Kazus >>Postmodernizm

W. Marciszewski • LOGIKA 2004/05 • Kazus logiczny »Postmodernizm«
Bł˛edy w dociekaniach na temat zwiazków
˛
przyczynowych
popełniane w publicystyce postmodernistycznej
O tym, jak krytyczne myślenie, posługujac
˛ si˛e metoda˛ kontrprzykładów, skutecznie przeciwdziała nieuprawnionym spekulacjom.
1. Treść zadania
Postmoderniści głosza,˛ że przemin˛eła trwajaca
˛ od czasów Oświecenia epoka nowoczesności.
która definiuja˛ jako epok˛e wiary w rozum, czyniac
˛ t˛e wiar˛e odpowiedzialna˛ za nieszcz˛eścia 20go
wieku, w szczególności totalitaryzmy z ich zbrodniami ludobójstwa. Rozum naukowy nie jest ich
zdaniem bardziej wiarogodny od myślenia magicznego ludów pierwotnych, a przy tym prowadzacy
˛
do zbrodni. Ten postmodernistyczny punkt widzenia programowo odbiera wiarogodność wszelkiemu myśleniu, a wi˛ec także myśleniu postmodernistycznemu.
Spróbujemy jednak potraktować je poważnie, jako coś, co podlega analizie z punktu widzenia logiki. Rozpatrzymy postmodernistyczny poglad,
˛ że post˛epowanie zwane ludobójstwem, które polega
na zabijaniu ludzi z powodu ich narodowości, religii itp. jest nieuniknioym skutkiem technologii
przemysłowej, racjonalności oraz sprawnej administracji.
Oto fragment tekstu wyrażajacego
˛
ów poglad,
˛ zwany dalej pogladem
˛
HM - od tytułu "Horror
and Modernity" (zob. dział "Dokumentacja").
»According to Bauman, the genocide carried out by the Nazis (and that carried out by Stalinists)
developed precisely through the application of the main characteristics of modernity: (1) the widespread use of industrial technologies; (2) the spread of instrumental rationality and (3) the operation
of bureaucratic organizations. The Holocaust happened not in opposition to modernity, but by using
its unique characteristics, not as an intentional result of modernity, but as an unavoidable consequence of it.« (Numery twierdzeń – od WM).
Zadanie: ujednoznacznić podany tekst przez zapis w j˛ezyku logiki predykatów i nast˛epnie ocenić
zasadność powyższego twierdzenia.
2. Rekonstrukcja wnioskowania w j˛ezyku logiki predykatów
Za dziedzin˛e rozważań przyjmujemy zbiór grup społecznych, jak np. państwa, kościoły, plemiona, firmy, organizacje społeczne. Zmienne x, y itd. reprezentuja˛ elementy tego zbioru. Stosujemy nast˛epujace
˛ oznaczenia dla predykatów odpowiadajacych,
˛
kolejno, numerowanym punktom
w powyższym cytacie.
Predykat T — dysponuje zaawansowana˛ Technologia˛ przemysłowa˛ – 1.
Predykat R — dysponuje procedurami (sposobami działania) Racjonalnymi instrumentalnie (tzn.
takimi, że sa˛ właściwymi środkami do osiagni˛
˛ ecia celu danego działania) – 2.
Predykat A — dysponuje sprawna˛ struktura˛ Administracyjna˛ – 3.
Predykat dwuczłonowy G — grupa x dopuszcza si˛e ludobójstwa (ang. genocide) na grupie y
Wskazówka˛ do rekonstrukcji twierdzenia o zwiazku
˛
mi˛edzy czynnikami 1, 2, 3 a zdarzeniem GC
(którego przykładem – holokaust) jest zawarte w powyższym cytacie stwierdzenie:
1
2
Kazus logiczny »Postmodernizm«
α1 ) Ludobójstwo jest nieunikniona˛ konsekwencja˛ ("unavoidable consequence") trzech wymienionych czynników.
Skoro jest konsekwencja,˛ to należy o niej mówić w nast˛epniku implikacji, co daje nast˛epujac
˛ a˛ rekonstrukcj˛e pogladu
˛ HM.
R.α1 ) ∀x ((T (x) ∧ R(x) ∧ A(x)) ⇒ ∃y G(x, y)).
