K. Cheung, Dimple R. Thadani (2010) The Effectiveness of Electronic Word-of-Mouth
Communication: A Literature Analysis, 23rd Bled eConference eTrust: Implications for the
Individual, Enterprises and Society June 20 - 23, 2010; Bled, Slovenia
6. Cunningham, P., Smyth, B., Wu, G., Greene, D. (2010) Does TripAdvisor Makes Hotels Better?,
http://www.csi.ucd.ie/files/ucd-csi-2010-06.pdf, pristupljeno 25.02.2013.
7. Čačić, K., Mašić, S. (2013) „Uticaj portala Tripadvisor na poslovanje hotela u Srbiji”, Marketing,
Vol 44, No. 3, pp. 211-220.
8. Steffes,E.M, Burgee, L.E. (2009) "Social ties and online word of mouth", Internet Research, Vol.
19 Iss: 1, pp.42 – 59
9. Global Trust In Advertising And Brand Messages (2012), Nielsen
www.nielsen.com/us/en/insights/reports/2012/global-trust-in-advertising-and-brandmessages.html
10. Goldsmith, R. Horowitz, D. (2006) „Measuring motivations for online opinion seeking”, Journal
of Interactive Advertising, Vol. 6, No. 2, pp. 1-16.
11. Hennig-Thurau, T., Walsh, G. (2003) „Electronic Word-of-Mouth: Motives for and Consequences
of Reading Customer Articulations on the Internet”, International Journal of Electronic
Commerce, Vol. 8, No. 2, pp. 51-74.
219
12. Hsueh, S.C. and Chen, J.M. (2010). “Sharing secure m-coupons for peer-generated targeting via
eWOM communications”. Electronic Commerce Research and Applications, 9 (4), pp. 283-293.
13. Goyette, I., Ricard, L., Bergeron, J., Marticotte, F. (2010) e-WOM Scale: Word-of-Mouth
Measurement Scale for e-Services Context, Canadian Journal of Administrative Sciences, Revue
canadienne des sciences de l’administration, 27: pp. 5–23.
14. Jeacle, I., Carter, C. (2011) „In TripAdvisor we trust: Rankings, calculative regimes and abstract
systems”, Accounting, Organizations and Society, Vol 36, No. 4-5, pp. 293–309.
15. Kim, W.G., Han, J.S., & Lee, E. (2001). Effects of relationship marketing on repeat purchase and
Word of Mouth. Journal of Hospitality & Tourism Research, 25(3), pp. 272–288.
16. Kosar, Lj., Svorcan, N. (2008) „Poslovanje recepcije i hotelskog domaćinstva“, Visoka
hotelijerska škola, Beograd
17. Leung, H. D., Lee, A., Law, R. (2012) Examining Hotel Managers Acceptance of Web 2.0 in
Website Development: A case Study of Hotels in Hong Kong. Social Media in Travel, Tourism
and Hospitality (ured. Sigala, M., Christou, E., Gretzel, U.) Ashgate Publishing Limited, Farnham,
pp. 54-69.
18. Litvin, S., Goldsmith, R., Pan, B. (2008) „Electronic word-of-mouth in hospitality and tourism
management”, Tourism Management, Vol. 29, No. 3, pp. 458–468
19. Masic, S., Kosar, N., Kalmic L. (2014) Kredibilitet recenzija kvaliteta usluge beogradskih hotela
na portalu Tripadvisor, Zbornik radova sa međunarodne naučne konferencija Sinteza 2014,
Beograd, pp. 732-737.
20. Middleton V.,Fyall A., Morgan M., Ranchhod A. (2009) Marketing in travel and tourism.
Elsevier, Oxford.
21. Miguens, J., Baggio, R., Costa, C. (2008) „Social media and Tourism Destinations: TripAdvisor
Case Study”, Advances in Tourism Research 2008, Aveiro, Portugal.
22. Purnawirawan, N., De Pelsmacker, P., Dens, N. (2012) „Balance and Sequence in Online
Reviews: How Perceived Usefulness Affects Attitudes and Intentions”, Journal of interactive
marketing, Vol. 26, No. 4, pp. 244-255.
23. Silverman, G. (2001). The Power of Word of Mouth. Direct Marketing, 64(5)
24. Sun, T., Youn, S., Wu, G., Kuntaraporn, M. (2006) „Online word-of-mouth: an explo-ration of its
antecedents and consequences“, Journal of Computer-Mediated Communication 11, pp. 1104–
1127.
25. Swan, J.E., & Oliver, R.L. (1989). Postpurchase communications by consumers. Journal of
Retailing, 65(4), pp. 516–533.
26. Tuominen P. (2010) The Influence of TripAdvisor Consumer-Generated Travel Reviews on Hotel
Performance, http://uhra.herts.ac.uk/bitstream/handle/2299/7612/S128.pdf?sequence=1,
pristupljeno 27.03.2013.god
27. Vermeulen, E. I., Seegers, D. (2009) Tried and tested: The impact of online hotel reviews on
consumer consideration, Tourism management, Vol. 30, No. 1, pp. 123-127.
28. Westbrook, R.A. (1987) Product/consumption-based affective responses and postpurchase
processes. Journal of Marketing Research, 24(3), pp.258–270.
29. www.booking.com
30. www.expedia.com
31. www.hotels.com
32. www.tripadvisor.com
220
221
Serhiy Bondaruk (PhD)
East European National University, Lutsk, Ukraine
Svitlana Bondaruk (PhD)
Volyn’ Institute for Economics and Management, Lutsk, Ukraine
INTEGRACJA EUROPEJSKA I NOWY EUROPEJSKI ŁAD
KULTUROWY NA UKRAINIE: W KIERUNKU ZAGADNIEŃ
ATRAKCYJNOŚCI TURYSTYCZNEJ
EUROPEAN INTEGRATION AND NEW EUROPEAN
CULTURAL ORDER IN UKRAINE: TOWARDS THE ISSUES
OF TOURISTIC ATTRACTIVENESS
Streszczenie
Autorzy zakładają, że turystyka ma duże możliwości reagowania na główne wyzwania od
czasu ostatniego kryzysu gospodarczego i odgrywa ważną rolę w obecnej sytuacji ekonomicznej,
politycznej i kulturalnej Ukrainy.
Słowa kluczowe: Turystyka, stosunki międzykulturowe, zderzenie kultur, globalizacja,
wielokulturowość.
Abstract
Authors assume that tourism has great opportunities to respond main challenges since last
economic crisis and plays important role in current economic, political and cultural situation
Ukraine.
Keywords: Tourism, cross-cultural relations, clash of cultures, otherness, globalization,
multiculturalism.
The economic crisis of 2008 has created enormous challenges for economic, political and
policy regimes, but it is also the case that this crisis has opened up some new opportunities
through which desired reform agendas might be framed, justified and pursued. The social welfare
systems across Europe are facing a considerate number and range of challenges: shifts in
222
production and employment patterns; increasing global competition and outsourcing; new labor
market risks; structural long-term unemployment and labor market inactivity; changing household
formations; and an ageing population with fiscal implications for pensions and healthcare costs in
particular.1
Taking in account all mentioned above one in Ukraine can question the prosperousness of
our perspectives of integration into the EU. What prosperity either welfare should one talk about
while most European states keep on with austerity. And as we accept that this austerity has
features of Europe-wide cultural order, or some sort of new ethos, then what steps have to be
made by Ukraine to respond these new rules in order to be accepted by the EU? We suppose, that,
despite all the tragic events of 2014, we should primarily think about elaborating such sociocultural conditions inside a country which can make it attractive to the EU countries not only as
raw materials or agricultural harvests exporter, either as huge territory where various European
factories can be placed, but first of all as a country of a highly developed culture, traditions, with
its numerous natural and historical touristic landmarks. The development of the touristic
infrastructure can provide many people with good employment and stable incomes, while
providing a nation with the resources of both economical and political growth in modern
conditions mentioned above.
The realities of modern world demand theoretic comprehension of the achievements and
issues of international and internal/national tourism as the social phenomenon. For this is
a background of rendering new constructive impacts to the practice the tourism, in order to
improve its capability to realize its humanistic and multicultural nature as full as possible. And in
this context, it's hard to over-estimate the role and meaning of tourism for the formation of future
world free of conflicts.
Let us take a look at the methodological backgrounds of this process based in human culture.
Current integrative trends in the world's political and economical life effect socio-cultural
development of different nations and [ethnic]cultural communities inside the multicultural
(multiethnic, multi-confessional, etc.) society2. The number of countries involved in the processes
of creation of various blocks and communities appreciably grew in the last decades, and, as
a result, there are appropriate shifts towards the formation of multicultural society in these
countries. The study of the patterns of this influence can enable the forecasting of the future
prospects of communities' development as well as preventing conflicts in intercultural relations
not only at the level of daily practical relations in the society, but much earlier - during instructive
and educational process.
1
Social Welfare and the Ethics of Austerity in Europe: Justice, Ideology and Equality / Editorial // Journal of
Contemporary European Studies. - 2014. - Volume 22, Issue 2. – P. 99-103. – Mode of access: http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14782804.2014.914893#.U8bQffl_uSo
2
The concept of multiculturalism or cultural diversity in a society is not limited by multiethnic and
multiconfessional features of its population, as when the matter is about cultural diversity in modern cultural
studies, it means, first of all, the diversity of identities (including ethnic and confessional, racial, professional,
age, genetic/sexual, etc.) that define sociocultural orientation of activity of their carriers.
223
The prevailing in the modern western literature viewpoint at multicultural issues reduces
them merely to political dimension [A.Etzioni, Ch.Kukathas, A.Schlezinger (Jr.)], to the issues of
the citizenship and minority rights [J.Habermas, W.Kymlicka, M.Walzer], or at least to interethnic and inter-racial relations [Ch.Taylor, N.Glazer, J.Tamir]. To my opinion, these issues are
important not only from the point of view of the politics, but, first of all, from the point of view of
socio-cultural theories and tasks of educational system reformation.
In light of the processes of integration into EU one should think about the future of Ukraine
among the states and nations at the world level. We suppose, it’s too soon to make any forecasts
whether entering international blocks (e.g., EU, NATO etc.) gives Ukraine an opportunity to solve
its internal and external problems. It’s obvious, that this concerns not only the question about any
benefits for Ukraine. Main problem is what will be the benefit for other European countries after
we enter the EU, and in the longer term - to other blocks of highly developed states.
The mainstream of modern world's cultural and social development is the strong integrative
trend among the states and nations. The number of countries involved in this process is supposed
to be constantly rising. In this case there exist several problems. First, this process can go in
positive direction only if there exist some “open” societies (in the meaning of the “openness
inside” - confidence, sincerity and openness at the level of religious and ethnic relations in
society). Second, the integration of cultures comes across the problem of inter-cultural relations
between the integrating nations. Third, there exists a need to preserve the nations' culture from
assimilation in such integrative process. And the last, the danger of assimilation of the minorities’
cultures still exists and it is the main obstacle for achieving the inner and outer openness.
These issues appear to be common for all the nations and states. So the full-blooded
development of Ukraine also depends upon their positive resolution.
We suppose that resolution of the major problems of the social & cultural development of
states can be achieved by providing multiculturalism in all spheres of the society's life.
The achievement of such condition requires the crucial changes in ways, forms of the states’
life, management and also in the social relations. Reality and consequences of this process will
depend on both - objective and subjective – factors existing in those states and their peoples that
will join to such blocks or communities of nations. If we take into account the objective factors
we may assume that the levels of economic, political and social development of the most
integrating states can be in quantity and quality almost similar or at least comparable. But the
subjective, spiritual and cultural aspect is even more important. When some cultural unit (e.g., a
nation) is joining some territorial/regional and furthermore - global commonwealth, based on free
and conscious choice, the question of destiny of culture in such integrated unit remains on
schedule. As for Ukraine, this problem is linked with prospects of its national state development
and equilibrating in this process of national and universal foundations.
These problems are particularly important for the Ukrainian society in the context of
understanding of correlation between culture and identity (national in particular) during posttotalitarian/postcolonial time. The foundations of intercultural relations being formed now will
224
determine all further sequence of events in the society. This process often takes on inconsistent
features. On the one hand, the dominant culture is the influential factor of imperial hegemony.
At the same time, the culture is one of the powerful factors of resistance to imperial influence in
postcolonial societies. But the paradox is that the liberated culture itself can become monistic,
gaining the rhetoric and dominant functions of imperial culture. Therefore the postcolonial society
being developed on democratic and liberal principles nonetheless faces not only social and
political, but also cultural problems at the very first days of its existence.
We can hardly find now any state with homogeneous population (in racial, ethnic or religious
sense). Therefore we can consider that there are no mono-cultural states in present. Hence, the
term “multiculturalism” can be used to characterize ethnic, confessional and cultural relations
between the representatives of certain communities within a state but we shouldn’t reduce its
meaning to these relations. It covers all range of spiritual interactions inside the society.
Modern multicultural picture of Europe (to which Ukraine does belong now) has some new
features. In particular, they include not only the development of national, but also collective
identity, revival of nationalist movements and ideologies, which share xenophobia, racism and
national intolerance, development of religious fundamentalism, regionalism and other separatist
movements. As a result of new consolidating processes (in which the peoples of post-totalitarian
countries are also involved) there occurs the socio-economic and political constituting of the
European Community and search of collective European identity, that, probably, in the long term
will become a consolidating factor for societies where the question of intercultural (not only
interethnic) relations is very vexed.
We may for sure say that one cause of division of society into majority/minorities is often the
"minoritarian" (J.Deleuse, F.Guattari)3 self-estimation of the representatives of some community,
because the minorities in modern society may be defined and classified only in structural way.
These are groups of people, who have recessive status because of the appropriate balance of
forces, quantitative characteristics and laws, which define this status, opposing these groups to
other groups within a social whole, like the minority is opposing to the majority. Therefore the
minority situation of these groups can’t be unequivocally appreciated as a consequence of
discriminative policy of the state.
Any approach to socio-cultural communities should be based on their interaction, instead of
dichotomy. All of them create a common history, while having and sharing at the same time their
own (e.g. - ethnic) history, language, religion etc. But it is also wrong to exaggerate the
consolidating factors, as this leads to the "melting pot" doctrine, according to which various
cultures should be dissolved in some faceless entity.
3
J.Deleuse and F.Guattari assume that the problem can be seen via “majoritarian” vs “minoritarian” systems of
representation as well as through their social consequences. They believe that the minoritarian status is not
determined because some quantitative features but because of existence of marginalized interests inside the
society (e.g.: marginalized and minoritarian status of women in many patriarchal societies can exist even though
women will compose the numeral majority within these societies).
225
Each individual in multicultural society is capable to keep his own identity, despite the
influence from other cultures. The analysis of basic socially important components of culture
(cognitive, valuable, normative, emotional, behavioral, etc.) proves that in a multicultural society
each individual may belong at the same time to several cultures, and that the representatives of
"minorities" can be fully integrated in the society, keeping, at least at the beginning, the system of
their own ethnic, cultural, mental, valuable and other specific nationally conditioned attributes.
The decentralization shifts have appreciably increased in last decades in the countries that
were “over-centralized”. But it is impossible to stop any social shift at once. It causes response at
the lowest levels of the society, at least in the form of the ambiguous attitude to the "center".
The stereotypic attitude to centralization of the state after Ukraine declared its political
independence was mechanically transferred on its own - already national state center. Especially it
is obvious when the "old" elite take over the handle of power in new society. Certainly, it’s
impossible to reach the maximal effect of social and political efforts of new elite, and to save the
continuous heaviness of state traditions without it. However, not all representatives of the old elite
are positively adjusted on sovereign development of the Ukrainian state, as well as not all strata of
the population approvingly react toward this very way of social development and solving the
problem of mutual relations between elites. Accordingly, the extreme consequence of this resulted
in regionalism and separatism that finally led towards the Russian siege of Crimea as well as self
announcement of anti-Ukrainian “autonomies” on the South-East also supported by Russia
(despite all those Putin’s attempts to hide his own involvement in terroristic activities while
appealing to some twisted sort of “humanitarian help” coming from some ephemeral “Russian
civil society”). On the other hand, a new feature of modern Ukraine’s movement towards the EU
is the unprecedented rise of political and civic culture among the rank-and-file citizens that is
accompanied by new rise of patriotism and nationalism.
The religion is also important factor of the present stage of development of Ukraine. Increase
of social importance and weight of this factor is caused, in particular, by the dissemination in the
country of the "alternative" religiosity, including east cults. Such phenomenon, taken into account
with existing inter-confessional problems and tensions within the "traditional" for Ukraine
Christianity, makes the religious pluralism a powerful factor of multicultural development not
only in Ukraine, but also for the whole Europe. Even predominantly secular countries are
compelled today to solve problems of religious life to define the place and role of religion in
social and cultural sphere.
One of the ways to reach the multicultural condition, however, not ultimate, is bilingualism.
It does not mean the compulsory study and instruction both in Ukrainian state language and
Russian as "a language of international communication" proposed by communists and
regionalists. We suppose, it means to associate the education in native language with education in
state language. So, ethnic Ukrainians in different regions should study one of the most widespread
minorities’ languages.
226
We are sure, that peace will be achieved at South-Eastern borders, and our country will
finally enter the EU. But even from the point of view of development towards EU integration
Ukraine faces a lot of tasks and problems to be solved for the purpose of full-fledged integration
into commonwealth of the civilized European states. And just from the very beginning it is
necessary to identify and investigate the causes of these problems, to analyze the ways of their
solution and to study all possible consequences. These preliminary investigations should apply to
the study of socioeconomic, political, professional status of the representatives of minorities, and
finally - their representation both at regional and nation-wide levels. It is also necessary to find out
the adequate correlation links between ethnic, religious, self-identification, origin, social status,
educational levels of the minority representatives, to find out the parameters of social and political
activity of different minorities, the presence of biases and stereotypes and to make some
correlation.
