co jeszcze można zrobić?

artykuł przeglądowy/review article
Popularyzacja idei fonochirurgicznych
w codziennej pielęgnacji strun głosowych
– co jeszcze można zrobić?
What more can be done to popularize phonosurgical
ideas in everyday handling of vocal folds?
Wkład autorów:
A – Projekt badań
B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Analiza literatury
G – Zbieranie funduszy
Małgorzata Wierzbicka 1, Elisabeth V. Sjogren 2, Frederik G. Dikkers 3
Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Polska
Klinika Otolaryngologii – Chirurgia Głowy i Szyi, Uniwersytet Medyczny w Leiden, Holandia
3
Klinika Otolaryngologii – Chirurgia Głowy i Szyi, Uniwersytet Medyczny w Groningen, Uniwersyteckie Centrum Medyczne
w Groningen, Holandia
1
2
Article history: Received: 28.09.2015 Accepted: 19.10.2015 Published: 05.11.2015
Streszczenie: Tematyka poniższego przeglądu skupia się na zagadnieniach związanych z zabiegami w obrębie fałdów głosowych,
akcentując praktykę fonochirurgiczną. Celem artykułu jest popularyzacja wiedzy z zakresu fonochirurgii, szerzenie idei
Europejskiego Towarzystwa Laryngologicznego (ELS – European Laryngological Society) oraz przybliżenie anatomii
fałdu głosowego. Jego warstwowa struktura, zilustrowana przez F. G. Dikkersa w postaci modelu „powiewającego
rękawa” („fluttering sleeve”), opracowana została na postawie klasycznej, warstwowej koncepcji trzonu-powłoki
(body-cover) stworzonej przez M. Hirano. W wielu krajach, gdzie fonochirurgia stanowi stosunkowo nową dziedzinę
wiedzy lub wciąż pozostaje w fazie inicjalnej, takie przejrzyste schematy i proste analogie mogą służyć zrozumieniu
wyrafinowanej fizjologii fałdu głosowego, mikrochirurgii zachowawczej oraz przekształcania jej w codzienną rutynę
w procedurach przeprowadzanych w obrębie głośni.
Słowa kluczowe: fonochirurgia, fałd głosowy, teoria Hirano, model „powiewającego rękawa”, blaszka właściwa
Abstract: This paper is focused on vocal fold surgery with phonosurgical intent. The aim of this review is to broaden phonosurgical knowledge, spread the ideas of the European Laryngological Society (ELS) on phonosurgery and translate the layered structure and physiology of the vocal fold described in Hirano’s classic body-cover model into the graphic illustration of the “fluttering sleeve” created by Dikkers. In numerous countries, where phonosurgery is a relatively novel field
of knowledge or still in its infancy, simple patterns and plain associations will serve the best in popularizing sophisticated vocal fold anatomy and preservation surgery and converting it into everyday routine.
Keywords: phonosurgery, phonosurgical, sleeve model, vocal fold, vocal cord, lamina propria
Dźwięk ludzkiego głosu powstaje na skutek drgania fałdów
głosowych wywołanych przez przepływ strumienia powietrza.
Fałdy głosowe zbudowane są z kilku warstw tkanki, różniących
się od siebie właściwościami biomechanicznymi. Głos, jako zjawisko akustyczne i mechaniczne, jest rezultatem kompleksoOtolaryngol Pol 2015; 69 (6): 1-6
wej aerodynamicznej interakcji pomiędzy strumieniem przepływającego powietrza a różniącymi się od siebie warstwami
strun głosowych. Z tego właśnie powodu do prawidłowego
procesu produkowania głosu niezbędne są zarówno zdrowe
tkanki, jak i nienaruszona mikroarchitektura fałdu głosowego.