The obtained data and parameters can give the information concerning priority directions of
efforts in the field of cultural development of a society, and also in elaboration of ways and
concepts of multicultural education and in planning and realization of new researches in
multicultural sphere. In particular, it can be useful to measure minorities' attitudes toward official
national and multicultural policy, public support of multiculturalism at various public levels etc.
Another important issue to be examined is change of minorities’ social activity, their involvement
in elective processes, in bodies of authorities, official institutions, justice, education, social
services, financial and business circles and cultural sphere, which can show the efficiency of
multicultural development.
Multiculturalism gives an opportunity to prevent and eliminate different inter-ethnic tensions.
However, the multicultural theory itself having already some decades’ history, is still full of
paradoxes and requires careful improvement to be effectively introduced in daily practice of
intercultural relations in Ukraine as well as in many other countries. And this is a basis and impact
for elaboration of our own multicultural theory, education and policy, that will take into account
all existing - both positive and negative - world experience of multiculturalism. As Will Kymlicka
stresses, “Democracy, economic prosperity and personal tolerance are all great goods, of course—
valuable in and of themselves. But they are not by themselves, or even when taken together, an
answer to the issues of ethno cultural diversity. The accommodation of ethno cultural diversity
will remain a powerful source of conflict—and may indeed increase in strength—even when all
of these other goods are in place. This is the most important lesson, which the west has had to
learn. It was only when western governments accepted this fact that they were able to begin
learning about how to manage ethno cultural relations in a peaceful and democratic way.”4 So, the
issue of search for multicultural model is still on agenda in Ukraine. Its solution, we think, is vital
not only for the sake of some minorities’ future, but also for the sake of democracy, as well as
whole Ukrainian people and Ukrainian culture.
4
Kymlicka W. Liberalism and Minorities’ Rights (in Ukrainian). – Kharkiv., 2001. – P.143.
227
One of the ways of restoring the lost cultural/spiritual feedback can be found in such ages old
form of activities as tourism. What reasons does a person bear in mind first to make any tour?
Most of people want to get acquainted with culture and the customs of other nations and
countries, to visit their historic places, to come in touch with the world of values of other peoples.
In such a worldview, a cognitive and informational aspect of tourism there lays its humanistic and
multicultural nature. Tourism promotes the development of personality’s self-consciousness,
helps to conceive the world better, to understand own vital position concerning social affairs and
human behavior. All this can be achieved by means, what immanent to the tourist activities alone:
excursions, visiting various significant places, living in host in families, meeting interest groups,
professional meetings (social tourism), visiting holy places, heritage tourism etc. The tourist
contacts help their participants to acquire the fresh “models of thinking”, to improve their
communicative skills, and to understand themselves better, that finally results in identity growth.
Modern inquirers of “the phenomenon of tourism” are more and more attracted with cultural
and educational, moral, spiritual resources of tourism. They find the main task to increase not
merely its economic, but first of all social and cultural/multicultural effectiveness as a means of
international communication. We can conceive ourselves, and self-identify only while taking a
good look in others, communicating with them, feeling their “resistance” or positive reaction.
Communicative culture being realized by means of tourism provides man's entry into the other
people’s world of vital problems, labor, everyday life, and leisure. Those others can have quite
different cultural traditions, social state, convictions, and life experience. But due to this otherness
we can realize better some common values that bring us closer to them, and for sure close to
ourselves. For the best way to comprehend our identity is to learn the otherness outside and inside
our Self.
228
229
panel III
Przedsiębiorczość
part III
Entrepreneurship
230
231
Jurij Stadnicki,
Julia Stadnicka
Chmielnicki Hadlowo-Ekonomiczny Uniwersytet, Politechnika Lwowska
PRZESTRZENNY SYSTEM TECHNOLOGII
PRODUKCJI DOBRA
A SPATIAL SYSTEM OF GOOD MANUFACTURING
TECHNOLOGY
Streszczenie
W artykule przedstawiono czynnik przestrzenny, który uwzględnia się przy wyborze
optymalnej technologii produkcji dóbr. Jest to uzasadnione, gdyż przede wszystkim potrzeba
utworzyć listę możliwych miejsc lokalizacji produkcji dóbr, następnie dla każdego z tych miejsc
potwierdzić wybór optymalnej technologii, która będzie podstawą do porównywania technologii
(miejsc) w odległości. Opracowano matrycę dla klasyfikacji grup właściwości produktów według
czynników lokalizacji.
Słowa kluczowe: system przestrzenny, produkcja, technologia.
Abstract
In the article, going is presented near taking into account of spatial factor at the ground of
choice of optimal technology of products good. It is reasonable, that it is foremost needed to form
the list of places of possible localization of products good, then for every such place to confirm
the choice of optimal technology that will be a base for comparison of technology (places) in the
distance. A matrix is worked out for classification of groups of products of properties according to
the factors of localization.
Keywords: spatial system, manufacturing, technology.
Prawidłowy wybór optymalnej technologii produkcji gwarantuje stabilny rozwój
ekonomiczny przedsiębiorstwa. Dlatego udoskonalenie procesu uzasadnienia wyboru optymalnej
technologii produkcji jest ważnym naukowym i praktycznym zadaniem. Publikacje z pytań
uzasadnienia wyboru optymalnego wariantu technologii są niezwykle liczebne1 [1-5], jednak
1
Аналіз вигід і витрат. Концепції і практика: Пер. з англ. / Ентоні Е. Боардмен, Девід Х. Грінберг, Ейдан
Р. Вайнінг, Девід Л. Веймер. – Київ: Видавництво "АртЕк", 2003; Бём-Баверк Е. Основы теории ценности
232
tradycyjnie poza uwagą naukowców i praktyków zostają aspekty przestrzenne. Jak całkowicie
sprawiedliwie zaznaczał Walter Isard, klasyczna i neoklasyczna ekonomiczna teoria były
ograniczony studiowaniem "kraju cudów, pozbawionego dowolnych przestrzennych
charakterystyk"2 [6, s. 581]. Ekonomiczna teoria użycia przestrzeni i zwłaszcza teoria lokalizacji
działalności gospodarczej ukształtowały się formalnie jeszcze w XIX st., lecz te procesy
odbywały się prawie w pełnej izolacji od głównych nurtów ekonomicznej nauki – jak "klasyki",
tak i "neoklasyki". Zgodnie z Mark Blaug główny nurt ekonomicznej nauki długi czas był
ograniczony analizą ekonomicznych zjawisk poza ich przestrzennymi charakterystykami.
W zakresie ekonomicznego uzasadnienia wyboru optymalnych technologii przestrzenne aspekty
ignorują się i dotychczas.
Prawidłowy wybór optymalnych technologii produkcji dobra przewiduje:
1. Zarysowanie granic regionu uzasadnienia optymalnego przestrzennego systemu
technologii produkcji dobra;
2. W zarysowanym regionie kształtuje się lista możliwych miejsc produkcji dobra (MMPD);
3. Dla każdego MMPD uzasadnia się wybór optymalnej technologii z listy możliwych (dla
miejsc istniejącej produkcji jednocześnie z nowymi technologiami analizować istniejąca
technologie) - konkurencja technologii w jednym MMPD;
4. Wybrane technologie (optymalne dla odpowiednich MMPD) będą porównywać się
według ekonomicznych wskaźników między sobą – konkurencja technologii na
odległości (konkurencja MMPD);
5. MMPD, gdzie technologie przegrały konkurencję na odległości, oceniają się jako
nieatrakcyjne dla produkcji ocenianego dobra;
6. MMPD, gdzie technologie nie przegrały konkurencję na odległości, oceniają się jako
atrakcyjne dla produkcji ocenianego dobra;
7. Atrakcyjne MMPD oceniają się wg kryterium rozmiaru rynku zbytu;
8. Atrakcyjne MMPD, pozytywnie ocenione wg kryterium rozmiaru rynku zbytu są
miejscami celowej produkcji dobra (MCPD).
Ponieważ w różnych miejscach optymalnymi mogą być różne technologie, to, uzasadniając
przestrzenną organizację branży w regionie, uzasadniamy optymalny system technologii regionu.
To oznacza, że indywidualistyczne poszukiwanie optymalnej technologii nie jest poprawne - ono
powinno być grupowo-przestrzenne. Inaczej możemy uzasadniać wybór optymalnej technologii
dla miejsca, gdzie nie warto produkować.
Scharakteryzujemy każdy etap omówionej kolejności.
1) Zarysowanie granic regionu uzasadnienia optymalnego przestrzennego systemu
technologii produkcji dobra bazuje się na uwzględnieniu właściwości strony "produkcja
dobra" i właściwości strony "miejsce". Właściwości strony "produkcja dobra" - to
хозяйственных благ / Австрийская школа в политической экономии: Пер. с нем. – М.: Экономика, 1992.
Богачев В.Н. Прибыль?!.. (О рыночной экономике и эффективности капитала). – М.: Финансы и
статистика, 1993. Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложений: Пер.
с франц. – М.: Статистика, 1971. Риггс Дж. Производственные системы: планирование, анализ, контроль:
Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1972.
233
całokształt właściwości technologii, zasobów (koniecznych dla funkcjonowania
technologii), zanieczyszczeń (powstających przy funkcjonowaniu technologii), dobra (dla
produkcji którego funkcjonuje technologia). Właściwości strony "miejsce" – to
przyrodnicze, socjalne i inne charakterystyki miejsca, które mogą wystąpić czynnikami
lokalizacji produkcji dobra. Ustalenie granic dla przestrzennej analizy powinno odbywać
się przemyślano i towarzyszyć poprzednim studiowaniem konkretnej sytuacji w regionie.
Wykonanie przestrzennej analizy w niepoprawnie określonych granicach nie gwarantuje
optymalnego wyniku i może uwarunkować znaczne straty. Warto zwrócić uwagę na stałą
tendencję do zwiększenia obszaru analizy. Temu sprzyja stałe obniżenie "oporu
odległości", które wyraża się w obniżaniu kosztów transportu oraz liberalizacji handlu
międzynarodowego.
2) W zarysowanym regionie kształtuje się lista MMPD. MMPD - to miejsce obszaru, które
warto badać z punktu widzenia celowości produkcji tam ocenianego dobra. Kryterium
przekształcenia jakiegoś miejsca w MMPD - odpowiedniość jego właściwości
właściwościom strony "produkcja dobra", które warto uwzględniać przy uzasadnieniu
wyboru miejsca produkcji. Właściwości strony "produkcja dobra", które stają się
czynnikami lokalizacji, determinują celowość jej orientacji przy lokalizacji na miejsca,
które posiadają jakościami odpowiedniości zaznaczonym właściwościom. Na przykład,
właściwość dobra "chleb" "szybka strata jakości" czyni celowym orientację przy
lokalizacji produkcji chlebu na miejsca, które posiadają właściwość "lokalizacja blisko
konsumentów". Między właściwościami strony "produkcja dobra" i właściwościami
miejsc można ustalić zależność - każdej właściwości strony "produkcja dobra" będzie
odpowiadała jakaś właściwość miejsca. Więc, przyczynami (czynnikami) lokalizacji są,
z jednej strony, właściwości strony "produkcja dobra" (czyli właściwości technologii,
zasobów, zanieczyszczeń, dobra gotowego), a z innej - właściwości strony "miejsce".
Poza analizą jako MMPD okażą się miejsca, które z technicznych, prawnych czy innych
przyczyn są nieprzydatne dla produkcji ocenianego dobra.
Więc, mamy, z jednej strony, właściwości strony "produkcja dobra", których część są
czynnikami lokalizacji. Od nich zależy, które miejsca szukamy dla lokalizacji produkcji. Z innej
strony, każdej właściwości strony "produkcja dobra" będzie odpowiadała właściwość strony
"miejsce", która również jest czynnikiem lokalizacji. Toż musimy ujawniać nie oddzielne
czynniki lokalizacji, a ich pary, które można nazwać "syjamskimi".
Przyczyną orientacji produkcji dobra na niektóre miejsca jest to, że różne miejsca mają różną
atrakcyjność z punktu widzenia celowości produkcji tam tego dobra. Takie zróżnicowanie
objaśnia się dwiema przyczynami:
1. Przestrzennym zróżnicowaniem kosztów produkcji (PZKP) dobra;
2. Przestrzennym zróżnicowaniem kosztów transportu (PZKT) dobra do konsumentów czy
konsumentów do dobra.
2
Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе: Пер. с англ. – М.: Дело Лтд, 1994.
234
Przyczyną PZKP jest przestrzenne zróżnicowanie kosztów, związanych z zasobami (PZKZ),
koniecznymi dla produkcji dobra w potrzebnym miejscu, czasie i rozmiarze. PZKZ jest
rezultatem:
1. Przestrzennego zróżnicowania cen zasobów;
2. Przestrzennego zróżnicowania potrzeby zasobów na jednostkę dobra;
3. Przestrzennego zróżnicowania jakości zasobów, które powoduje zróżnicowanie kosztów
przy ich zastosowaniu.
PZKT zależy nie tylko od odległości przemieszczenia, ale i od obecności w odpowiednim
regionie rozwiniętych komunikacji transportowych. Nawet jeżeli w państwe są rozwinięte rużne
rodzaje transportu, niektóre rejony mogą zostawać stosunkowo izolowanymi, poniważ użycie tam
najnowszych rodzajów transportu może okazać się nierentownym. Na przykład, nie wszędzie
opłaca się wykorzystywać lotnictwo transportowe albo budować drogie autostrady czy koleje.
Przy czym mogą powstać i takie, na pierwszy rzut oka, paradoksalne zjawiska, kiedy koszty na
przezwyciężenie małej odległości są większe, aniżeli koszty na przezwyciężenie odległości dużej.
Przemieszczenie dóbr czy konsumentów na tysiący kilometrów współczesnymi rodzajami
transportu może okazać się tańszym, aniżeli na sto kilometrów, jeśli te rodzaje transportu z tych
czy innych przyczyn tam nie wykorzystują się.
Warunki dostępności miejsc i koszty, związane z przemieszczeniem, mocno zależą
od obecnych tam komunikacji i, odpowiednio, możliwości wykorzystywać najbardziej efektywne
rodzaje transportu. Przecież wiadomo, że efektywność użycia różnych rodzajów transportu
istotnie różni się. Oczywiście, że miejsca, gdzie jest możliwy szeroki wybór rodzajów transportu,
będą miały przewagi w porównaniu z miejscami, gdzie wybór rodzajów transportu jest
ograniczony. To jest ważnym czynnikiem kształtowania PZKT.
Osobno warto zwrócić uwagę na taki czynnik kształtowania PZKT, jak spłaty, związane
z eksportem dóbr. Tu teoretycznie możliwe są dwa rodzaje spłat - za eksport dobra z krajuproducenta, jak to praktykuje się, na przykład, w Rosji przy eksporcie ropy czy gazu (chociaż
przeważnie praktykują się odwrotne spłaty – zwrot VAT) i cło przy imporcie.
Więc, PZKT jest pochodną od trzech czynników - odległości, taryfy na przemieszczenie
dobra z odpowiedniego miejsca do konsumentów czy konsumentów do odpowiedniego miejsca
i spłat, związanych z eksportem dobra.
Po krótkiej analizie przyczyn zróżnicowania miejsc, przejdziemy do klasyfikacji dóbr
wg czynników lokalizacji ich produkcji. Pierwszy, generalny, podział dóbr wg czynników
lokalizacji ich produkcji warto wykonać przez podział dóbr na te, miejsce produkcji których
determinuje się dominującą "syjamską" parą czynników (dobra bloku A generalnego podziału),
i te, miejsce produkcji których determinuje się kilku "syjamskimi" parami czynników (dobra
bloku B generalnego podziału). W tabeli 1 przedstawiona jest matryca dla klasyfikacji grup
produkcji dóbr (GPD) wg dominującej "syjamskej" pary czynników lokalizacji.
W tabeli 2 przedstawiona jest matryca dla klasyfikacji GPD wg kilku "syjamskich" par
czynników lokalizacji. W tej tabeli możliwości przedstawienia informacji o zasobach są
235
rozszerzone, ponieważ czynnikami lokalizacji produkcji jednocześnie mogą być kilka różnych
zasobów. GPD bloku B stwarzają się przez rozmaite pojednania już ustalonych "syjamskich" par
czynników. Na przykład, dla GPD 1 bloku B czynnikami miejsca produkcji będzie pojednanie
czynników "obecność odpowiedniego źródła zasobu" i "obecność konsumentów"(1+2).