doi: 10.5604/00306657.1177024
1
artykuł przeglądowy/review article
Nowoczesna fonochirurgia swój rozwój zawdzięcza postępowi, jaki dokonał się po opisaniu przez M. Hirano trójwarstwowej struktury blaszki właściwej ludzkiego fałdu głosowego
[1]. Od czasu tej nowatorskiej publikacji pojawiły się kolejne
prace, opisujące w sposób bardziej szczegółowy kompozycję
włókien i cząsteczek śródmiąższowych blaszki właściwej oraz
ich rozmaite właściwości biomechaniczne. Głęboka warstwa
blaszki właściwej jest najgęściej zorganizowanym zespołem
kolagenu typu I i III, przenikających powierzchowne wiązki
mięśnia głosowego [2]. Wierzchnia warstwa blaszki właściwej
stanowi wąski zespół włókien kolagenowych umiejscowionych
tuż poniżej błony podstawnej nabłonka i wykazujących silną
dwójłomność. Warstwa pośrednia jest rzadziej zorganizowanym zespołem włókien, scharakteryzowanych jako kolagen
typu III [2], [3]. Rozwój warstwowej struktury blaszki właściwej i jej włókien kończy się około 17. r.ż. ,a towarzyszące
im procesy zdają się odzwierciedlać złożoność funkcji fonacyjnych w okresie adolescencji [4]. Fałdy głosowe różnią się
w zależności od płci i wieku: inaczej wyglądają u dorosłych
kobiet, inaczej u mężczyzn, inaczej dzieci i osób starszych [5].
Ryc. 1. Struktura fałdu głosowego według Hirano
Niedawno opublikowany został dokładny,cząsteczkowy schemat klasyfikacji różnych typów komórek prawidłowego nabłonka ludzkiego fałdu głosowego, który pokrywa blaszkę
właściwą [6]. W nabłonku wielowarstwowym płaskim rzeczywistego fałdu głosowego obecne są trzy odrębne warstwy
komórek z unikatowymi profilami markerowymi. Replikacja
populacji komórek jest w znacznym stopniu ograniczona do
parapodstawnej warstwy w obrębie nabłonka. Zgodnie z teorią
„trzonu-pokrywy” M. Hirano, kompleksowa, wielowarstwowa struktura fałdu głosowego (nabłonek – blaszka właściwa
– mięśnie) jest niezwykle istotna dla powstawania wibracji.
W modelu M. Hirano blaszka właściwa zachowuje się jak
warstwa pośrednia, a każda patologia zaburza tę stratyfikację.
Termin „fonochirurgia” (PS), którego po raz pierwszy użył H.
Von Leden [7], odnosi się do każdego zabiegu chirurgicznego
planowanego głównie w celu poprawy lub przywrócenia dobrej
jakości głosu. Fonochirurgia została zdefiniowana więc jako
zamierzony cel operacyjny, który odnosi się do podniesienia
jakości życia pcjenta, poprzez udoskonalenie lub utrzymanie
funkcji głośni [8]. Komitet ds. Fonochirurgii Europejskiego
Towarzystwa Laryngologicznego (ELS) zweryfikował tę definicję oraz techniczny opis procedur fonochirurgicznych [9]
i na podstawie tego przeglądu, zaproponował roboczą klasyfikację zabiegów operacyjnych na fałdach głosowych (VFS –
vocal fold surgery) zorientowanych na cele fonochirurgiczne. VFS definiuje zarówno operacje nastawione na leczenie
patologii (1), jak i zabiegi o charakterze terapeutycznym (2).
Zabiegi na zmienionym fałdzie głosowym upośledzającym
2
Ryc. 2. Model “powiewającego rękawa” warstwowej struktury fałdu głosowego
według Dikkersa
ruchy wibracyjne – wymagają wycięcia zmienionych struktur
(np. guzki śpiewacze), nacięcia i sukcji (np. obrzęk Reinkego),
rozwarstwienia lub/i rozszerzenia (np. bruzda fałdów głosowych), waporyzacji i koagulacji (np. żylakowatość), nacięcia
i stentowania (atrezja).
Zabiegi obejmujące zaburzenia ruchu fałdu głosowego. Wymagają zmiany położenia lub napięcia poprzez: augmentację (np. hiporuchliwość fałdu głosowego), ostrzyknięcia (np.
www.otolaryngologypl.com
artykuł przeglądowy/review article
płytki mięśniowo-nerwowej toksyną botulinową w przypadku
dysfonii spastycznej), wycięcia (np. dysfonia fałdów przedsionkowych).
Operację fonochirurgiczną można przeprowadzić zarówno
przy użyciu lasera, jak i instrumentarium klasycznego. Kryteriami wyboru odpowiedniej metody są indywidualne preferencje i doświadczenia chirurga, i to one mają decydujący
wpływ na wybór narzędzia o najwyższym stopniu precyzji
dla konkretnego zabiegu [10–13].
Fonochirurgia wymaga technicznej perfekcji i ostrożnego
obchodzenia się z tkankami. Warstwowa struktura fałdu
głosowego powinna zostać w trakcie zabiegu nienaruszona.
Procedury operacyjne wymagają więc nabycia niezbędnych
umiejętności oraz wypracowania doskonałej techniki [14].
Jednocześnie konieczna jest ugruntowana wiedza z zakresu
anatomii fałdu głosowego i pogłębiona znajomość przestrzennej histologii wszystkich głównych elementów poszczególnych warstw strun głosowych.
Komórki nabłonkowe fałdu głosowego, włókna tkanki łącznej i włókna mięśniowe, a nawet naczynia krwionośne biegną
równolegle do wolnej krawędzi fałdu głosowego. Wskazuje
to na jego wysokie przystosowanie do wymagań fonacyjnych
i procesu wibracji. Anatomia fałdu głosowego musi więc być
brana pod uwagę podczas każdego zabiegu chirurgicznego.
W wielu krajach, w których fonochirurgia stanowi stosunkowo nową dziedzinę wiedzy lub wciąż pozostaje w fazie
inicjalnej, przejrzyste wzory i proste porównania będą najlepiej służyły zrozumieniu fizjologii fałdu głosowego, chirurgii zachowawczej oraz przetransponowania ich na codzienną
praktykę. W związku z tym, aby popularyzować model warstwowej struktury fałdu głosowego stworzony M. Hirano, F.
G. Dikkers zaprezentował go, używając obrazowej analogii
do „powiewającego rękawa”. Wspólnym mianownikiem tych
dwóch absolutnie różnych rycin (ryc. 1 i ryc. 2) jest filozofia
modelu warstwowego. Model fałdu głosowego jako „powiewającego rękawa” – stworzony przez F. G. Dikkersa, a przedstawiony ostatnio na trzecim Europejskim Kongresie ORL-HNS
w Pradze (2015) w czasie prezentacji „Podejmowanie decyzji
w strategiach fonochirurgicznych” podczas panelu „Fonochirurgia raz jeszcze: przeszłość, teraźniejszość i przyszłe trendy”
– ukazuje człowieka ubranego w koszulę i marynarkę, który
wysuwa ramię przez okno jadącego samochodu, wystawiając
je na pęd powietrza. Kwintesencją tego modelu jest obecność
dwóch przestrzeni: jednej – pomiędzy luźno powiewającym
rękawem marynarki i dobrze dopasowanym rękawem koszuli
(powłoka), drugiej – między rękawem koszuli a przedramieniem człowieka (trzon). Rękawy marynarki i koszuli prezentują kompleksową, wielowarstwową strukturę fałdu głosoweOtolaryngol Pol 2015; 69 (6): 1-6
go. Przestrzeń między odzieżą a przedramieniem, niezbędna
do powstania efektu „powiewającego rękawa”, jest analogią
do blaszki właściwej i jej kluczowej roli w procesie wibracji
fałdu głosowego. Podczas przeprowadzania operacji, lekarz
może przywołać ten obraz i ostrzec sam siebie: delikatnie z tą
marynarką! Wszystkie ruchy operatora powinny być ograniczone do przestrzeni powietrznej, której odpowiada blaszka
właściwa. Nie należy dotykać powierzchni „przedramienia”,