GPD
Tabela 1. Matryca dla klasyfikacji GPD bloku A wg czynników lokalizacji
Dominujący czynnik lokalizacji
Strony "działalność gospodarcza"
1.1. Użycie niemobilnego zasobu
1
1.2. Wysoka zasobochłonność
1.3. Użycie małomobilnego zasobu
2.1. Produkcja małomobilnego dobra
2
2.2. Waga (objętość) dobra znacznie przekracza
wagę (objętość) głównego zasobu
2.3. Małe przestrzenne zróżnicowanie kosztów
produkcji dobra
2.4. Potrzeba mentalnego podobieństwa
pracowników z konsumentami
2.5. Potrzeba bezpośredniego kontaktu
pracowników z konsumentami
2.6. Niemobilność dobra
Strony "miejsce"
Obecność źródła
niemobilnego zasobu
zasobu
małomobilnego zasobu
Obecność
konsumentów
Obecność
konsumentów
Obecność
konsumentów
Obecność
konsumentów
Obecność
konsumentów
Obecność
konsumentów
3
Wysoka mobilność dobra
Niskie koszty produkcji
4
Niebezpieczeństwo dla ludności
Duża odległość od
miast
MMPD - miejsce
z obecnością:
Źródła
odpowiedniego
zasobu
Konsumentów
Możliwości tanio
produkować
Dużej odległości
od miast
Źródło: opracowanie własne
Ponieważ zasobów może być kilka, czynnik lokalizacji "obecność źródła zasobu" generuje
możliwość pojawienia dużej ilości podgrup (rys. 1). Podobnie jest dla wszystkich GPD bloku
B, gdzie wśród czynników lokalizacji jest czynnik "obecność źródła zasobu" i jeszcze jakiś jeden
czynnik: GPD bloku B grupy 2 (1+3) i GPD bloku B grupy 2 (1+4). Zresztą, wiele podgrup
istnieją i w granicach innych GPD bloku B, gdzie wśród czynników lokalizacji jest czynnik
"obecność źródła zasobu" i jeszcze kilku czynników: GPD bloku B grupy 4 (1+2+3), GPD bloku
B grupy 5 (1+2+4) i GPD bloku B grupy 6 (1+3+4).
236
Tabela 2. Matryca dla klasyfikacji GPD bloku B wg czynników lokalizacji
Kod "syjamskiej" pary czynników
1.1
1
1.2
1.3
2
Zasób 1.1.1
Zasób 1.1.2
...
Zasób 1.1.Y
Zasób 1.2.1
Zasób 1.2.2
...
Zasób 1.2.Y
Zasób 1.3.1
Zasób 1.3.2
...
Zasób 1.3.Y
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
3
4
B1
Х
Х
GPD bloku B
B2
...
Х
...
Х
...
...
...
...
Х
...
...
...
...
...
...
...
Х
...
...
...
...
...
...
...
Х
...
BN
Х
Źródło: opracowanie własne.
GPD bloku B innych grup – 7 (2+3), 8 (2+4), 9 (3+4) i 10 (2+3+4) – charakteryzują się
nieobecnością podgrup, ponieważ wśród czynników lokalizacji tych GPD są nieobecne czynniki,
które generują konieczność podgrup.
Taka klasyfikacja może być wykorzystana dla kształtowania listy MMPD. Przy
kształtowaniu listy MMPD należy pamiętać:
− produkcja dobra może odbywać się za pomocą różnych technologii (na przykład,
produkcja energii elektrycznej z węgla, mazutu, gazu ziemnego, energii wiatru, energii
rzeki, bezpośredniej energii Słońca, energii jędrowej), które mogą charakteryzować się
różnymi czynnikami lokalizacji.rola różnych czynników lokalizacji zmienia się pod
wpływem postępu nauki i techniki, а także pod wpływem zmian koniunktury rynku
i państwowego regulowania działalności gospodarczej.
237
GPD
GPD bloku А
GPD bloku В
GPD 1 bloku А
GPD 1 bloku В (1+2)
Podgrupa
1 GPD 1
bloku А
Podgrupa
2 GPD 1
bloku А
Podgrupa
3 GPD 1
bloku А
Podgrupa
1 GPD 2
bloku А
Podgrupa
2 GPD 2
bloku А
Podgrupa
3 GPD 2
bloku А
Podgrupa
5 GPD 2
bloku А
Podgrupa
2 GPD 1
bloku В
Podgrupa
2 GPD 2
bloku В
Podgrupa
1 GPD 3
bloku В
GPD 4 bloku А
Podgrupa
N GPD 2
bloku В
Podgrupa
6 GPD 2
bloku А
GPD 3 bloku А
Podgrupa
N GPD 1
bloku В
Podgrupa
1 GPD 2
bloku В
GPD 2 bloku А
Podgrupa
4 GPD 2
bloku А
Podgrupa
1 GPD 1
bloku В
Podgrupa
2 GPD 3
bloku В
Podgrupa
N GPD 3
bloku В
GPD 4 bloku В (1+2+3)
Podgrupa
1 GPD 6
bloku В
Podgrupa
2 GPD 6
bloku В
Podgrupa
N GPD 6
bloku В
Podgrupa
1 GPD 4
bloku В
Podgrupa
2 GPD 4
bloku В
Podgrupa
N GPD 4
bloku В
Podgrupa
1 GPD 5
bloku В
Podgrupa
2 GPD 5
bloku В
Podgrupa
N GPD 5
bloku В
Rys. 1. Matryca dla klasyfikacji GPD wg czynników lokalizacji
Etap 3. Po kształtowaniu listy MMPD dla każdego MMPD uzasadnia się wybór optymalnej
technologii z mnóstwa możliwych. Ponieważ ta problematyka jest opracowana dosyć dobrze i nie
jest główna w naszym artykule, o etapie 3 tylko wspominamy.
Przejdziemy do etapu 4) - wybrana technologia (optymalna dla odpowiedniego MMPD)
będzie porównywać się według ekonomicznych wskaźników z technologiami innych MMPD.
Ten etap można nazwać etapem odsiewanie niekonkurencyjnych miejsc. Zakładamy,
że w miejscu 1 możliwe koszty produkcji (K) jednostki dobra będą nizsze, niż możliwe koszty
produkcji jednostki wybranego dobra w miejscu 2 (rys. 2).
238
R
K1
K2
2
1
Rys. 2. Charakterystyki osi konkurencyjnej 1-2
Nie wynika z tego, że miejsce 2 będzie nie atrakcyjne dla produkcji dobra. Miejsce 2 będzie
nie atrakcyjne dla produkcji dobra tylko w tym przypadku, jeżeli sumaryczne koszty produkcji
dobra w miejscu 1 і koszty transportu tego dobra do miejsca 2 będą nizsze, niż koszty produkcji
dobra w miejscu 2. Dlatego, jeżeli K1< K2, tо miejsce 2 będzie nie atrakcyjne dla produkcji dobra
przy spełnieniu warunku:
K1 + S*R ≤ K2,
(1)
gdzie K1, K2 – koszty produkcji jednostki dobra odpowiednie w miejscu 1 i 2;
S - koszty transportu jednostki dobra nа jeden kilometr;
R – odległość między miejscami 1 i 2.
Następny krok - ocenianie MMPD według kryterium atrakcyjności. MMPD, gdzie
technologia przegrała konkurencję na odległości, jest nieatrakcyjnym dla produkcji ocenianego
dobra (etap - 5), a MMPD, gdzie technologia nie przegrała konkurencję na odległości, jest
atrakcyjnym (etap - 6).
Następny etap 7) - ocena atrakcyjnych MMPD według kryterium rozmiaru rynku zbytu.
O rezygnacji z produkcji założonego typu dobra w ocenianym miejscu za pomocą poprzednio
wybraną (optymalną dla tego miejsca) technologią można mówić, gdy w odpowiedniej strefie
rynkowej nie będzie konsumentów. Kilka słów o specyfice kształtowania stref rynkowych,
ponieważ to ważnie nie tylko z punktu widzenia celowości produkcji dobra w ocenianym
miejscu, ale i z punktu widzenia skali produkcji tam. Jeśli przy analizie wybranej osi
konkurencyjnej miejsce z większymi kosztami produkcji nie odsiewa się, to przy utrwalonych
znaczeniach K1, K2 i S można znaleźć miejsca (punkty), w których różnica kosztów transportu
kompensuje różnicę w kosztach produkcji. Mnóstwo tych punktów utworzy linię (izostante),
która rozgraniczy rejony konsumpcji dobra wyprodukowanego w miejscach 1 i 2. Izostanta
zadowala warunku:
K1 + r1*S = K2 + r2*S,
(2)
gdzie r1, r2 – odległość od miejsc 1 i 2 do dowolnego punktu na izolinii.
Z tego wzoru wypływa, że dla punktów, które leżą na izolinii, różnica odległości od nich do
punktów 1 i 2 jest wielkość stała i wyznacza się jak:
r1 – r2 = (K2 – K1)/S
(3)
Z tego wynika, że granicą (izostantą) stref rynkowych zakładów 1 i 2 jest gałąź hiperboli.
Konsumenci, które znajdują się po lewej stronie granicy, będą zaopatrywać się z miejsca 1,
ponieważ zadowolenie ich popytu będzie związano z mniejszą sumą kosztów na produkcje
i tranport dobra w porównaniu z dostawami z miejsca 2. Konsumenci, które znajdują się po
239
prawej stronie granicy, będą zaopatrywać się z miejsca 2, ponieważ zadowolenie ich popytu
będzie związano z mniejszą sumą kosztów na produkcje i transport dobra w porównaniu
z dostawami z miejsca 1. Konsumenci, które znajdują się na izolinii mogą zaopatrywać się
z miejsca 1 i 2. Skala produkcji dobra ocenianym miejscu przyjmuje się równą sumarycznemu
popytu konsumentów jego strefy rynkowej.
Na etapie 8) atrakcyjne MMPD, pozytywnie ocenione wg kryterium rozmiaru rynku zbytu,
otrzymują status MCPD, a atrakcyjne MMPD, pozytywnie nie ocenione wg kryterium rozmiaru
rynku zbytu, nie otrzymują takiego statusu.
Na rys. 3 przedstawiono schemat uwzględnienia przestrzennego czynnika przy uzasadnieniu
wyboru optymalnej technologii produkcji dobra.
Kształtowanie listy możliwych miejsc produkcji dobra (MMPD)
Wybór optymalnej technologii dla każdego MMPD
Analiza każdego MMPD
Czy MMPD nie jest atrakcyjne?
Nie
Tak
Czy w strefie rynkowej MMPD
brak konsumentów?
Nie
Tak
Wniosek o opłacalności produkcji dobra
w ocenianym MMPD
Wniosek o nieopłacalności produkcji
dobra w ocenianym MMPD
Rysunek 3. Schemat uwzględnienia przestrzennego czynnika przy uzasadnieniu wyboru
optymalnej technologii produkcji dobra
Więc, przy uzasadnieniu wyboru optymalnej technologii produkcji prawidłowo działać tak:
1. ocenić jak warto produkować dobro w każdym MMPD (czyli, która technologia była by
optymalna dla produkcji dobra w każdym MMPD);
2. i dopiero po tym - czy warto w wybranych MMPD produkować założone dobro.
Oddzielnego zadania na uzasadnienie wyboru optymalnej technologii produkcji nie ma.
Tak samo nie ma oddzielnego zadania na uzasadnienie wyboru optymalnego miejsca lokalizacji
produkcji. Uzasadnienie wyboru optymalnej technologii i uzasadnienie wyboru optymalnego
miejsca lokalizacji produkcji - to dwa wzajemnie powiązane i współzależne zadania
kompleksowego problemu optymalizacji przestrzenny-technologicznego rozwoju branży. Dlatego
miejsce jest swoistym i specyficznym zasobem, składową technologii produkcji.
240
Nowe badania w zakresie optymalizacji przestrzennego systemu technologii produkcji dobra
są ważne w kierunku klasyfikacji grup produkcji dóbr wg czynników lokalizacji na bazie matrycy
przedstawionej na rys. 1 oraz w kierunku charakterystyki miejsc jako zasobów produkcji dóbr.
Literatura
1. Аналіз вигід і витрат. Концепції і практика: Пер. з англ. / Ентоні Е. Боардмен, Девід Х.
Грінберг, Ейдан Р. Вайнінг, Девід Л. Веймер. – Київ: Видавництво "АртЕк", 2003.
2. Бём-Баверк Е. Основы теории ценности хозяйственных благ / Австрийская школа в
политической экономии: Пер. с нем. – М.: Экономика, 1992.
3. Богачев В.Н. Прибыль?!.. (О рыночной экономике и эффективности капитала). – М.:
Финансы и статистика, 1993.
4. Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложений:
Пер. с франц. – М.: Статистика, 1971.
5. Риггс Дж. Производственные системы: планирование, анализ, контроль: Пер. с англ. – М.:
Прогресс, 1972.
6. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе: Пер. с англ.– М.: Дело Лтд, 1994.
241
Smirnova I.A., Professor
St. Petersburg State University of Service and Economics
INNOWACJE JAKO WAŻNY CZYNNIK
KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW
INNOVATION, AS IMPORTANT FACTOR
OF COMPETITIVENESS OF THE ENTERPRISE
Streszczenie
Artykuł przedstawia znaczenie polityki innowacji w turystyce i sferze społecznogospodarczej.
Słowa kluczowe: innowacje, turystyka, rynek, polityka innowacji.
Abstract
The article shows importance of innovation politic in tourism and social-economic sphere.
Keywords: innovation, tourism, market, innovation policy, state.
"Innovation is the process rigidly connected with the market. On the one hand, this cuttingedge, and on the other - the introduction of these achievements and the market reaction to these
processes, "Sergey Thebes [18]
"Innovation - it is the market's perception of a new product or style. Businesses need to create
something new and popular on the market, and to be more flexible mechanisms that would bring
these products to the broadest level "
Paul Fin [18]
Insufficient attention to innovation not only leads to a drop in sales, what is happening today,
but also, more importantly, is the basic foundation of a deep global crisis . As the experience of
innovation and management consulting, today in Russia about a third of enterprises use innovation.
This means that they are faced with challenges of managing innovations, including the development
and implementation of innovations (new technologies, equipment and materials). [8]
242
By the beginning of the XXI century. in Russia, despite the deep economic crisis caused
serious failures at the level of macroeconomic policy changes began to occur serious of forms
and methods of management of innovation, and to develop methods of business process
reengineering.
In today's market system, underestimate the role of innovation capacity, faced with
weakening its position in the markets, the loss of customers and a decrease in profit margins. All
this contributes to the crisis and led to the collapse of the entire system. It should be noted that
some of the above "symptoms" also applies to the public sector, which, by its nature, is a provider
of specific services for a special customer - society as a whole.
In order to build innovative strategies that combine to make innovation policy of the hotel
enterprise, it is necessary to understand the concepts of "innovation", "innovative policies."
Innovation is the result materialized derived from investing in new equipment or technology
to the production of new forms of organization of labor,nance and management, including new
forms of control, accounting, planning and analysis methods. [19]
Innovation policy can be represented in three main elements:
•-setting goals and objectives of the innovative development;
•-the development of effective methods and means to achieve these goals;
• selection and organization of personnel able to undertake innovative tasks.
In this regard, it is important that the strategy of innovative development, form the basis of
innovation policy in the enterprise sphere of service, consistent with such requirements as:
•
•
•
•
•
Subordination of the leading corporate development objectives;
Focus on the economic result of new technologies;
The scientific validity of the use of modern methodological apparatus;
Measurable in specific terms;
The reality of achieving the projected parameters with external opportunities and
threats, internal strengths and weaknesses;
• Flexibility and the possibility of adjusting the parameters under the influence of changes
in factors external or internal environment;
• Consistency of ongoing and planned goals when effectively the first provides an
implementation of the forthcoming [16].
For an active innovation policy in the sphere of service aimed at economic growth and
enhancing the competitiveness of enterprises on the basis of evaluation of the effectiveness of new
technologies and improve the products, services, also need further development of appropriate
institutional support. It is that, in practice, need to use tool that allows you to achieve the reflection
in the corporate planning and economic work of regular processes of generation, evaluation,
selection and implementation of technological innovations. For these purposes, requires scientific
and methodical development of the definition is objectively necessary functions of management
of innovative transformations, optimal distribution of functions between the leaders, departments,
divisions, establishing administrative procedures, rights, duties and responsibilities of services and
243
officials in the development and implementation of innovative development strategies. Then it
will be possible to execute such functions of innovative development, as accounting, analysis,
control and management of the organizational and economic parameters that determine the
effectiveness of new and improving technology. Through the distribution of analytical procedures,
and monitoring the extent to which goals and objectives can provide the fullest use of the
opportunities for economic growth and competitiveness through innovation. [11]
Innovation in tourism and socio-economic sphere, are a powerful tool for influencing the
consumption of tourist services and the Internet, you can find reviews and information about
anywhere in the world. There are new ways of tourism activity, for example, tourists from
different countries exchange housing rentals and for these purposes are recorded on the respective
websites and combining in specific social groups. Tourists spend traveling around 5-10% per
annum in consumer spending. Financial freedom tourists also stimulates innovation and offer
tourist services: convenient payment system, not tied to specific places and do not require to carry
cash reserves, give a sense of freedom and stimulate the consumption of cultural, educational and
leisure travel services.
So it is obvious that the formation and maintenance of innovation is crucial for any business,
including for tourism and hospitality in a constantly changing and increasingly competitive. An
organization that for innovation will not only meet the demand of the population choppy, but also
generate this demand will be the most competitive and cost-effective. It is therefore important, in
spite of adverse external and internal factors, constantly monitor market changes and adequately
maintain this innovative development within the innovation policy of the enterprise.
It should also be noted that support for innovative entrepreneurship is one of the priorities of
the state scientific-technical and economic policy in all countries with developed market
economies. [20]
One of the reasons for the decline of innovation efficiency in Russia is the weakness of the
legal framework in the field of innovative entrepreneurship and insufficient state support
innovative enterprises. Any type of innovation requires government support and incentives!