chyba, że jest to absolutnie konieczne. Ważne jest również,
aby pozostawić blaszkę właściwą w jak największym stopniu
nienaruszoną. Jeśli pokryje się ona bliznami – nie będzie
wibrować prawidłowo. F. G. Dikkers użył w tym przypadku
porównania do zmoczonej marynarki. Gdy odzież wierzchnia jest mokra (co jest analogią do bliznowacenia nabłonka),
wtedy brakuje przestrzeni powietrznej i następuje sklejenie
z powierzchnią, do której bezpośrednio przylega. Z kolei jeśli przedramię jest pokaźnych rozmiarów (analogia do guza
śródmięśniowego), mamy do czynienia ze zbyt dużą ilością
trzonu, a tym samym z ograniczeniem przestrzeni powietrznej i zredukowaniem efektu „powiewania rękawa”. W sytuacji,
gdy marynarka będzie wykonana ze skóry zamiast z tkaniny
(co również jest analogią do bliznowacenia nabłonka), zmieni
się charakter „powiewania”. Wszystkie te zaburzenia prowadzą do dysfonii i wymagają obserwacji klinicznej.
Tematyka tego przeglądu skupia się wokół zagadnień związanych z zabiegami na fałdach głosowych, z naciskiem na praktyki
fonochirurgiczne. Intencją niniejszego artykułu jest popularyzacja niezbędnej dla każdego fonochirurga wiedzy z zakresu
jego specjalizacji oraz szerzenie idei Europejskiego Towarzystwa
Laryngologicznego (ELS – European Laryngological Society).
Dodatkowo celem artykułu jest przybliżenie idei wielowarstwowej struktury fałdu głosowego, która odgrywa kluczową rolę
w procesach wibracyjnych, wywołanych przepływem powietrza. Fizjologiczny model M. Hirano oraz graficzny schemat
„powiewającego rękawa” F.G. Dikkersa zostały wprowadzone
w celu efektywniejszego wyjaśnienia zagadnienia mikroanatomii fałdu głosowego – zarówno czytelnikom, jak i praktykującym chirurgom.
Dyskusja
W Polsce zaburzenia funkcji głośni dotykają przeszło pół miliona osób rocznie (ICD-10 kod diagnozy – J37), powodując
nierzadko znaczące trudności o charakterze finansowym i społecznym (w sensie obniżenia jakości życia jednostki). Tymczasem pogorszenie jakości życia spowodowane dysfunkcjami fonacyjnymi nie jest w naszym kraju w pełni zauważane.
Zrozumienie fizycznego procesu powstawania głosu stanowi więc szansę dla znaczącej poprawy foniatrycznej opieki
3
artykuł przeglądowy/review article
zdrowotnej, włączając w to kliniczne działania prewencyjne,
diagnozowanie oraz leczenie dolegliwości głosowych. Większość tych zadań leży w gestii foniatrów, jednak dzięki wiedzy
o anatomii fałdu głosowego i roli fonochirurgii stanie się też
obowiązkiem każdego chirurga-laryngologa, który operuje
fałdy głosowe. Resekcje łagodnych zmian w obrębie fałdów
głosowych, wykonywane w celu optymalizacji prewencji lub
przywrócenia funkcji głosowych, od ponad 20 lat są wykonywane przy zastosowaniu mikroskopu operacyjnego. Jest to
niezbędne narzędzie do pracy na fałdzie głosowym.
Łagodne zmiany fałdu głosowego są często klasyfikowane na
podstawie pochodzenia warstwy tkankowej i ich anatomicznego umiejscowienia [15], [16]. Brodawczaki i łagodne metaplazje (jak hiperkeratoza) wywodzą się z nabłonka. Torbiele
(zlokalizowane w blaszce właściwej) zakwalifikowane zostały
jako typ retencji śluzowych i naskórkowych/keratyny. Pozostałe zmiany – polipy, guzki, obrzęk Reinkego, pseudotorbiele,
naczyniowe wady rozwojowe i guzki „bamboo nodes” – także
rozciągają się od blaszki właściwej (tabela I), mimo że zmiany
te mogą dotknąć również struktury nabłonka.
Ryc. 3. Zestaw narzędzi krtaniowych Bouchayer, źródło: medtronic.com
Kontralateralne zmiany fałdów głosowych mogą mieć zróżnicowany charakter. Diagnostyka różnicowa obejmuje guzy
łagodne fałdów głosowych z odpowiadającymi im pogrubieniami po stronie przeciwnej. Zmienione wibracje strun głosowych skutkują mikrotraumami i wtórnym pogrubieniem
nabłonka przeciwstronnego fałdu głosowego. Te morfologiczne różnice, ze względu na możliwie subtelny charakter,
mogą być rozpoznawalne tylko podczas badań stroboskopowych [17]. Decyzja o tym, czy zabieg ma mieć charak4
Tab. I. Rosen C.A., Murry T.: Nomenklatura zaburzeń fonacyjnych i patologii
głosu. Otolaryngol Clin North Am. 2000 Oct; 33(5): 1035–1046.
Nabłonek fałdu głosowego
Brodawczak krtani.
Hiperkeratoza.
Blaszka właściwa
Obrzęk Reinkego
Pseudotorbiel.
Malformacje naczyniowe.
Guzki fałdu głosowego.
Polipy fałdu głosowego.
Torbiele fałdu głosowego.
Bliźnienie fałdu głosowego.
Guzki „bamboo nodes”.
Nalewka
Ziarniniak procesu głosowego.
Ziarniniak pointubacyjny.
ter jedno- czy dwustronny zależy od doświadczeń chirurga.
Operacja dwustronna powinna być dokładnie przemyślana,
choć – naszym zdaniem – istnieją przypadki, kiedy kontralateralne guzki fałdów głosowych mogą zostać bezpiecznie
zoperowane po obu stronach jednocześnie. Z taką sytuacją
mamy do czynienia, gdy zmiana posiada zdrowy margines
otaczających tkanek, a nabłonek pozostaje nienaruszony aż do
spoidła przedniego. Zmiany zachodzące na spoidło przednie
nie powinny być operowane po obu stronach w tym samym
czasie, a możliwość ponownej interwencji należy uzgodnić
z pacjentem przed przeprowadzeniem pierwszego zabiegu. Niektórzy pacjenci mogą bowiem osiągnąć zadowalający poziom funkcji głosowych już po jednostronnym zabiegu, ponieważ w jego następstwie często następuje redukcja
wtórnego obrzęku po stronie przeciwnej i subiektywna poprawa funkcji fonacyjnych, co może być udokumentowane
endoskopowo [18].
W przypadku łagodnych zmian fałdów głosowych, takich jak
polipy, torbiele i guzki, wskazana jest terapia głosowa. Najlepszą z możliwych opcji pozostaje tzw. terapeutyczna „kanapka”, czyli terapia głosowa zastosowana przed i po operacji. Podczas trwania intensywnej, zazwyczaj długotrwałej
terapii głosowej, pacjent powinien zmienić swoje złe nawyki
wokalne. Jest to istotne, aby uchronić się przed możliwością
wystąpienia kolejnych, już pooperacyjnych uszczerbków na
fałdzie głosowym. Jeśli pomimo maksymalnego zaangażowania podczas terapii głosowej pacjent nie osiągnie zamierzonej, satysfakcjonującej poprawy głosu, pod uwagę powinien
zostać wzięty zabieg fonochirurgiczny.