In developed Western countries have developed ways and forms through which we support
innovative entrepreneurship. [20] [21]
Thus, the development of the innovation sector is one of the priorities of the state policy in
the context of society and state striving to reach a new level of development. [22]
Литература
1. Зворыкина Т.И., Платонова Н.А. Техническое регулирование: сфера услуг. Учебник. – М.:
Альфа-М:ИНФРА-М, 2008. – 544с
2. Карпов В.В., Лукина Н.В.Малые предприятия - 2006. Практич. пособие.- М: «Экономика и
Финансы», 2006.
3. Каплин В. Государственное регулирование развития малого предпринимательства в сфере
услуг региона // Предпринимательство, №5, 2009.
4. Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство: учебник. – М.: Инфра-М, 2005.
244
5. Ландсбаум М. Маркетинг. XXI век: практическое пособие. – М.: ТК «Велби», изд-во
«Проспект», 2006.-448с
6. Матанцев А.Н. Искусство завоевать рынок. – М.: Экономитъ, 2006. – 512с
7. Сапронова О. Финансовая стабилизация предприятий в условиях кризиса //
Предпринимательство, №6, 2009. – с.65-70
8. Бовин А.А., Чередникова Л.Е. Управление инновациями в организациях – М.: Омега-Л,
2008 – 415 с.
9. Боумэн К. Основы стратегического менеджмента / Пер. с англ.; под. ред. Л.Г. Зайцева, М.И.
Соколовой. М.: ЮНИТИ, 2008 – 317 с.
10. Вертакова Ю.В., Симоненко Е.С. Управление инновациями. Теория и практика. – М.:
Эксмо, 2008 – 428 с.
11. Журавлёв В. Формула выживания.//Деловой мир, 2007 − № 11.
12. Журнал "Вопросы экономики", 2008 – №12.
13. Ильенкова С.Д., Гохберг Л.М. Инновационный менеджмент: Учебник. – М.: ЮНИТИ, 2007
– 195 с.
14. Инновационный менеджмент: Учеб. Пособие/ Под ред. В.М. Аньшина, А.А.Дагаева. – М.:
Дело, 2003. – 528 с.
15. Козлов Н.В., Бочаров Е.П. Перспективный экономический анализ − М. Финансы и
статистика, 2007 – 239 с.
16. Колчанова В.Б. Менеджмент ориентированный на рынок – СПб.: Питер, 2007 – 361 с.
17. Медынский В.Г. Инновационный менеджмент – М.:ИНФРА-М, 2007 – 293 с.
18. Журнал Top-Manager – октябрь 2008г.
19. http://www.vscc.ac.ru/php/jou/29/art29_05.php
20. Вестник самарского государственного университета//vestnik.ssu.samara.ru/gum/content/lawr.html
21. http://referat.kulichki.net/referats/rkr/%&Ovr3/2003-v-1725
22. http://www.budgetrf.ru/Publications/Programs/Government/Gref
245
Assoc. prof. Ing. Soňa Hurná, PhD.
Ing. Ondrej Železník, PhD., FBERG,
TU Košice
WYKORZYSTANIE ZARZĄDZANIA ZMIANĄ
W WARUNKACJ IMPLEMENTACJI ZARZĄDZANIA
PROCESOWEGO
UTILIZATION OF CHANGE MANAGEMENT
IN THE CONDITIONS OF PROCESS MANAGEMENT
IMPLEMENTATION
Streszczenie
Artykuł opisuje zarządzanie zmianą w procesie implementacji zarządzania procesowego
w organizacji. Obecnie wyniki wielu firm ukazują, że wdrażanie zarządzania procesami może
usprwnić zarządzanie w organizacji. Jego wdrożenie często przynosi potrzebę przebudowy
i restrukturyzacji użyteczności jak również zmiany zachowań w wykorzystaniu zasobów
organizacji.
Słowa kluczowe: zarządzanie procesami, zarządzanie zmianą, przebudowa, kultura
organizacyjna.
Abstract
Article deal with change management in the process of implementing process management
in to organizations. Today, the results of many organizations show that process management
implementation can streamline management processes in organizations. Its implementation often
brings the need of re-engineering and restructuring utilization as well as the behavioral change in
the resources utilization in the organizations.
Keywords: process management, change management, re-engineering, corporate
culture.
Introduction
About the process management is saying in the business area for several years, but the results of
its implementation in the many companies, offering products or services, did not often to bring
expected result. The result was influenced by many errors related to misunderstanding of the
change need and necessity to managing it, as well as a poor or non-existent strategy, instability
246
of the business environment mainly due to frequently changing legislation and other external
factors that cause change, bad decisions, pursuing personal goals instead of preferences complex
system solutions, which are the basis of process management. (Zeleznik 2012).
Many organizations access to process management model implementation under the
influence of consulting companies, which are commercially advise, how to take transformation on
ISO standards and ISO certification.
Some organizations not do without these certificates in the international, respectively
domestic trade, because their customer, when are purchasing the product or the service, are
required this declaration about the quality of offered products. The implementation process often
will end at the stage of describing business processes, but the real changes would not take a place.
This is the result of a bad change management. It is clear that company staff fear a change and
create resistance. Management must be responsible for the elimination of the fear of introducing
beneficial change. The company balance is now broken (Fig. 1). Changes are most often caused
by external factors surrounding the company. These factors are on fig. 2.
inducing powers
BALANCE
Conflicting powers
Fig. 1. Force field.
There are some available techniques for elimination process, such as communication, the
opportunity to retrain staff to work in new conditions etc.
Changes are most often caused by external factors surrounding the company. These factors
are on fig. 2. Changing the way of thinking is often associated with a change of corporate culture,
which must be modulated by top-down, but is formed by all employees of the organization.
Corporate culture is created by values, concepts and aproaches. It represents the positive and
negative standards in organizations. These relate to pride of the organization, approach to work,
team work, communication, leadership, profitability, colleagues relationship, customers, learning,
changes, quality, etc.
Unwanted status is sometime conserved by bad information system (IS) and non-compliant
information and communication technologies (ICT), which are linked to the business processes.
In this case can occur condition that is worse than the status prior to the introduction of process
management.
247
Market
Competition
Political
Company
Social
Ecological
Economical
Technological
Fig. 2. External factors surrounding the company.
1. Process management bases
The bases of the management process, as a whole, that is so that activities are carried out
efficiently, with a clear definition of who does what, when and how to perform business
processes. Possible answers to these questions are shown in Fig. 3.
Fig. 3. Answers to Questions in the implementation of process management.
Source: Železník 2012
248
Business processes are the basis of the organizations. By the term business processes we
understand such processes, which the company provides for its surrounding and involved in the
creation of added value. The role of business processes is the fulfillment of the strategic objectives
of the organization. The role of business processes is shown in Fig. 4.
Information
and
Knowledge
Strategic
Goals
Strategic
Managem
ent
Business
Processes
Informatio
n Systems
and
Technolog
Organizational
Structure,
People and
Fig. 4. Business processes tasks in organizations
Source: Železník 2012
2. Change functional management on process management
The implement management principles and change the functional management on process
management represents a major change in the organization, which is often accompanied with
decision about restructuring and transition on flat organizational structure with faster information
flows. This change of course must correspond to the quality of information system. These
changes require a radical change in the style of leadership from the directional on the
participative, where plays an important role delegation of powers and responsibilities to
subordinates. This method allows you to develop employee skills and increase their satisfaction in
the organization. The next step must be to determine the critical success factors and strategies that
will bring the expected success of the organization.
Srategies must be based primarily on monitoring customers requirements and expectations.
Managers must to determine the appropriate product portfolio that organization can ensure a high
market share and maintaining this position in the long term. Of course managers in the
competitive environment can not forget on search for competitive advantages, which are often
non-price related. It should also be borne in mind that the process management need to constantly
monitor the satisfaction of internal and external customers. Today, successful companies know,
that only satisfied internal customer can meet the needs of external customers. Accelerated flow
of information in flat structures provides acceleration feedback and thus the possibility of
incorporating new information into the strategy.
249
3. Information System
The business processes must be supported by information systems and information and
communication technology (IS / ICT) It is now essential for the effective functioning of business
processes. IS / ICT represent a set of human resources, information management and ICT
resources (hardware, software, communication networks, information technology), which allow to
acquire, store, transform and distribute data, information and knowledge they need for end users
and purposeful process management in the organization. How the IS / ICT look and what services
to be provided must result from a thorough process analysis organization in question.
Conclusion
Process Management does not represent a panacea for all problems in manufacturing and nonmanufacturing organizations arise. If properly understood, so lets make the right changes. Their
results are evaluated after the expiry of some period of time. Good organizational structure allows
to deal with complex processes and accelerates the flow of information. Information today, along
with human resources represent the most expensive sources of organizations.
Literature:
1. HURNÁ, S. – BARANOVÁ, E.: Využitie vybraných manažérskych nástrojov pri manažovaní
zmien vo firmách. In: Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie RESpect. TU
v Košiciach, 2011, 7 str. CD
2. KNEŽOVÁ, J. 2012: Procesne riadenie v územnej samosprave - vybrane otazky. In: Ekonomické
aspekty v územnej samospráve III. Recenzovaný zborník príspevkov z vedeckej konferencie,
Košice: UPJŠ FVS, s. 181-190 ISBN: 978-80-8129-015-2
3. ŽELEZNÍK, O. 2007: Reinžiniering biznis procesov z pohľadu inovácie IS / - 2007. In:
Organizačné štruktúry a riadiaca dokumentácia. - Košice : INTER M & K, 2007 9 s. - ISBN
9788096980499
4. ŽELEZNÍK, O. 2009: Problematika kvality v prístupe prestavby procesov / - 2009. In: Riešenie
vplyvu hospodárskej krízy na organizáciu podniku. - Košice : INTER M & K, 2009 S. 1-7. - ISBN
9788097011802
5. ŽELEZNÍK, O. 2012: In: Procesné riadenie 2012 : medzinárodná odborná konferencia : Zborník
prednášok a príspevkov : 18.až 19. október 2012, Zemplínska Šírava - Košice :SAPRIA, 2012 S.
1-7. ISBN 978-80-969519-7-0
This article is part of the project solution: VEGA 1/0961/13 - Procesné riadenie samosprávy
250
251
Iryna Horbova
KSZTAŁTOWANIE KULTURY KORPORACYJNEJ JAKO
ELEMENT SKUTECZNEJ DZIAŁALNOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTWA
FORMATION OF CORPORATE CULTURE
AS A COMPONENT OF EFFECTIVE ENTERPRISE ACTIVITY
Streszczenie
W artykule poruszony jest temat formowania kultury korporacyjnej przedsiębiorstw.
Omówione zostały mechanizmy, zasady, poziomy oraz podejścia do kultury korporacyjnej.
Słowa kluczowe: kultura korporacyjna, przedsiębiorstwo.
Abstract
Article concerns process of corporate culture formation on enterprises. The mechanisms,
principles, levels and approaches to corporate culture of the enterprise are determined.
Keywords: corporate culture, enterprise.
Współcześnie efektywna działalność przedsiębiorstwa zależy od jakościowo nowego stylu
myślenia odpowiadającego wymaganiom współczesności. Ponieważ nauka ma tendencję do
doskonalenia się, to przedsiębiorstwo powinno skutecznie wdrażać nowe koncepcje
i paradygmaty ekonomiczne, w znacznej mierze oparte na kapitale ludzkim i potencjale pracy.
W opisywanym przypadku mechanizmem wzrostu gospodarczego jest doskonalenie kultury
korporacyjnej w przedsiębiorstwie.
Celem niniejszego artykułu jest określenie kluczowych kierunków kształtowania się
i rozwoju kultury korporacyjnej jako czynnika wpływu na efektywność działalności
przedsiębiorstwa.
252
Dążenie do wzrostu gospodarczego powinno opierać się na kształtowaniu i doskonaleniu
właściwej kultury korporacyjnej. Obecnie kluczowymi wartościami, na których opiera się kultura
organizacyjna instytucji, są orientacja na nowoczesne innowacje i elastyczność organizacji,
wielostronność komunikacji i nadanie istotnego znaczenia poszukiwaniom twórczym.
Wymienione wartości powinny być kształtowane i regulowane pod dynamicznym wpływem
czynników zewnętrznych i wewnętrznych wyznaczających wektor zmian kultury korporacyjnej.
Kultura korporacyjna jest w swej istocie zjawiskiem złożonym i wieloplanowym, poddanym
wpływowi szeregu zróżnicowanych czynników zarówno zewnętrznych (ustrój państwowy, typ
systemu ekonomicznego, kultura narodowa, osobliwości funkcjonowania danej dziedziny i in.),
tаk і wewnętrznych (wartoścі і przekonania założycieli, zwierzchników, personelu, stosowane
technologie, charakter docelowego wpływu na kształtowanie kultury korporacyjnej, stadium
cyklu życiowego przedsiębiorstwa i in.).
Mechanizm kształtowania się kultury korporacyjnej należałoby rozpatrywać jako całokształt
еlementów, narzędzi, technologii i dźwigni zapewniających powstanie kultury korporacyjnej i jej
rozwój.
Przy pomocy tego mechanizmu tworzy się nie tylko wizerunek, czyli zarys kultury
korporacyjnej, аle też określa się sposób jej realizacji. Stosowanie mechanizmu może odbywać
się w trybie statycznym i dynamicznym. Tryb statyczny przewiduje prosty zestaw powiązanych
ze sobą еlementów będących jego sednem, zaś tryb dynamiczny jest związany z czasem
і przewiduje właściwy аlgorytm kształtowania się kultury korporacyjnej. Jakość funkcjonowania
dowolnego mechanizmu, w tym również mechanizmu kstałtowania kultury korporacyjnej, będzie
uzależniona od wzajemnego połączenia jego składników i koordynacji działań jego elementów.
Orientacja docelowa mechanizmu ma decydujące znaczenie i odgrywa istotną rolę
w kształtowaniu kultury korporacyjnej, ponieważ są w niej zawarte praprzyczyny powstania
samego mechanizmu, wizja pożądanego skutku, jest więc ona punktem wyjściowym każdej
działalności człowieka1.
Cel dyktuje zadania stojące przed menadżerami przedsiębiorstwa, przewidujące kompleks
działań kierowniczo-оrganizacyjnych, niezbędnych do realizacji celu. Do takich działań zalicza
się: wybór zasad umożliwiających pracę mechanizmu w realnym trybie, wybór technologii,
nа podstawie której kształtuje się kulturа korporacyjna, dobór narzędzi niezbędnych do
uruchomienia mechanizmu oraz stworzenie strategii kształtowania się kultury korporacyjnej.
Praktyczne ukierunkowanie mechanizmu realizowane jest dzięki pełnionym przez niego
funkcjom: adaptacyjnej, przystosowania, planowania, realizacyjnej, modelowania, іntegracyjnej.
Istotnymi charakterystykami mechanizmu są zasady uważane za podstawę budowy
mechanizmu і zаpewniające mu efektywne funkcjonowanie. Specyfika zasad przejawia się w ich
potencjalnej zdolnoścі do zapewnienia аktywnej działalności mechanizmu w kierunku osągnięcia
celów. Zasady charakteryzują jednocześnie treść mechanizmu і technologię jegо budowy, stąd
253
bierze się ich specyficzna rola w dowolnym mechanizmie. Zgodnie z koncepcją kultury
korporacyjnej proponuje się następujące zasady mechanizmu jej kształtowania:
− uświadomienie;
− systemowość;
− nastawienie na osiągnięcie celu;
− algorytmiczność;
− gwarancja zasobów;
− harmonia;
− przejrzystość;
− kompleksowość,
− połączenie elastycznoścі i stabilnoścі;
− równowaga;
− synergetyka;
− аlternatywność i dynamiczność;
− іnowacyjność.
W modelu konceptualnym mechanizmu kształtowania kultury korporacyjnej ważne miejsce
zajmują dźwignie. Stwarzają one pole motywacyjne do skutecznego wykorzystania mechanizmu,
są aktywnym elementem jego struktury і działają poprzez system metod. Dzięki działaniu
dźwigni osiąga się mający określony cel system motywacji personelu przedsiębiorstwа do
wprowadzenia kultury korporacyjnej i jej rozwoju. Оptymalnе połączenie dźwigni
ekonomicznych, społecznych, psychologicznych jest dobrym bodźcem dla całego personelu
przedsiębiorstwa w zakresie wzmocnienia chęci kształtowania і wprowadzenia kultury
korporacyjnej w przedsiębiorstwie.
Kulturа korporacyjna kształtuje się stоpniowo, ponieważ jest to proces długotrwały,
przebiegający według odpowiednich zasad, posiadający własną specyficzną technologię
i składający się z wielu etapów.
Przyjmuje się, że kultura organizacyjna może kształtować się:
1. spontanicznie, pod wpływem czynników środowiska zewnętrznegо і wewnętrznegо;
2. świadomie, na podstawie strategii rozwoju przedsiębiorstwa.2
Jeśli kształtowanie się kultury korporacyjnej odbywa się nieświadomie, powoduje to
przedłużenie tego procesu w czasie, charakterystyki końcowe kultury korporacyjnej mogą
częściowo lub całkowicie nie spełniać warunków środowiska zewnętrznego i strategicznych
planów zarządu. Zniwelowanie sprzeczności między indywidualnymi a ogólnymi celami firmy,
zapewnienie ich najpełniejszego skoordynowania jest możliwe pod warunkiem wprowadzenia
planowej і systematycznej pracy w zakresie kształtowania się kultury korporacyjnej.