Aby uniknąć powstania nieodwracalnych blizn, operacja musi
być wykonana ostrożnie, mając na uwadze architekturę fałdu
głosowego [19], [20]. Obecnie nie stosuje się już tradycyjnej
metody dekortykacji fałdu głosowego. Do określenia, czy naturalna płaszczyzna dysekcji występuje w prawidłowym ludzwww.otolaryngologypl.com
artykuł przeglądowy/review article
kim fałdzie głosowym, przyrządy półtępe (dysektor krtaniowy
Bouchayer – ryc. 3) zostały wykorzystane do wnikliwej analizy
blaszki właściwej za pomocą mikroskopu operacyjnego. Głębokość płaszczyzny dysekcji została skorelowana ze stężeniem
włókna elastyny, aby określić, czy płaszczyzna preparowania
znajduje się w przewidywalnym punkcie między warstwą powierzchowną a środkową. Płaszczyzna preparowania występuje konsekwentnie pomiędzy 23–50% głębokości w blaszce
właściwej i ma związek z wiekiem: płaszczyzny dysekcji powszechniej występują u pacjentów w wieku dojrzałym [21].
I. Pytania, które należy zadać sobie przed przystąpieniem do
fonochirurgii.
Pomimo znacznego postępu w rozumieniu podstaw patofizjologii, leczenie blizn fałdów głosowych wciąż stanowi nierozwiązany problem w laryngologii oraz fonochirurgii [22].
Bliznowacenie fałdów głosowych prowadzi do pogorszenia
kompleksowej mikrostruktury blaszki właściwej, w konsekwencji czego zaburzony zostaje wzorzec wibracyjny. W zależności od wielkości blizn i ich infiltracji, ich konsekwencją
mogą być nieprawidłowości drgań i niekompletna addukcja
blaszki właściwej fałdów głosowych, a co za tym idzie – niewydolność głośni. Mechanizmy powstawania blizn fałdów
głosowych zostały przebadane zarówno pod kątem detali makro-, jak i mikroskopowych. Na poziomie cząsteczkowym:
cytokiny prozapalne aktywują i rekrutują fibroblasty, które
następnie napędzają kaskadę włóknienia. Transformujący
czynnik wzrostu β zwiększa je, choć jest równoważony przez
metaloproteinazy macierzy oraz aktywność hepatocytowych
czynników wzrostu. Rola hepatocytowego czynnika wzrostu, który ma bardzo silny przeciwwłóknieniowy wpływ na
blizny fałdu głosowego, dotychczas nie została ustalona [23].
Czy zostały wykorzystane już metody leczenia zachowawczego?
Drugim celem niniejszego opracowania jest „przetłumaczenie”
warstwowej struktury fałdu głosowego z fizjologicznego modelu
M. Hirano w ilustrowaną opowieść o „powiewającym rękawie”,
zaprezentowaną przez F.G. Dikkersa. Prostota tej paraleli jest
wygodna do stosowania w codziennej pracy chirurga operującego struny głosowe. Umożliwia ona transpozycję histologicznej
struktury strun – od ujęcia mikroskopowego do zapadającego
w pamięć obrazu. Mamy nadzieję, że model ten będzie na tyle
przekonujący, aby zapobiec pochopnej destrukcji „rękawów”,
a także niepotrzebnego naruszenia „skóry przedramienia”.
Podsumowując: wszyscy chirurdzy mający w swojej pracy do
czynienia z fałdami głosowymi zobligowani są do kierowania
się tzw. „złotymi zasadami” (tabela II). Zasady te winny być
przestrzegane każdorazowo przed przystąpieniem do zabiegu
fonochirurgicznego, gwarantując wysoką jakość wykonywanych operacji oraz spełnienie oczekiwań pacjentów.
Złote zasady lekarza przystępującego do zabiegu fonochirurgicznego.
Otolaryngol Pol 2015; 69 (6): 1-6
Jak bardzo pacjent jest osłabiony przez dysfonię?
Czy chory w rzeczywistości czuje, że głęboki i ochrypły głos
jest integralną częścią jego osobowości?
Czy pacjent faktycznie chce, aby słyszalna cecha jego osobowości została całkowicie zmieniona?
II. Reguły do ścisłego przestrzegania.
Nigdy nie zaczynaj bez dobrego przygotowania, kursu fonochirurgicznego, itd.
Podczas ustawiania mikroskopu zawsze miej na uwadze warstwową strukturę fałdu głosowego oraz jej funkcjonalne zastosowanie. Użyj dużego powiększenia.
Wybierz opcję lasera lub zimną stal i na podstawie własnego
doświadczenia zdecyduj, które narzędzie twoim zdaniem będzie cechować się najwyższą precyzją podczas operacji.
Ważne: minimalnie naruszaj otaczające tkanki.
Pamiętaj, że najlepszym sposobem radzenia sobie z bliznami na fałdzie głosowym jest unikanie ich powstawania.
III. Pytania, które mają na celu upewnienie się, czy pacjent
jest w pełni świadomy konsekwencji przeprowadzanego zabiegu.
Czy wie, że nawet poprawne gojenie może spowodować powstanie blizn?
Czy zdaje sobie sprawę, że pomimo zastosowania starannych
technik operacyjnych, istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości w drganiach fałdów głosowych, zależne
od głębokości zmiany?
Czy pamięta, że musi ściśle przestrzegać zaleceń pooperacyjnych (nie nadużywać głosu)?
Czy zdaje sobie sprawę z tego, że leczenie nie kończy się na
fonochirurgii, a często wymaga długotrwałej i konsekwentnie
prowadzonej terapii głosowej?
5
artykuł przeglądowy/review article
PIŚMIENNICTWO
1.
Hirano M.: Morphological structure of the vocal cord as a vibrator and its variations. Folia Phoniatr, 1974, 26(2), 89–94.
2.
Prades J.M., Dumollard J.M., Duband S., Timoshenko A., Richard C., Dubois M.D., Martin C., Peoc’h M..: Lamina propria of the human vocal fold: histomorphometric study of collagen fibers. Surg Radiol Anat, 2010, 32(4), 377–382.
3.
Muñoz-Pinto D., Whittaker P., Hahn M.S.: Lamina propria cellularity and collagen composition: an integrated assessment of structure in humans. Ann Otol
Rhinol Laryngol, 2009, 118(4), 299–306.
4.
Ishii K., Yamashita K., Akita M., Hirose H.: Age-related development of the arragement of conncective tussue fibers in the lamina propria of the human vocal fold. Ann Otol Rhinol Laryngol, 2000, 109(11), 1055–1064.
5.
Hammond T.H., Gray S.D., Butler J.E.: Age-related and gender-related collagen distribution in human vocal folds. Ann Otol Rhinol Laryngol, 2000, 109(10 Pt 1), 913–920.
6.
Dowdall J.R., Sadow P.M., Hartnick C., Vinarsky V., Mou H., Zhao R., Song P.C.,. Franco R.A, Rajagopal J.: Identification of distinct layers within the stratified
squamous epithelium of the adult human true vocal fold. Laryngoscope, 2015, 125(9), E313–E319.
7.
Von Leden H.: The History of Phonosurgery. Ford CN, Bless DM (Eds.), Phonosurgery: assessment and surgical management of voice disorders, Raven Press, 1991, 3–24.
8.
Friedrich G., Remacle M., Birchall M.: Defining phonosurgery: a proposal for classification and nomenclature by the Phonosurgery Committee of the European Laryngological Society (ELS) Eur Arch Otorhinolaryngol, 2007264(10), , 1191–1200.
9.
Remacle M., Friedrich G., Dikkers F.G., de Jong F.: Phonosurgery of the vocal folds: a classification proposal. Eur Arch Otorhinolaryngol, 2003, 260(1), 1–6.
10. Zeitels S.M.: Laser versus cold instruments for microlaryngoscopic surgery. Laryngoscope, 1996, 106(5 Pt 1), 545–552.
11. Hörmann K., Baker-Schreyer A., Keilmann A., Biermann G.: Functional results after CO2 laser surgery compared with conventional phonosurgery. J Laryngol Otol, 1999, 113(2), 140–144.