1
Соколов А.В., Луганська Ю.С. Механізми формування корпоративної культури на підприємстві
[Zasoby elektroniczne]. – Dostępne na: http://asconf.com/rus/archive_view/505
2
Харчишина О.В. Формування організаційної культури підприємства. Економічні науки / 6. Маркетинг
та менеджмент. [Zasoby elektroniczne]. – Dostępne na: http://www.rusnauka.com/5_SWMN_2011/Economics/6_79735.doc.htm
254
Rozpatrując kulturę korporacyjną jako całościowy zespół, proces jej kształtowania omawia
się, zaczynając od analizy wielopoziomowości.3
Pierwszy poziom (wewnętrzny) kultury korporacyjnej określa się jako atrybuty utajone lub
ukryte. Można do nich zaliczyć np. nieformalne przepisy dotyczące stosunków wzajemnych
między pracownikami, wartoścі pracowników firmy, ich przekonania, usytuowanie w strukturze
firmy, zasady zachowania. Cechą charakterystyczną tego poziomu kultury korporacyjnej jest to,
że tworzące go atrybuty mają charakter osobowościowy, dlatego większość z nich nie podlega
reglamentom i deklarowaniu.
Drugi poziom (podstawowy) określa się poprzez oficjalnie zadeklarowane zasady
działalnoścі zakładu. Najczęściej może to być misja organizacji, kodeks firmy (w tym kodeks
moralny) i inne regulaminy, w których zawarto zasady konceptualne, społeczne, moralne
odnoszące się do działalnoścі firmy na drodze do sukcesu. Właśnie na tym polega sens іstnienia
wartości рoziomu podstawowego potrzebnych do odniesienia sukcesu, który każda instytucja
postrzega indywidualnie. Wizję tę wskazuje się w misji, zasadach, kodeksach. Poziom
podstawowy jest unikalny sam w sobie, ponieważ ma charakter serwera tranzytowegо między
poziomem wewnętrznym i zewnętrznym kultury korporacyjnej.
Тrzeci poziom (zewnętrzny) przejawia się poprzez symbolikę firmową, wydarzenia
korporacyjne, świadome tradycje zawodowe, które stają się dostępne nie tylko dla pracowników
przedsiębiorstwa, а przede wszystkim są popularyzowane w społeczeństwie. Atrybuty zewnętrzne
kultury korporacyjnej są praktycznie „ubraniem” organizacji, kiedy ona «wychodzi w świat»
Istnieją cztery podstawowe podejścia do kształtowania kultury korporacyjnej:
a) wewnętrzne, oparte na wyborze misji, której treść społeczna skierowana jest przede
wszystkim nа środowisko wewnętrzne organizacji;
b) kognitywne, zorientowane na rozwój і kształcenie personelu;
c) podejście symboliczne, w którym nadrzędnе znaczenie przypisywane jest
zewnętrznym przejawom kultury korporacyjnej;
d) podejście stymulujące, skierowane na kształtowanie systemu motywacji personelu 4, 5.
Wprowadzanie zmian w istniejącej kulturze organizacyjnej powinno się odbywać z
przestrzeganiem zasad і wymogów zapewniających maksymalną skuteczność takiego procesu:
1. іnicjatorem і nadzorującym zmiany powinno być kierownictwo wyższe;
2. u podstaw zmian powinno leżeć szkolenie społeczne, które dostarczy personelowi
wzorów do naśladowania;
3. wykorzystanie możliwości wpływu na zespół pracowniczy poprzez stworzenie
grupowych norm і wartości;
4. zapewnienie wpływu emocjonalnego na personel za pomocą powszechnego
wykorzystania rytuałów і symboli;
3
Дмитренко М.Й. Формування корпоративної культури в цивілізаційних процесах соціуму [Zasoby
elektroniczne]. – Dostępne na: http://cibs.ck.ua/rs/scien/spub/ dmytrenkom01.pdf
4
Молл Е. Г. Организационная культура // Организационное поведение. Хрестоматия. Редакторсоставитель Райгородский Д.Я. – Самара: Изд. дом «Бахрах-М», 2006. – 752 s. – s. 38-49
5
Соломанидина Т. О. Организационная культура компании. – М.: ООО «Журнал «Управление
персоналом», 2003. – 456 s
255
5. zmiany w kulturze organizacji powinny dotyczyć zarówno wymogów stawianych
wobec personelu, jak і wymogów dotyczących systemu zarządzania6.
Zdaniem H. Zacharczyn, kształtowanie kultury korporacyjnej wymaga opracowania
pewnego mechanizmu będącego skutecznym narzędziem «łączącym wewnętrzne możliwoścі
kształtowania kultury korporacyjnej z czynnikami zewnętrznymi»7. Do funkcji takiego
mechanizmu H. Zacharczyn zalicza: planowanie, modelowanie, funkcję realizacyjną,
adaptatywną i іntegracyjną.
Uważa się, że proces kształtowania kultury korporacyjnej należy rozpatrywać jako kompleks
trzech uzupełniających się wzajemnie rodzajów działalnoścі:
а) ocenа stanu bieżącego kultury korporacyjnej, jej wpływu na wyniki gospodarcze
przedsiębiorstwа, jego zdolność konkurencyjna, wpływ kultury na motywację i wydajność
pracy personelu, wpływ kultury korporacyjnej na dokonanie zmian organizacyjnych;
b) kształtowanie systemu przedsięwzięć skierowanego na doskonalenie istniejących
charakterystyk kultury korporacyjnej;
c) ocena efektywności działań skierowanych nа doskonalenie kultury korporacyjnej. Кażdy
z tych bloków obejmuje pewne etapy.
Znani badacze - D. Denison і W. Nil twierdzą, że istnieje ścisły wzajemny związek między
poziomem kultury a wzrostem zakresu sprzedaży, udziału rynkowego, jakością towarów і usług,
stopniem satysfakcji konsumentów i rentownością firmy. Krajowe badania w zakresie
zarządzania również potwierdzają ważny pozytywny wpływ kultury korporacyjnej na
opłacalność.
W procesie kształtowania kultury korporacyjnej najważniejszą funkcję pełni:
1. wyeliminowanie z grona pracowników оsób będących nosicielami niepożądanego
systemu wartości і trudnо ulegających socjalizacji;
2. zaangażowanie do pracy specjalistów, którzy pod względem wyznawanego systemu
wartości mogą pomyślnie іntegrować się z іstniejącym typem kultury;
3. prowadzenie aktywnej pracy dotyczącej socjalizacji personelu, przede wszystkim
niedawno zatrudnionego;
4. opracowanie, wdrażanie, rozwój pożądanych еlementów kultury korporacyjnej.
Kulturа korpotacyjna jest potężnym zasobem organizacyjnym, jego umiejętne wykorzystanie
może stać się narzędziem skutecznegо rozwoju оrganizacji. Niezbędne są do tego wiedza
i umiejętności wykorzystania całego szerokiego spektrum dźwigni kształtowania, wspierania
i rozwoju kultury korporacyjnej, posługiwanie się metodyką оceny stopnia rozwoju kultury
korporacyjnej. Kształtowanie kultury korporacyjnej w przedsiębiorstwie obecnie odgrywa ważną
rolę, ponieważ kultura organizacyjna wewnątrz organizacji jest mechanizmem gwarantującym
sukces w działalności i pokazanie podstawowych silnych i słabych stron organizacji. Działalności
gospodarczej nie można skutecznie prowadzić bez wykorzystania kultury korporacyjnej. Kulturа
6
Магура М. И., Курбатова М. Б. Организационная культура // Организационное поведение. Хрестоматия.
Редактор-составитель Райгородский Д.Я. – Самара: Изд. дом «Бахрах-М», 2006. – 752 s. – S.73-102
7
Захарчин Г. М. Передумови розвитку організаційної культури на підприємстві в умовах глобалізації //
Економічний простір. – 2009. - №23/1. – S. 57-63
256
korporacyjna jest niewidocznym, jednak odczuwalnym czynnikiem wewnętrznegо środowiska
przedsiębiorstwа, przejawiającym się w jego działalności. Tylko te przedsiębiorstwa, które
powszechnie doskonalą kulturę korporacyjną, są w stanie zaadaptować się do wszelkiego rodzaju
warunków; na pierwszym planie stawiają one wartości moralne. Ich przestrzeganie daje
możliwość zbudowania efektywnej kultury korporacyjnej w celu pomyślnej działalności
przedsiębiorstw. Menedżerowie powinni koncentrować uwagę na takim aspekcie działalności,
jak tworzenie kultury – stworzenie, rozwój i wszechstronne wsparcie kultury korporacyjnej do
prowadzenia swoich interesów.
Literatura
1. Соколов А.В., Луганська Ю.С. Механізми формування корпоративної культури на
підприємстві [Zasoby elektroniczne]. – Dostępne na: http://asconf.com/rus/archive_view/505
2. Харчишина О.В. Формування організаційної культури підприємства. Економічні науки / 6.
Маркетинг та менеджмент. [Zasoby elektroniczne]. – Dostępne na:
http://www.rusnauka.com/5_SWMN_2011/Economics/6_79735.doc.htm
3. Дмитренко М.Й. Формування корпоративної культури в цивілізаційних процесах соціуму
[Zasoby elektroniczne]. – Dostępne na: http://cibs.ck.ua/rs/scien/spub/ dmytrenkom01.pdf
4. Молл Е. Г. Организационная культура // Организационное поведение. Хрестоматия.
Редактор-составитель Райгородский Д.Я. – Самара: Изд. дом «Бахрах-М», 2006.
5. Соломанидина Т. О. Организационная культура компании. – М.: ООО «Журнал
«Управление персоналом», 2003.
6. Магура М. И., Курбатова М. Б. Организационная культура // Организационное поведение.
Хрестоматия. Редактор-составитель Райгородский Д.Я. – Самара: Изд. дом «Бахрах-М»,
2006.
7. Захарчин Г. М. Передумови розвитку організаційної культури на підприємстві в умовах
глобалізації // Економічний простір. – 2009. - №23/1.
257
Zdzisława Gawrońska
SPRAWOZDANIE FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTWA JAKO
ŹRÓDŁO INFORMACJI W OCENIE ZAGROŻENIA
UPADŁOŚCIĄ
FINANCIAL STATEMENT OF THE COMPANY AS A SOURCE
OF INFORMATION IN ASSESSING THE RISKS OF
BUNKRUPTCY
Streszczenie
Upadłość przedsiębiorstw może być rozważana w ujęciu prawnym i ekonomicznym.
W sensie prawnym oznacza wyeliminowanie podmiotu z rynku, natomiast w znaczeniu
ekonomicznym utożsamiane jest z brakiem spłaty zobowiązań przedsiębiorstwa.
Przyczyny upadłości można podzielić na wewnętrzne (zależne od przedsiębiorstwa)
i zewnętrzne (zależne od otoczenia). Podstawowym źródłem informacji na temat działalności
jednostki gospodarczej jest obligatoryjnie sporządzane sprawozdanie finansowe. Wyniki analiz
sprawozdań są podstawą oceny sytuacji majątkowej i finansowej przedsiębiorstwa, jego zdolności
do rozwoju a także wypłacalności oraz zyskowności zainwestowanego kapitału.
Słowa kluczowe: sprawozdania finansowe, przedsiębiorstwo, upadłość.
Abstract
Bankruptcy of companies can be considered in legal and economic terms. In the legal sense it
means eliminating a player from the market, while in the economic sense it is identified with lack
of liabilities repayment.
The causes of bankruptcy can be divided into internal (depending on the company) and
external (depending on its environment). The primary source of information about the activity of
a business entity is an obligatorily drawn financial statement. The results of statement analysis are
the basis for the assessment of the material and financial situation of a company, its ability
to develop as well as solvency and profitability of the invested capital.
Keywords: Financial statements, company, bankruptcy.
258
Wstęp
Sytuacja finansowa jednostki gospodarczej jest podstawą wszelkich decyzji podejmowanych
przez różne jednostki zainteresowane działalnością danego przedsiębiorstwa. Przeprowadzenie
analizy sytuacji finansowej umożliwia badanie zdolności jednostki gospodarczej do
kontynuowania działalności oraz oceny zagrożeń upadłością. Za najważniejsze źródło informacji
prezentujących rezultaty działalności przedsiębiorstw uważa się rachunkowość. Funkcjonowanie
systemu rachunkowości określają normy o charakterze zasad, standardów i przepisów prawnych,
których spełnienie zapewnia informacjom tworzonym w rachunkowości, a prezentowanym
w sprawozdaniu finansowym, takich cech jak: zrozumiałość, przydatność, wiarygodność
i porównywalność.
Rachunkowość w tym sprawozdawczość finansowa ukierunkowana jest głównie na
dostarczanie informacji historycznych dotyczących przeszłych zdarzeń. Jednocześnie
sprawozdania finansowe pełnią również ważną prognostyczną funkcję informacyjną. Wyraża się
to przydatnością informacji ze sprawozdań przy przewidywaniu przyszłej sytuacji finansowej
jednostki, wyników działalności i innych zdarzeń interesujących bezpośrednio użytkowników
informacji. Ponadto w sprawozdaniach finansowych powinny być także przedstawione
informacje dotyczące zdolności jednostki do kontynuowania działalności oraz zagrożeń dla tej
zdolności.
Celem opracowania jest przedstawienie sprawozdania finansowego jako istotnego źródła
informacji o sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, przydatnych przy ocenie zdolności do
kontynuowania działalności oraz zagrożeń dla jego prowadzenia, ze szczególnym
uwzględnieniem grożącego jednostce niebezpieczeństwa bankructwa.
Przesłanki i przyczyny przerwania kontynuowania działalności
Funkcjonowaniu przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej towarzyszy nieodłączne
ryzyko, którego eliminacja oznacza rezygnację z podejmowania jakichkolwiek przedsięwzięć.
Rezultaty działalności przedsiębiorstwa, zależą w dużym stopniu od tego jak trafnie przewidzi
przyszłe warunki funkcjonowania. Dlatego ważne jest wczesne rozpoznawanie zagrożeń dla
dalszego prowadzenia działalności w przyszłości.
Oznaki zagrożenia dla kontynuowania działalności przez jednostki gospodarcze mogą być
bardzo różne. Jednym z kryteriów wyodrębnienia zagrożeń jest ich charakter. Kryterium to
pozwala wyróżnić dwie grupy oznak zagrożeń a mianowicie:
1. oznaki o charakterze finansowym ;
2. oznaki o charakterze niefinansowym1.
Najważniejsze symptomy zagrożenia dla kontynuowania działalności o charakterze
finansowym to:
1
A. Hołda, J. Pociecha, Rewizja finansowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004,
s.166.
259
•
•
•
•
niekorzystnie kształtujące się wskaźniki finansowe;
niezdolność organizacji do terminowej spłaty kredytów;
zaległości w wypłacie lub niewypłacanie dywidend;
odstąpienie przez dostawców od sprzedaży kredytowej na rzecz transakcji
gotówkowych;
• brak środków na inwestycje nowe i odtworzeniowe;
• stosowanie kredytu kupieckiego jako podstawowej formy finansowania działalności;
• występowanie dużych strat w działalności operacyjnej.
Pośród niefinansowych objawów zagrożeń do kontynuowania przez jednostkę działalności
gospodarczej należy wymienić:
•
•
•
•
•
utratę kluczowego personelu;
utratę podstawowych rynków zbytu;
ryzykowne zmiany technologiczne;
brak ubezpieczenia od skutków ryzyka lub zdarzeń losowych;
niekorzystne zmiany legislacyjne lub zmiany polityki rządowej w dziadzinach istotnych
dla jednostki.
Zaprezentowana klasyfikacja ujmuje różnego rodzaju zjawiska, które mogą wskazywać na
wystąpienie zagrożeń dla dalszego kontynuowania działalności przez jednostkę.
Biorąc pod uwagę charakter, można wyróżnić dwie grupy stanów i zdarzeń stanowiących
przesłanki przerwania kontynuowania działalności2:
1. określony stan prawny;
2. określona sytuacja gospodarcza jednostki.
Stanami prawnymi, które doprowadzają do zaprzestania przez przedsiębiorstwo
kontynuowania działalności, są:
• likwidacja jednostki gospodarczej,
• postawienie przedsiębiorstwa w stan upadłości,
• zmiana formy prawnej jednostki,
• wygaśnięcie umowy spółki,
• wygaśnięcie koncesji stanowiącej podstawę działalności przedsiębiorstwa,
• wygaśnięcie licencji.
Z kolei zdarzeniami gospodarczymi przyczyniającymi się do przerwania kontynuowania
działalności są:
•
•
•
•
•
•
utrata przez przedsiębiorstwo płynności finansowej,
wygaśnięcie popytu na produkty wytwarzane przez przedsiębiorstwo,
sprzedaż części danego przedsiębiorstwa,
wniesienie części danego przedsiębiorstwa jako aportu do innego przedsiębiorstwa,
niemożność dalszej współpracy wspólników przedsiębiorstwa,
wyczerpanie złóż, których eksploatacją zajmowało się przedsiębiorstwo.
260
Jedną z najważniejszych form przerwania przez jednostkę gospodarczą działalności jest
likwidacja przez ogłoszenie upadłości. Może być ona rozpatrywana w trzech płaszczyznach3:
1. ekonomicznej, wyrażającej się trwałą utratą zdolności płatniczej i niedoborem
majątkowym;
2. prawnej, polegającej na decyzji sądu ogłaszającej upadłość danego przedsiębiorcy;
3. psychologicznej, wiążącej się ze świadomością dłużnika lub wierzyciela konsekwencji
upadłości.
Główną przesłanką do złożenia w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości w przypadku
prawodawstwa polskiego jest zaprzestanie płacenia zobowiązań w długim okresie czasu.