12. Schindler A., Palonta F., Preti G., Ottaviani F., Schindler O., Cavalot A.L.: Voice quality after carbon dioxide laser and conventional surgery for T1A glottic
carcinoma. J Voice, 2005, 18(4), 545–550.
13. Schwartz S.R., Cohen S.M., Dailey S.H., Rosenfeld R.M., Deutsch E.S., Gillespie M.B., Granieri E., Hapner E.R., Kimball C.E., Krouse H.J., McMurray J.S., Medina S., O’Brien K., Ouellette D.R., Messinger-Rapport B.J., Stachler R.J., Strode S., Thompson D.M., Stemple J.C., Willging J.P., Cowley T., McCoy S., Bernad
P.G., Patel M.M.: Clinical practice guideline: hoarseness (dysphonia). Otolaryngol Head Neck Surg, 2009, (3 Suppl 2), S1–S31.
14. Holliday M.A., Bones V.M., Malekzadeh S., Grant N.N.: Low-cost modular phonosurgery training station: development and validation. Laryngoscope, 2015,
125(6), 1409–1413.
15. Marcotullio S., Magliulo G., Pietrunti S.: Exudative laryngeal diseases of Reinke’s space: a clinicohistopathological framing. J Otolaryngol, 2002, 31(6), 376–380.
16. Hantzakos A., Remacle M., Dikkers F.G.: Exudative lesions of Reinke’s space: a terminology proposal. Eur Arch Otorhinolaryngol, 2009, 266(6), 869–878.
17. Rosen C.A, Murry T.: Nomenclature of voice disorders and vocal pathology. Otolaryngol Clin North Am, 2000, 33(5), 1035–1046.
18. Sataloff R.T., Hawkshaw M.J., Divi V., Heman-Ackah Y.D.: Voice surgery. Otolaryngol Clin North Am, 2007, 40(5), 1151–1183.
19. Martínez Arias A., Remacle M., Lawson G.: Treatment of vocal fold scar by carbon dioxide laser and collagen injection: retrospective study on 12 patients.
Eur Arch Otorhinolaryngol, 2010, 267(9), 1409–1414.
20. Benninger M.S., Alessi D., Archer S., Bastian R., Ford C., Koufman J., Sataloff R.T., Spiegel J.R., Woo P.: Vocal fold scarring: current concepts and management. Otolaryngol Head Neck Surg, 1996, 115(5), 474–482.
21. Gray S.D., Chan K.J., Turner B.: Dissection plane of the human vocal fold lamina propria and elastin fibre concentration. Acta Otolaryngol, 2000, 120(1), 87–91.
22. Friedrich G., Dikkers F.G., Arens C., Remacle M. , Giovanni A., Duflo S., Hantzako A., Bachy V., Gugatschka M.: Vocal fold scars: current concepts and future
directions. Concensus report of the Phonosurgery Committee of the European Laryngologica Society. Eur Arch Otorhinolaryngol, 2013, 270(9), 2491–2501.
23. Allen J.: Cause of vocal fold scar. Curr Opin Otolaryngol Head Neck Surg, 2010, 18(6), 475–480.
Word count: 2420 Tables: 1 Figures: 3 References: 23
Access the article online: DOI: 10.5604/00306657.1177024 Full-text PDF: www.otolaryngologypl.com/fulltxt.php?ICID= 1177024
Corresponding author: Małgorzata Wierzbicka; Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu;
e-mail: [email protected]
Copyright © 2015 Polish Society of Otorhinolaryngologists Head and Neck Surgeons. Published by Index Copernicus Sp. z o.o. All rights reserved. Competing interests: The authors declare that they have no competing interests.
Cite this article as: Wierzbicka M., Sjogren E. V., Dikkers F. G.: What more can be done to popularize phonosurgical ideas in everyday handling of vocal folds? Otolaryngol Pol 2015;
69 (6): 1-6
6
www.otolaryngologypl.com