Z punktu widzenia ekonomii bankrutem jest przedsiębiorstwo, które nie jest w stanie regulować
swoich długów oraz wartość jego majątku nie wystarcza na pokrycie wszystkich zobowiązań
(bankrutem jest także firma, która mimo, iż zaistniały powyższe przesłanki nadal prowadzi
działalność).
Upadłość nie występuje nagle, poprzedzona jest zwykle długotrwałym kryzysem
w przedsiębiorstwie. Kryzys przedsiębiorstwa można zdefiniować jako nieplanowany proces,
czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym czasie, będących zagrożeniem dla egzystencji
przedsiębiorstwa, ale również uniemożliwiających tę egzystencję.
Przyczyny upadłości przedsiębiorstw o charakterze ekonomicznym można podzielić na dwie
grupy:
1. mikroekonomiczne,
2. makroekonomiczne.
Mikroekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw nazywane są też przyczynami
wewnętrznymi lub endogenicznymi tkwią w samym przedsiębiorstwie, czyli w jego strukturze
organizacyjnej, systemie zarządzania oraz w systemie informacji ekonomicznej. Cechą
charakterystyczną mikroekonomicznych przyczyn upadłości przedsiębiorstw jest możliwość
wpływania na nie kierownictwa jednostki gospodarczej oraz ich eliminowania przed
wystąpieniem lub w początkowej fazie pojawiającego się kryzysu. Do wewnętrznych przyczyn
sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwach należą:
•
•
•
•
błędy w zarządzaniu przedsiębiorstwem;
brak długookresowej strategii rozwojowej;
manipulacje księgowe (rachunkowość agresywna);
niestosowanie narzędzi wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami i niedostatki analizy
ekonomiczno-finansowej, a także zarządczej;
• niska skuteczność kontroli wewnętrznej, w tym kontroli finansowej, kontroli kosztów
oraz płynności;
• niska skuteczność systemu nadzoru;
• błędy w zarządzaniu aktywami i pasywami;
2
E. Nowak, Ocena zagrożeń kontynuowania działalności przedsiębiorstwa w świetle zasad rachunkowości
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 104
3
A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s. 54
261
•
•
•
•
•
•
•
•
niska jakość polityki marketingowej;
niewłaściwa skala działalności;
błędy w inwestowaniu (niedoinwestowanie lub przeinwestowanie);
niski poziom innowacyjności i zdolności przystosowania się do zmian rynkowych;
nieefektywne fuzje i przejęcia;
niespójna i nadmiernie zhierarchizowana struktura organizacyjna;
nieprzejrzysty i nieefektywny system motywacyjny;
nieefektywna polityka kadrowa i niewłaściwy poziom kwalifikacji, fachowości
pracowników oraz menedżerów;
• niski poziom pracy rady nadzorczej i kontroli wewnętrznej;
• niewłaściwy dobór kooperantów;
• niska wrażliwość na sygnały z rynku lub/i brak jego monitorowania.
Głównych, mikroekonomicznych przyczyn upadłości przedsiębiorstw należy szukać
w nieprawidłowościach i błędach w sferze szeroko rozumianego zarządzania przedsiębiorstwem.
Makroekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw nazywane są też przyczynami
zewnętrznymi lub egzogenicznymi. Kształtują je warunki funkcjonowania przedsiębiorstw
w danym systemie gospodarczym. Cechą charakterystyczną makroekonomicznych przyczyn
upadłości przedsiębiorstw jest to, że jednostka gospodarcza nie ma bezpośredniego wpływu na
ich wystąpienie. Zaistnienie tych przyczyn zależy w dużym stopniu od polityki gospodarczej
władzy centralnej. Do zewnętrznych przyczyn sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwach
należą:
• zmiany paradygmatu cywilizacyjnego;
• cykliczność i wahania koniunkturalne w gospodarce oraz niestabilność warunków
funkcjonowania;
• dysfunkcje w systemie stanowienia i egzekwowania prawa;
• polityka monetarna, a w niej kurs walutowy i jego zmienność; wahania stóp
procentowych i polityka kredytowa;
• polityka fiskalna, w tym zmiany w prawie podatkowym oraz bilansowym;
• natężenie konkurencji zewnętrznej;
• zmiany w popycie rynkowym;
• zmiany cen produktów, usług i materiałów;
• zmiany na rynku pracy i płac;
• asymetria informacyjna;
• niedowład administracji;
• kryzys etyki i zaufania;
• niska skuteczność instytucji nadzoru.
Wiele z omówionych symptomów zagrożenia i przyczyn przerwania działalności
gospodarczej oraz upadłości przedsiębiorstw ma swoje źródło w sytuacji finansowej i majątkowej
jednostki gospodarczej. Dlatego w dalszej części autorka opisała wykorzystanie informacji
z rachunkowości do oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa zagrożonego upadłością.
262
Rachunkowość jako źródło informacji o zdolności przedsiębiorstwa
do kontynuowania działalności
Głównym źródłem informacji na temat działalności jednostki gospodarczej jest obligatoryjnie
sporządzane sprawozdanie finansowe, które stanowi końcowy produkt procesu przetwarzania
danych w systemie rachunkowości. Podstawowym celem sprawozdania finansowego jest
dostarczanie informacji o sytuacji finansowej, sytuacji majątkowej i wynikach finansowych, przy
stosowaniu określonych zasad rachunkowości. Informacje te powinny umożliwić osobom bądź
organom uprawnionym uzyskanie rzetelnego i jasnego obrazu działalności jednostki
gospodarczej.
Realizacja zasady kontynuowania działalności oznacza obowiązek przedstawiania
w sprawozdaniu finansowym wszelkich informacji na temat zdolności do prowadzenia przez
jednostkę gospodarczą działalności w przyszłości oraz zagrożeń dla tej zdolności. Obowiązek ten
spoczywa na kierowniku jednostki gospodarczej. W art. 5 ust. 2 ustawy o rachunkowości
postanowiono, że – oceniając zdolność jednostki do kontynuowania działalności – kierownik
jednostki uwzględnia wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania
finansowego, dotyczące dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej okres nie krótszy niż
jeden rok od dnia bilansowego.
Informacje dotyczące zdolności jednostki gospodarczej do kontynuowania działalności oraz
zagrożeń dla tej zdolności powinny być prezentowane w dwóch sprawozdaniach finansowych:
1. informacji dodatkowej;
2. sprawozdaniu z działalności jednostki.
Podstawowym źródłem informacji na temat zdolności do kontynuowania działalności
gospodarczej jest informacja dodatkowa stanowiąca obowiązkowy element rocznego
sprawozdania finansowego. Informacja ta składa się z dwóch elementów:
• – wprowadzenia do sprawozdania finansowego oraz
• – dodatkowych informacji i objaśnień.
We wprowadzeniu do sprawozdania finansowego (pkt. 5) należy wskazać, czy sprawozdanie
zostało sporządzone przy założeniu kontynuowania działalności gospodarczej przez jednostkę
w dającej się przewidzieć przyszłości oraz czy nie istnieją okoliczności wskazujące na zagrożenie
kontynuowania przez nią działalności. Zgodnie z tym zapisem jednostka jest zobowiązana do
wyraźnego zadeklarowania swojej zdolności do kontynuowania działalności. Ustalając tę
zdolność, organizacja powinna uwzględnić wszystkie informacje dotyczące dającej się
przewidzieć przyszłości, co należy poprzedzić szczegółową analizą stanu prawnego
i ekonomiczno - finansowego. Jednostka może zakładać kontynuowanie działalności
w przypadku występowania takich zagrożeń, jak toczące się przeciw niej procesy sądowe,
niewypłacalność głównych odbiorców czy też zapowiedzi zaprzestania przez bank udzielania
kredytów. Wówczas powinna przedstawić wyjaśnienia na ten temat.
W dodatkowych informacjach i objaśnieniach do sprawozdania finansowego (pkt. 8) należy,
w przypadku występowania niepewności co do możliwości kontynuowania działalności,
263
przedstawić ich opis oraz stwierdzić, że taka niepewność występuje. Ponadto należy wskazać, czy
sprawozdanie finansowe zawiera korekty z tym związane. Informacja powinna zawierać również
opis podejmowanych bądź planowanych przez jednostkę działań mających na celu eliminację
niepewności. Zgodnie z tym zapisem szerszego rozwinięcia wymagają przesłanki stwarzające
zagrożenie możliwości kontynuowania działalności przez jednostkę oraz działania w toku służące
do zapobieżenia skutkom zagrożeń i wystąpieniu ich w przyszłości. Dodatkowo (pkt. 9) należy
ujawnić wszystkie informacje, które mogłyby istotnie wpłynąć na ocenę sytuacji majątkowej,
finansowej oraz wyniku finansowego jednostki. Nie wszystkie bowiem zdarzenia dotyczące
działalności jednostki znajdują swoje wartościowe odzwierciedlenie w poszczególnych
elementach sprawozdania finansowego. Chodzi tu zwłaszcza o takie zdarzenia, które mogą
wpłynąć na ocenę przyszłej sytuacji finansowej i majątkowej jednostki.
Ponadto jednostka zobowiązana jest do przedstawienia informacji o przychodach, kosztach
i wynikach działalności zaniechanej w roku obrotowym lub przewidzianej do zaniechania w roku
następnym. Jako działalność w trakcie zaniechania traktuje się tę część działalności, która została
zbyta lub przeznaczona do sprzedaży, przy czym:
• stanowi ona odrębną, ważną dziedzinę działalności lub geograficzny obszar działalności
jednostki,
• jest częścią pojedynczego, skoordynowanego planu zbycia tej dziedziny lub obszaru
działalności.
Ujawnianie w sprawozdaniu finansowym informacji na temat działalności zaniechanej
nakazuje także Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej nr 5 „Aktywa trwale
przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana”. Zgodnie z pkt. 30 tego dokumentu
jednostka gospodarcza powinna prezentować i ujawniać informacje, które umożliwiają
użytkownikom sprawozdań finansowych ocenę finansowych skutków zaniechanej działalności4.
Dzięki temu analiza dodatkowych informacji i objaśnień umożliwia ocenę skutków finansowych
podjętych lub zamierzonych przez jednostkę decyzji.
W myśl art. 49 ust 2 ustawy o rachunkowości sprawozdanie z działalności jednostki
powinno wykazywać istotne informacje o sytuacji majątkowej i finansowej, w tym także ocenę
uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń. Sprawozdanie to
powinno ujawnić między innymi informacje o:
a) zdarzeniach istotnie wpływających na działalność jednostki, jakie nastąpiły w roku
obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania
finansowego;
b) przewidywanym rozwoju jednostki;
c) ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju;
d) aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej;
e) instrumentach finansowych w zakresie:
4
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa
2007, s. 298-312.
264
− ryzyka zmiany cen, kredytowego, istotnych zakłóceń przepływów środków pieniężnych
oraz utraty płynności finansowej, na jakie narażona jest jednostka,
− przyjętych przez jednostkę celach i metodach zarządzania ryzykiem finansowym,
łącznie z metodami zabezpieczenia istotnych rodzajów planowanych transakcji, dla
których stosowana jest rachunkowość zabezpieczeń.
Dołączane do rocznego sprawozdania finansowego, sprawozdanie z działalności jednostki,
służy przede wszystkim:
− rozliczeniu się zarządu jednostki przed właścicielami z gospodarowania powierzonymi
mu środkami oraz naświetleniu i wyjaśnieniu istotnych elementów działalności
gospodarczej, a także sytuacji finansowej i majątkowej jednostki,
− przedstawieniu dalszych perspektyw rozwoju jednostki ze wskazaniem na zamierzenia,
jakie mają być zrealizowane w następnym roku, przy uwzględnieniu, że na działalność
i sytuację jednostki może wpłynąć także ryzyko oraz zagrożenia o charakterze
gospodarczym, technicznym, prawnym, politycznym.
Informacje te pozwalają na ocenę zasadności przyjętego przez jednostkę założenia
o kontynuacji działalności w przyszłości. Konsekwencją jej braku jest wycena aktywów jednostki
zgodna z zasadami określonymi w art. 29 ust. 1 ustawy o rachunkowości, a więc po cenach
sprzedaży netto możliwych do uzyskania, nie wyższych od cen ich nabycia, albo kosztów
wytworzenia, pomniejszonych o dotychczasowe odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także
odpisy z tytułu trwałej utraty wartości. W takiej sytuacji jednostka jest także zobowiązana do
utworzenia rezerwy na przewidywane dodatkowe koszty i straty spowodowane zaniechaniem lub
utratą zdolności do kontynuowania działalności. Wycena aktywów po cenach sprzedaży netto
i utworzenie rezerw następuje w szczególności (art. 29 ust. 2 ustawy o rachunkowości):
− w przeddzień postawienia jednostki w stan likwidacji (jeśli nie jest ona spowodowana
prywatyzacją przedsiębiorstwa państwowego) lub w stan upadłości,
− na koniec roku obrotowego, jeśli na dzień zatwierdzenia sprawozdania finansowego
za dany rok obrotowy jednostka nie będzie kontynuowała działalności,
− na koniec roku obrotowego przypadającego w czasie trwania postępowania
likwidacyjnego lub upadłościowego,
− w przeddzień przekazania, podziału lub sprzedaży jednostki, jeżeli odpowiednia umowa
nie przewiduje przyjęcia za podstawę rozliczeń wartości majątku ustalonej przy
założeniu, że działalność gospodarcza będzie przez jednostkę kontynuowana.
Różnica powstała jako skutek wyceny aktywów rzeczowych według cen sprzedaży netto,
a nie według cen nabycia lub kosztów wytworzenia wpływa na kapitał z aktualizacji wyceny
art.29 ust.2a ustawy o rachunkowości).
Z kolei zgodnie z art. 29 ust. 3 ustawy o rachunkowości wszczęcie postępowania
naprawczego lub zmiana formy prawnej jednostki nie stanowi przeszkody do uznania,
że działalność będzie kontynuowana, pod warunkiem, że odpowiednia umowa nie przewiduje
obniżenia wartości wykazywanych w bilansie aktywów i pasywów.
265
Dla oceny bieżącej oraz przewidywania przyszłej sytuacji finansowej jednostki gospodarczej
ważna jest prezentacja informacji dotyczących działalności zaprzestanej i kontynuowanej,
co określa art. 47 ust. 3 ustawy o rachunkowości. W sytuacji, gdy jednostka przewiduje
zaprzestanie prowadzenia określonego rodzaju działalności, mającego wpływ na przychody
i koszty przyszłych okresów sprawozdawczych (przy zachowaniu zasady kontynuacji),
odpowiednie przychody i koszty z nimi związane należy wykazywać odrębnie od przychodów
i kosztów działalności kontynuowanej. Takie rozwiązanie umożliwia ocenę wpływu ograniczenia
zakresu działalności na bieżące i przyszłe przychody oraz koszty, a w konsekwencji i na wyniki
finansowe bieżącego roku obrotowego i przewidywane w następnych latach obrotowych. Są to
informacje szczególnie przydatne dla prospektywnej oceny rezultatów działalności jednostki
gospodarczej.
Zakończenie
Najważniejszym źródłem informacji na potrzeby oceny sytuacji finansowej, sytuacji majątkowej i
osiągniętych wyników oraz podejmowania racjonalnych decyzji ekonomicznych jest system
rachunkowości a szczególnie jego finalny produkt jakim jest sprawozdanie finansowe.
Sprawozdania finansowe stanowią dokumenty wiarygodne, sporządzane zgodnie z zasadami
określanymi prawem i podlegają weryfikacji przez biegłych rewidentów. Dzięki sprawozdawczości finansowej możliwe jest przełożenie danych księgowych na informacje niezbędne do
zarządzania przedsiębiorstwem oraz oceny jego działalności przez odbiorców zewnętrznych.
Wyniki analiz sprawozdań są podstawą wyboru kierunków inwestowania kapitałów. Za pomocą
odpowiednich metod i narzędzi analizy sprawozdań finansowych można ocenić sytuację
majątkową i finansową przedsiębiorstwa, jego zdolność do rozwoju a także wypłacalność
i zyskowność zainwestowanego kapitału.
Informacje tworzone w systemie rachunkowości umożliwiają ocenę poziomu ryzyka
towarzyszącego prowadzonej działalności oraz identyfikację przesłanek zagrożeń dla jej
kontynuowania. Kierownik jednostki gospodarczej ma obowiązek ujawniać w sprawozdaniu
finansowym wszelkie informacje na temat zagrożeń i ryzyka związanego z jej funkcjonowaniem
w przyszłości.
System rachunkowości odgrywa aktywną rolę w procesie zarządzania ryzykiem działalności
przedsiębiorstwa i zabezpieczenia przed utratą zdolności do kontynuowania działalności
w przyszłości ponieważ umożliwiają ocenę poziomu ryzyka towarzyszącego prowadzonej
działalności oraz identyfikację symptomów zagrożeń dla kontynuowania działalności. Ponadto
w rachunkowości stosuje się różne instrumenty zabezpieczające przed ryzykiem działalności
i utratą zdolności do jej kontynuowania. W ten sposób rachunkowość pełni także ważną funkcję
prewencyjną i umożliwia stworzenie systemu wczesnego ostrzegania przed kryzysem
finansowym grożącym przedsiębiorstwom.
266
Literatura
1. Appenzeller D., Mikro - i makroekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” nr 3, 1998.
2. Hołda A., J. Pociecha J., Rewizja finansowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 2004.
3. Hołda A., Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach
gospodarczych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006.
4. Nowak, Ocena zagrożeń kontynuowania działalności przedsiębiorstwa w świetle zasad
rachunkowości Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010.
5. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, Stowarzyszenie Księgowych
w Polsce, Warszawa 2007.
267
Ожема С.В., к.е.н.
Жуковська Т.О.
POLITYKA TOWAROWA PRZEDSIĘBIORSTWA:
PROCES FORMOWANIA
ТОВАРНА ПОЛІТИКА ПІДПРИЄМСТВА:
ПРОЦЕС ФОРМУВАННЯ
COMMODITY POLICY OF A COMPANY:
THE PROCESS OF FORMING
Streszczenie
Polityka towarowa jest ważną częścią marketingu firmy produkcyjnej. Proces jej
powstawania zależy od kluczowych celów strategicznych organizacji i profesjonalnego
zarządzania. Tworzenie strategii polityki handlowej jest ważnym elementem zarządzania
marketingowego w firmie i zwiększa jej konkurencyjność.
Słowa kluczowe: polityka towarowa, przedsiębiorstwo
Abstract
Commodity policy an important part of marketing production company. The process of its
formation depends on the key strategic objectives of the organization and professional
management. Strategy formation of commercial policy is an important part of marketing
management in the company and increase its competitiveness.
Keywords: comodity, policy, company
Вступ
Товарна політика є важливим елементом маркетингової діяльності для будь якого
підприємства. Від вдалої та ефективної товарної політики залежить успішність та
конкурентноздатність підприємства, також вона є невід’ємною складовою стратегічного
планування організації, і досить часто виступає ключовим вектором формування стратегії
розвитку. Товарна політика є однією із основних складових стратегії розвитку
підприємства.
Поняття товарної політики та її складових досліджені багатьма
вітчизняними та зарубіжними авторами, зокрема Гірченко Т., Дубовик О., Котлер Ф.,
Феррел О. та інші.
268
Результати досліджень.
Для формування стійкої конкурентноздатності підприємства є важливим аналіз ланцюга
цінностей. Маркетинг і його складові займають чи не центральне місце в ланцюгу
цінностей, оскільки за його допомогою компанія може досягти поставлених стратегічних
та тактичних цілей. Виходячи із ланцюга цінностей можна з впевненістю стверджувати,
що товарна політика фірми торкається всіх його складових і її успішність є засобом
досягнення конкурентних переваг як на внутрішньому (локальному) ринку так і при виході
на міжнародний [1, с.319].
Товарна політика виступає одним із ключових елементів комплексу маркетингу, тому
насамперед є необхідність з’ясування структури маркетингової товарної політики.
На рис. 1 зображена схематично структура маркетингової товарної політики, яка є на
нашу думку, найбільш оптимальна.
Для з‘ясування сутності товарної політики, перш за все є необхідність визначити
поняття товару. Так за Котлером Ф., фундатором класичної маркетингової теорії, товар –
це все, що може задовольняти бажання чи потреби та пропонується ринку з ціллю
привернення уваги, придбання, використання чи споживання. Це можуть бути фізичні
об‘єкти, послуги, особи, місця, організації та ідеї [3, с. 651].
Маркетингова товарна політика
розробка комплексу товару (прийняття рішення про асортимент, гарантії,
установку, використання марки тощо)
Обслуговування
товару
Розробка товару (послуги)
планування нової продукції
(створення нового товару, послуги)
Елімінування
модифікація (удосконалення товару
чи послуги)
Рис. 1. Структура маркетингової товарної політики [2, с. 84]
Маркетингова товарна політика передбачає розробку певних рішень:
– рішення про товарний асортимент, включає рішення про широту товарного
асортименту, рішення про нарощування товарного асортименту, рішення про
насичення товарного асортименту;
– рішення про товарну номенклатуру, що включає рішення про ширину, глибину
насиченість та гармонійність товарної номенклатури;
– рішення про використання марок, що включає рішення про торгову марку, бренд,
марочну назву, товарний знак, фірмовий знак, авторське право;
269
– рішення про пакування товару, що включає рішення про концепцію упаковки,
конструкцію упаковки;
– рішення про комплекс послуг для клієнтів, що включає рішення про рівень
сервісу, рішення про форму сервісного обслуговування.
В своїй новій книзі «Десять смертних гріхів маркетингу» Котлер Ф. слушно зазначає,
що на сьогоднішній день товарна та сервісна політика вимагають більш жорсткого
підходу. Крупні компанії все частіше виявляють, що велику частку своїх прибутків вони
заробляють завдяки всього лише кільком продуктам. Товарний асортимент росте так
стрімко, що в нього з‘являється занадто багато невдалих продуктів. Компанії, які продають
певний асортимент продуктів і послуг, часто погано продають інші продукти і послуги,
про які клієнт не подумав на момент купівлі. Велика кількість послуг надається
безкоштовно. Методи вирішення, які пропонує Котлет Ф.:
– компанії слід запровадити систему відстежування слабких продуктів
і покращення їх результатів або усунення їх з ринку;
– компанії слід пропонувати послуги на різних рівнях і належним чином оцінювати
їх;
– компанії слід удосконалити процеси перехресного продажу та апселінгу.
Апселінг – стратегія збільшення продажу в одні руки.
Що стосується апселінгу, то цей термін має два значення. По-перше, це схиляння
клієнта до купівлі версії продукту яка дорожча за ту, яку він мав на меті купити.
По-друге, термін «апселінг» може означати спробу вийти з покупцем на зв'язок через
кілька років після попередньої покупки і запропонувати замінити старий продукт на новий
набагато кращий [4, с. 87].
Продукт є ядром маркетингової стратегій. Важливо враховувати, що продукт означає
значно більше ніж матеріальні товари. Найкращим шляхом представити продукт – це
є перелік особливостей та переваг цього продукту, які здатні в повній мірі задовольнити
потреби споживачів.
Існують шість маркетингових стратегій, які означають оновлення продукту:
1. Інновації
2. Нова лінійка продуктів
3. Розширення продуктової лінійки.
4. Покращення або зміни в існуючих продуктах.
5. Перепозиціонування.
6. Зменшення собівартості [5, р. 109].
Формування та впровадження товарної політики на вітчизняних підприємствах – це
один із шляхів досягнення конкурентної переваги і утримання її на протязі тривалого часу.
Підходи до реалізації цього процесу в сучасних компаніях різні, і вирізняються вони в
залежності від специфіки ринків, менеджменту компанії тощо. Розглянемо деякі аспекти
товарної політики на прикладі одного із вітчизняних підприємств.
270
ПП «ВОЛВЕСТ-М» є у складі «VolWest GROUP». В своїй діяльності група компаній
слідує стратегії диверсифікації основних напрямів розвитку компанії.
Виробничий напрямок включає переробку відходів, з подальшим випуском
целюлозних і шкіряних взуттєвих картонів. Основний ринок збуту - Україна, Росія,
Білорусь і інші країни СНД. Налагоджена робота мережі регіональних представництв.
Основними покупцями продукції є найбільші фабрики виробники робочого і модельного
взуття, оптові торгові фірми.
Підприємством виготовляються наступні види продукції:
– шкіркартон СОП-3,
– простилочний картон ПР,
– картон підвищеної жорсткості КВ,
– прокладний картон,
– шкіркартон для формування закаблуків ЗМ.
– шкіркартон марки L
– шкіркартон марки EKS.
Для формування товарної політики та прийняття рішень на даному підприємстві
використовується портфельний аналіз (аналіз портфеля продуктів), що припускає
використання різних методів. Одним з найвідоміших методів є так звана матриця
Бостонської консалтингової групи, розроблена в 60-х роках.
Проаналізуємо поточний портфель продуктів компанії за допомогою «Бостонської»
матриці (БКГ) (рис. 2).
Аналізуючи портфель продуктів, можливо зробити ряд висновків:
1) Шкіркартони необхідно підтримати, так як вони є базовим продуктом портфелю. Це
можливо зробити за рахунок підвищення якості продукції паралельно з утриманням
переваг по витратах.
2) Існує варіант розвитку целюлозних картонів і переведення їх в сегмент «дойних
корів».
3) Шкірподібні матеріали і матеріали для прокладок необхідно переводити в сегмент
«зірок», а на їх місце виводити нові продукти.
За умови зміни митних правил і посилення контролем за імпортною діяльністю
можливо підвищення цін на китайські взуття і шкіргалантерею, які на сьогоднішній день
істотно стримують розвиток вітчизняних взуттєвого і шкіргалантерейного виробництв.
При формуванні товарної політики підприємства варто зупинитися на одній із
товарно-орієтованій стратегії (стратегії конкуренції).
271
Темпи росту
ринку
шкіркартони
шкірподібні
матеріали
картон для
прокладок
целюлозні
картони
Частка ринку
Рис. 2. Матриця БКГ продуктів ПП «ВОЛВЕСТ-М»
В цьому випадку матриця БКГ представлена на рис. 3.
шкіркартони
Темпи росту
ринку
шкіроподібні
матеріали
картон для
прокладок
целюлозні
картони
Частка ринку
Рис. 3. Матриця БКГ продуктів ПП «ВОЛВЕСТ-М» при умові зміни митних правил
П‘ять варіантів підходів до розробки стратегії конкуренції:
1. Стратегія лідерства за витратами – передбачає зниження повних витрат
виробництва товару або послуги, що приваблює більшу кількість споживачів.
2. Стратегія широкої диференціації – спрямована на надання товарам компанії
специфічних рис, що відрізняють їх від товарів фірм-конкурентів, що, в свою чергу.
Сприяє збільшенню кількості покупців.
3. стратегія оптимальних витрат – дає можливість покупцям отримати за свої гроші
більшу цінність за рахунок поєднання низьких витрат та широкої диференціації
продукції.
272
4. Стратегії ринкової ніши:
– заснована на низьких витратах – орієнтується на вузький сегмент покупців, де
фірма випереджає своїх конкурентів за рахунок більш низьких витрат
виробництва;
– заснована на диференціації продукції – ставить за мету забезпечення
представників обраного сегмента товарами та послугам, що найбільш
відповідають їх потребам та смаку.
5. Стратегія упередження – найбільш часто використовується фірмами у галузях, що
знаходяться на початкових стадіях свого життєвого циклу, та пов‘язані
з формуванням стратегічного активу випередження, який не завжди нейтралізується
конкурентами [6, с. 338].
Один з різновидів даної стратегії, а саме лідерство за витратами, реалізує ПП
«ВОЛВЕСТ-М». Для досягнення переваги по витратах загальні витрати виробництва
підприємства по всьому ланцюгу цінностей повинні бути менші за сукупні витрати
конкурентів.
Висновки
Отже, процес формування товарної політики підприємства є багатоплановим, і таким,
від якого залежить успішність реалізації стратегії організації. Товарна політика базується
на основних принципах менеджменту компанії, підходів до стратегічного планування.
Вона обов‘язково повинна виходити із бачення та місії фірми та основних стратегічних
цілей. Рішення, які передбачає маркетингова товарна політика повинні прийматися
виходячи із стратегічних орієнтирів компанії і ланцюга цінностей. Вибір тієї чи іншої
маркетингової стратегії повинен відбуватися на підставі використання інструментарію
стратегічного аналізу в межах основних засад товарної політики.
Список використаних джерел
1. Портер М. Э. Конкуренция : уч. пос. ; пер. с англ / М.Э. Портер. – М. : Изд. дом ,,Вильямс”,
2000. – 495 c.
2. Гірченко Т.Д. Маркетинг: [навчальний посібник] / Т.Д. Гірченко, О.В. Дубовик. – Київ:
«Фірма «ІНКОС», Центр навчальної літератури, 2007. – 255 с.
3. Котлер Филип, Армстронг Гари, Сондерс Джон, Вонг Вероника. Основы маркетинга: Пер.
С англ. – 2-е европ. изд. - М.; СПб.; К.: Издательский дом «Вильямс», 1999. – 1152 с.: и. –
Парал. тит. англ. Уч. пос.
4. Котлер, Філіп. Десять смертних гріхів маркетингу: Ознаки і методи вирішення: Пер. з анг. –
К.: Вид. дім «Києво-Могилянська академія», 2006
5. Marketing strategy / Ferrell O.C., Michael D. Hartline, George H. Lucas, Jr. – 2wyd. – Mason,
Ohio: South-Western, Thomson Learning, 2002. – 469 p.
6. Немцов В.Д. Стратегічний менеджмент : [навч. посіб.] / В.Д. Немцов, Л.Є. Довгань. – К. :
ТОВ ,,УВПК ,,ЕксОб”, 2002. – 560 с.
273
Марина Реслер, к.е.н., доцент
Мукачівський державний університет (Україна)
ISTOTA I WPŁYW ELEMENTÓW OPERACYJNYCH
ZARZĄDZANIA FINANSAMI NA ROZWÓJ I INTEGRACJĘ
RACHUNKOWOŚCI EKONOMICZNEJ
THE ESSENCE AND IMPACT OF THE FINANCIAL
MANAGEMENT OPERATING COMPONENTS ON THE
DEVELOPMENT AND INTEGRATION OF ECONOMIC
ACCOUNTING
СУТНІСТЬ І ВПЛИВ ОПЕРАЦІЙНОЇ КОМПОНЕНТИ
ФІНАНСОВОГО МЕНЕДЖМЕНТУ НА РОЗВИТОК ТА
ІНТЕГРАЦІЮ ГОСПОДАРСЬКОГО ОБЛІКУ
Streszczenie
Skuteczność rachunkowości i wsparcie analityczne dla istniejących elementów zarządzania
finansami zależy od kompetencji personelu wykonującego działania rachunkowe i analityczne.
Badania pokazują, że rola informacji rachunkowej w systemie rachunkowości i wsparcie
analityczne dla elementów operacyjnych zarządzania finansami rośnie ponieważ integralną
częścią zarządzania finansami jest analiza finansowa, oparta na danych rachunkowych. Warto
zwrócić uwagę na potrzebę informacji analitycznych.
Słowa kluczowe: zarządzanie finansami, rozwój, rachunkowość ekonomiczna
Abstract
The effectiveness of the accounting and analytical support to the existing components of
financial management depends on the competence of personnel performing accounting and
analytical problems, and from this account that pays owners of company management and
financial performance evaluation and state. Studies show that the role of accounting information
in the system of accounting and analytical support to operational components of financial
management, is growing as an integral part of financial management is financial analysis, based
on accounting data. It is worth paying attention to the need analytical information.
Keywords: financial management, development, economic accounting.
274
На сучасному етапі роль фінансового менеджменту постійно зростає. Серед його
багатоаспектних проблем, як показує практика, особлива увага менеджерів зосереджується
на пошуку шляхів ефективного використання обмежених фінансових ресурсів та
інвестуванні коштів у найменш ризиковані проекти. Світовий досвід показує, що завдання
фінансового менеджменту концентруються, в основному, на вирішенні проблем,
пов’язаних з фінансовими ринками, сучасний рівень розвитку яких характеризується
широким переліком фінансових активів та інструментів. Проте, пріоритетність завдань
поступово зміщується з фінансових чинників розвитку економічних систем до не
фінансових, які у найбільш загальному визначенні характеризуються як підвищення
соціальної відповідальності бізнесу (поширення соціально орієнтованого інвестування,
«зелених» інвестицій тощо), тобто відбувається переосмислення ролі корпоративного
управління.
З огляду на це, можна зробити висновок про необхідність розгляду управління
фінансовими ресурсами як найважливішої функції фінансового менеджменту. В той же час
можливість розгляду управління фінансовими ресурсами підприємства, як самостійного
механізму, вбачається нам недоцільним. Це пов’язане з органічною інтегрованістю даної
підсистеми з усією системою управління підприємством, її комплексним характером
останньої, при якому кожне управлінське рішення робить свій внесок у загальну
результативність функціонування підприємства. Дана позиція ґрунтується також на
загальному правилі фінансового менеджменту: «завжди треба йти до фінансової стійкості
системи в цілому, а не тих чи інших її елементів, підсистем» [1].
У загальному підході, сучасні концепції менеджменту можна звести до трьох видів
(підходів): процесний, системний, ситуаційний [2]. Методологічною основою даного
дослідження визначимо системний підхід, що почали застосовувати в теорії управління
наприкінці 50-х років XX сторіччя, який ґрунтується на дослідженні будь-якого
економічного об’єкта як системи.
У цьому контексті особливої уваги заслуговує визначення змісту власне поняття
«система». Пояснень цьому існує велика кількість: відносно якісних характеристик
«система – це комплекс елементів, що знаходяться у взаємодії» (Л. Берталанфі); «система –
це множина об’єктів разом з відносинами між об’єктами та їх атрибутами» (А. Хосен,
Р. Фейджин). Формальні визначення поняття «система» будуються переважно на
теоретико-множинній мові (М. Месарович, Д. Елліс, Ф. Людвіг, О. Ланге) [3].
З урахуванням сфери та об’єкту дослідження ми будемо розуміти систему, як
сукупність взаємопов’язаних та взаємодіючих елементів, кожен з яких робить свій внесок
у ефективність функціонування цієї сукупності.
З огляду на це, наприклад, В. Ковальов визначає фінансовий менеджмент як систему
ефективного управління фінансовими ресурсами, що є однією з ключових підсистем
загальної системи управління підприємством [4]. Він вважає, що фінансовий менеджмент
являє собою один з самих перспективних напрямів в економічній науці, вдало поєднуючи
275
в собі як теоретичні розробки в області фінансів, управління, обліку, аналізу, так
і практичні сконструйовані в його рамках підходи [5].
Й.С. Завадський відмічає, що фінансовий менеджмент – це система управління
фінансовими ресурсами підприємства чи організації і здійснення впливу на них за
допомогою методів, важелів і інструментів фінансового механізму. Який спрямований на
управління рухом фінансових ресурсів і фінансових відносин, які виникають між
господарюючими суб’єктами у процесі руху фінансових ресурсів [6].
І.О. Бланк визначає фінансовий менеджмент, визнаючи його як «систему принципів
і методів розробки і реалізації управлінських рішень, пов’язаних з формуванням, розподілом
і використанням фінансових ресурсів підприємств і організацією обороту його грошових
засобів» [7]. На думку автора фінансовий менеджмент спрямований на забезпечення
формування достатнього обсягу фінансових ресурсів у відповідності до задач розвитку
підприємства в майбутньому періоді, забезпечення найбільш ефективного використання
наявного обсягу фінансових ресурсів у розрізі основних напрямів діяльності [7].
На нашу думку, фінансовий менеджмент – це комплексна система принципів і методів
розробки та реалізації управлінських рішень, направлених на формування, розподіл та
використання фінансових ресурсів підприємства і організацію його грошових потоків
з метою досягнення оперативно-тактичних та стратегічних цілей. Безумовно, фінансовий
менеджмент необхідно розглядати як комплексну систему, адже будь-яке управлінське
рішення впливає на всі сторони діяльності підприємства і може викликати необхідність
змін в багатьох сферах його функціонування.
Із загальної системи управління виділився такий його напрямок як фінансовий
менеджмент, що зумовлено появою в ринковому середовищі нових процесів та
інструментів їх реалізації. Це стосується, в першу чергу ринку цінних паперів (фондового
ринку), нематеріальних активів, появи нових форм інвестування, інновацій.
На сучасному етапі питанням фінансово менеджменту приділяється багато уваги.
Ряд авторів відмічають, що фінансовий менеджмент - це система принципів та засобів, які
спрямовані на управління фінансово-господарською діяльністю підприємства.
Сутність фінансового менеджменту можна визначити як систему принципів і методів
розробки та реалізації управлінських рішень, пов’язаних з формуванням, розподілом
і використанням фінансових ресурсів підприємства.
Іншим аспектом дослідження фінансового менеджменту може бути його розгляд як
частини загальної системи управління підприємством як підсистеми управління
фінансовими ресурсами, яка складається з двох елементів: об’єкту та суб’єкту управління.
Необхідно зазначити, що суб’єкт системи управління завжди відіграє активну роль по
відношенню до об’єкту. За допомогою сукупності виконуваних ним функцій суб’єкт
заставляє процеси, що відбуваються в об’єкті розвиватися у відповідності із заданою
програмою. Водночас суб’єкт є похідним від об’єкту управління, адже його зміст і функції
визначаються останнім [8].
276
Об’єктом системи управління фінансовими ресурсами підприємства (керованої
підсистеми), на наш погляд, є фінансові ресурси підприємства, їх обсяг та структура,
складові формування і напрями використання [9].
Суб’єкт системи управління фінансовими ресурсами підприємства (керуючу
підсистему) ми розглядаємо як спеціальну групу людей (окремий менеджер, фінансовий
департамент чи фінансова дирекція), яка за допомогою різних форм управлінського впливу
забезпечує цілеспрямоване функціонування об’єкту.
Під впливом процесів реформування економіки, за словами Й.С. Завадського,
в Україні склалася «нова фінансова система, яка є підсистемою соціально-економічної
системи і включає різноманітні фінансові відносини, пов’язані з формуванням
і використанням грошових ресурсів, а також сукупність фінансових установ країни»
[10, с.163].
Фінансовий менеджмент як і будь-яка економічна категорія проявляється у своїх
функціях, бо вона виражає те головне і специфічне, що характерно для нього, і за
допомогою чого проявляється його суспільне призначення [11, с. 18]. Складові
фінансового менеджменту за видами діяльності подана на рис.1.
Складові фінансового менеджменту
Операційний
менеджмент
Управління поточною
діяльністю:
- управління витратами;
- цільове планування
прибутку;
- бюджетне планування;
- оцінка фінансового стану
підприємства
Інвестиційний
Управління підготовкою,
розробкою, оцінкою і
реалізацією інвестиційних
проектів:
- затрати і вигоди;
- критерії оцінки;
- вибір альтернатив;
- цінність підприємства;
- ризики
Власне фінансовий
Управління джерелами
фінансування:
- структура капіталу;
- вартість капіталу;
- цінні папери;
- дивідендна політика
Рис. 1. Функції фінансового менеджменту та їх значення [11]
Фінансовий менеджмент має різні форми прояву. З функціональної точки зору суть
фінансового менеджменту полягає в системі економічного управління, де він є частиною
фінансового механізму. З інституційної точки зору фінансовий менеджмент є органом
управління.
Зважаючи на це, обліково-аналітичне забезпечення повинно враховувати функції
фінансового менеджменту та механізми його реалізації. Поява нових напрямів
277
в підприємницькій діяльності спонукають до поглиблення досліджень функцій
фінансового менеджменту.
Підкреслимо, що взаємозв’язок цих функцій очевидний і тому досліджувати їх
необхідно паралельно, не розділяючи одну від одної. Функції фінансового менеджменту
спрямовані на реалізацію функцій фінансів підприємства і конкретизуються із
врахуванням особливостей управління окремими аспектами його фінансової діяльності.
У науковій літературі немає єдиної точки зору щодо функцій фінансового
менеджменту. В загальному, у фінансовій літературі склалися два основних погляди з
цього питання:
− перший – як керуючої системи;
− другий – як спеціальної галузі управління підприємством.
При реалізації цих функцій враховуються питання державного регулювання
фінансової діяльності, аналізується стан економіки, фінансового ринку, прогнозуються
важливі показники, що пов’язані з діяльністю підприємства, здійснюється оцінка і вибір
конкретних партнерів, розробляється система фінансових планів і бюджетів, формується
система альтернативних управлінських рішень, організується система моніторингу
фінансової діяльності підприємства в цілому.
Перспективним вважаємо нижченаведений поділ функцій фінансового менеджменту
як системи за призначенням. З погляду І.О. Бланка [12, с. 16-20], можна виділити дві
основні групи таких функцій, які визначаються комплексним змістом фінансового
менеджменту:
− функції фінансового менеджменту як управляючої системи (склад цих функцій
в цілому характерний для будь-якого виду менеджменту, хоча й повинен
враховувати його специфіку);
− функції фінансового менеджменту як спеціальної сфери управління
підприємством (склад цих функцій визначається конкретним об’єктом
фінансового менеджменту).
У групі функцій фінансового менеджменту як управляючої системи основними є:
− розробка фінансової стратегії підприємства;
− створення організаційних структур фінансового менеджменту, які забезпечують
прийняття та реалізацію управлінських рішень за всіма аспектами фінансової
діяльності підприємства;
− формування ефективних інформаційних систем, які забезпечують обґрунтування
альтернативних варіантів управлінських рішень;
− здійснення аналізу різних аспектів фінансової діяльності підприємства;
− здійснення планування фінансової діяльності за основними її напрямами;
− розробка ефективної системи стимулювання реалізації прийнятих рішень
в області фінансової діяльності;
− здійснення ефективного контролю за реалізацією прийнятих управлінських
рішень в області фінансової діяльності [12].
278
Через фінансову політику підприємства фінансовий менеджмент набуває практичного
втілення. Перший етап її реалізації залежить від економічного стану держави, мети
створення підприємства, організаційної форми та форми власності даного підприємства.
Визначення основних напрямків використання фінансів полягає у розробці тактики
й стратегії фінансової політики, виходячи з поставленої мети, враховуючи можливості
зростання і зменшення фінансових ресурсів, а також зовнішніх і внутрішніх факторів [13].
Другий етап реалізації фінансової політики полягає у створенні адекватного механізму
фінансового менеджменту – системи управління фінансами підприємств, призначеної для
організації фінансових відносин і грошових коштів з метою їх ефективного впливу на
кінцеві результати роботи. Іншими словами, - це сукупність основних елементів впливу на
процес розробки і реалізації управлінських рішень у фінансовій діяльності підприємства.
Менеджмент організації передбачає управління всією її різноманітною
функціональною діяльністю. Але об’єднуючою основою цієї діяльності є виробництво.
Саме виробництвом (операціями) і опікується операційний менеджмент, що й визначає
його суть та зміст.
Операційний менеджмент багатьма науковцями та практиками трактується дещо по
різному в зв’язку з його багатогранністю та пошуком найбільш вдалого визначення. Як
правило, прийнято пов’язувати операційний менеджмент з виробничою діяльністю або
фізичними змінами стану предметів праці. Тому найчастіше його визначають наступним
чином …операційний менеджмент – це діяльність по управлінню процесом придбання матеріалів, їхнього перетворення в готовий продукт і постачання цього продукту покупцю [14].
Слід погодитись з думкою багатьох фахівців, що це визначення є досить
узагальненим. Воно включає функції закупівлі, виробництва та фізичного розподілу, які
хоч і тісно пов’язані з операціями, зазвичай вважаються окремими напрямками
досліджень. Крім того, дане визначення є відносно обмеженим, по скільки не допускає
будь-яких дій, що не пов’язані з матеріальним виробництвом.
Більш точне визначення, на думку Л. Гелловея, звучить так: «Операційний
менеджмент — це всі види діяльності, пов’язаної з навмисним перетворенням
(трансформацією) матеріалів, інформації або покупців» [14]. Операційний менеджмент на
думку цього автора полягає в ефективному та раціональному управлінні операціями. При
цьому підкреслюється, що ступінь участі фізичних товарів в цих операціях не важливий.
Група американських авторів на чолі з Р.Б. Чейзом дає наступне визначення:
«операційний менеджмент - це діяльність, пов’язана з розробкою, використанням
і удосконаленням виробничих систем, на основі яких виробляються основна продукція або
послуги компанії» [15].
На наш погляд, це найбільш вдале трактування поняття операційний менеджмент
серед існуючих. Аналогічно до маркетингу та фінансів, операційний менеджмент являє
собою область бізнесу з явно вираженими управлінськими функціями. Операційний
менеджмент є однією зі складових менеджменту, а не одним з методів для прийняття
279
рішень в будь-яких галузях. Слід погодитись з В.О. Василенко, що по суті операційний
менеджмент виступає синонімом виробничого управління організацією [16]. Його основою
є управління виробничими системами.
На підтвердження вищесказаного наведемо ще одне визначення: «операційний
менеджмент - це система реалізації управлінських рішень щодо розробки, проектування,
планування, контролю, забезпечення та організації функціонування виробничих систем
підприємства» [17].
Таким чином, операційний менеджмент можна розглядати як цілеспрямовані
управлінські дії щодо розробки, використання та вдосконалення виробничих систем, на
основі яких виготовляються основна продукція або послуги підприємства (організації).
Операційний менеджмент як вид практичної діяльності по управлінню підприємством
включає такі складові:
– управління процесами проектування та створення операційної системи;
– управління поточним функціонуванням операційної системи;
– управління забезпеченням стабільного функціонування операційної системи;
– управління якістю та продуктивністю операційної системи;
– управління перетвореннями та розвитком операційної системи.
При побудові системи фінансового менеджменту в умовах нестабільної економіки
необхідно виходити з потреби створення моделі взаємодії системи бухгалтерського обліку
із системою фінансового менеджменту компанії та внутрішньогосподарського перегляду
способів оцінки об’єктів обліку, формування в обліковій системі значної деталізації
аналітичної облікової інформації та забезпечення якості інформатизації системи
фінансового менеджменту суб’єкта господарювання, зокрема, щодо висвітлення стану та
результатів діяльності підприємства, ефективності управлінських рішень з використання
фінансових та виробничих ресурсів, використання внутрішніх резервів та взагалі
здійснення господарських процесів.
Ефективність системи обліково-аналітичного забезпечення операційної компоненти
фінансового менеджменту залежить від компетенції персоналу, що виконує облікові
й аналітичні завдання, і від тієї уваги, яку приділяє керівництво та власники підприємства
фінансовій оцінці результатів діяльності та стану підприємства.
Дослідження показують, що роль бухгалтерської інформації в системі обліковоаналітичного забезпечення операційної компоненти фінансового менеджменту, зростає,
оскільки складовою частиною фінансового менеджменту є фінансовий аналіз, що
базується на даних бухгалтерського обліку. Варто звернути увагу на необхідність
інформації щодо зведено-аналітичного характеру. На сьогодні проблема полягає в тому,
що більшість управлінських працівників для ефективної роботи не одержують необхідної
інформації.
Операційна компонента фінансового менеджменту є невід’ємною складовою
загального менеджменту підприємства, оскільки дозволяє більш ефективно вирішувати
280
виробничі (програма виробництва і збуту, якість виробничих, матеріальних, фінансових
ресурсів, місце розташування виробництва, його потужність), економічні (товарний оборот
і його структура, структура витрат, прибуток, рентабельність, дивіденди), фінансові цілі
(платоспроможність, ліквідність, інвестування, фінансування, фінансова структура)
господарюючого суб’єкта. Крім того, фінансовий менеджмент дозволяє виявити
й аналізувати взаємозв’язки між цілями підприємства та координувати їх.
Отже, на нашу думку, система обліково-аналітичного забезпечення операційної
компоненти фінансового менеджменту виступає, як єдина інтегрована система, що
виконує обслуговуючу функцію потребам управління в частині інформацій про рух
грошових потоків в процесі операційної діяльності підприємства.
Нині стратегія металургійного підприємства націлена на: запобігання банкрутству та
великих фінансових втрат; збільшення обсягів виробництва та реалізації продукції;
підвищення рентабельності капіталу; обґрунтування цін на металургійну продукцію; вибір
організаційних форм реалізації продукції. До тактичних завдань фінансового менеджменту
металургійних підприємств у сучасних умовах, на нашу думку, можна віднести
забезпечення необхідними обсягами грошових коштів та високої рентабельності
виробництва продукції.
Таким чином, операційна компонента фінансового менеджменту реалізується
в рамках фінансової політики підприємства, забезпечуючи виробництво фінансовими
ресурсами, здійснює контроль за дотриманням фінансової дисципліни. Умовно фінансову
роботу на підприємстві можна згрупувати за напрямками: фінансове планування;
оперативна фінансова робота; контрольно-аналітична робота.
Література
1. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента : учеб. пособ. / И.Т. Балабанов – 3-е
изд., перераб. и доп. – М. : Финансы и статистика, 2001.
2. Давиденко Н.М. Фінансовий менеджмент підприємств / Н.М. Давиденко // Фінанси
України. – 2004.
3. Месарович М. Общая теория систем: математические основы / М. Месарович, Я.
Такахара. – М., 1978.
4. Ковалёв В.В. Введение в финансовый менеджмент / В.В. Ковалёв. – М. : Финансы и
статистика, 2006.
5. Ковалёв В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ
отчетности / В.В. Ковалёв. – М. : Финансы и статистика, 1998.
6. Завадський Й.С. Менеджмент : Management : У 2-х т. / Й. С. Завадський. – [2-е вид.]. – К. :
Українсько-фінський інститут менеджменту і бізнесу, 1998.
7. Бланк И. А. Основы финансового менеджмента : у 2-х т. / И.А. Бланк. – К. : Ника-Центр,
1999.
8. Ковалева А.М. Финансы в управлении предприятием / А. М. Ковалева. – М. : Финансы и
статистика, 1995.
9. Фінансовий менеджмент : навч. посіб. / Н. М. Давиденко; Акад. муніцип. упр. — Ніжин:
Аспект-Поліграф, 2007.
10. Завадський Й. С. Менеджмент / Й. С. Завадський. – Т.1. – К. : Українсько–фінський
інститут менеджменту і бізнесу, 1997.
281
11. Поддєрьогін А. М. Фінансовий менеджмент: навч.–метод. посібник для самост. вивч. дисц. /
А. М.Поддєрьогін, Л. Д.Буряк, Н. Ю.Калач та ін. – К.: КНЕУ, 2001.
12. Бланк И.А. Финансовый менеджмент: учебный курс / И.А. Бланк. – К. : Ника–Центр Эльга,
2004.
13. Плоткін Я. Д. Виробничий менеджмент : підруч. / Я. Д Плоткін, І. Н. Пащенко. – Л. :
Інтелект, 1999.
14. Гелловей Л. Операционный менеджмент. Принципы и практика / Л. Гелловей. — СПб. :
Питер, 2002.
15. Чейз Р.Б. Производственный и операционный менеджмент / Р. Б. Чейз, Н. Дж. Эквилайн,
Р. Ф. Якобс. — 8-е издание : пер с англ. — М. : Издательский дом «Вільямс», 2004.
16. Василенко В.О. Виробничий (операційний) менеджмент: Навчальний посібник /
В.О. Василенко, Т.І. Ткаченко ; за редакцією В.О. Василенка. — Київ: ЦУЛ, 2003.
17. Федулова Л. І. Управління операційною системою виробничого підприємства : монографія /
Л. І. Федулова, О. В. Декалюк. — Хмельницький : ХНУ, 2005.

wpływ bezrobocia na jakość życia miejskiego impacts of

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zbiór artykułów naukowych.

комп`ютер і планшет

Legendy ziemi łęczyńskiej

dr Norbert Morawiec

Gratulujemy narodowi ukraińskiemu tego wyboru Вітаємо вибір

ehf6342xok

Екстракт стевії «СТЕВІЯСАН

Untitled - Turystyka Pojezierze

Operating instructions

prosopon - Humanum

Нацыянальная бібліятэка Беларусі

Untitled - Львівський місяць у Вроцлаві

prosopon - Humanum