3. Rekonstrukcja pogladu
˛ HM ujawnia jego usterki logiczne
3.1. Rekonstrukcja wykrywa w pogladzie
˛
HM problem do rozwiazania
˛
Formuł˛e α1 da si˛e interpretować jako prawo socjologiczne, które miałoby wskazać na przyczyny
(wymienione w poprzedniku) ludobójstwa (wymienionego w nast˛epniku). Służy ona autorowi do
tego, żeby postulować usuni˛ecie czynników stanowiacych
˛
przyczyn˛e zbrodni ludobójstwa; określa
si˛e ja˛ dalej. w skrócie jako GC od ang. GenoCide. Postulat taki można otrzymać posłużywszy si˛e
reguła˛ transpozycji (dokonanej pod kwantyfikatorem) w celu przekształcenia α1 w równoważna˛ jej
formuł˛e:
R.α2 ) ∀x (¬∃y G(x, y) ⇒ ¬(T (x) ∧ R(x) ∧ A(x)).
Jest ona, z kolei (na mocy praw de Morgana), równoważna formule:
R.α3 ) ∀x (¬∃y G(x, y) ⇒ (¬T (x) ∨ ¬R(x) ∨ ¬A(x)).
T˛e ostatnia˛ można odczytać, jak nast˛epuje; do tego, aby nie było GC, konieczne jest, by nie zachodził przynajmniej jeden z faktów określonych predykatami T, R, A. Nie dowiadujemy si˛e z
niej jednak ile tych warunków i które trzeba wyeliminować, żeby powstała sytuacja konieczna do
unikni˛ecia GC. Tak wi˛ec rekonstrukcja logiczna wykrywa luk˛e czyli niedopowiedzenie w analizowanym pogladzie,
˛
przez co ujawnia si˛e problem, na który powinni zareagować zwolennicy pogladu
˛
α (wyrażanego na wzajem równoważne sposoby w formułach R.α1 − R.α3 ).
3.2. Kontrprzykład do HM jako tezy o warunku wystarczajacym
˛
Kwestionowanie prawdziwości sadu
˛ przez wskazanie na jakiś konkretny obalajacy
˛ go przypadek, czyli
przykładowy fakt, zwany wówczas kontrprzykładem, leży nie w gestii logiki lecz odpowiedniej wiedzy empirycznej, np. historii. Jeśli w tekście z zakresu logiki wyst˛epuja˛ kontrprzykłady, pochodza˛ one z wiedzy pozalogicznej (która˛ czytelnik może si˛e różnić od autora tekstu). Nie stosuje si˛e ich w celu argumentacyjnym
(co wymagałoby uzgodnień w zakresie wiedzy o faktach), lecz dla ilustracji, jak dobierać kontrprzykłady
stosownie do struktury logicznej kwestionowanego twierdzenia. Wyrażajac
˛ si˛e skrótowo, używamy terminu
„kontrprzykład” także dla nazwania zdania opisujacego
˛
kontrprzykład w sensie jednostkowego faktu.
Rozważmy, co b˛edzie kontrprzykładem wzgl˛edem implikacji
R.α1 ) ∀x ((T (x) ∧ R(x) ∧ A(x)) ⇒ ∃y G(x, y)).
Mówi ona, że wystarczy by jakaś grupa społeczna miała cechy wymienione w poprzedniku, a zawsze wtedy zajdzie fakt opisany w nast˛epniku. Kontrprzykładem b˛edzie wi˛ec grupa, która dysponuje
wysoka˛ technologia,˛ racjonalnie stara si˛e stosować środki do celów i ma stosunkowo sprawna˛ struktur˛e administracyjna,˛ a nie dopuściła si˛e w swej historii ludobójstwa. Jeśli znajdziemy taka˛ grup˛e,
b˛edzie to dowód fałszywości zdania α1 ; oznaczywszy ja˛ symbolicznie nazwa˛ c, wnioskujemy wtedy
wg reguły, która˛ nazywamy Reguła˛ kontrprzykładu (por. »Sondaż«, odc. 4).
A(c), ¬B(c)
/
¬∀x (A(x) ⇒ B(x).
2
Kazus logiczny »Postmodernizm«
3
W tekście HM przykładowo wymienione sa˛ struktury państwowe (nazistowska i stalinowska), ale
to nie przesadza,
˛
czy intencja˛ autora jest ograniczenie si˛e do państw, czy ma on też na uwadze
struktury plemienne, kościoły, regiony, korporacje, formacje partyzanckie itd. Jeśli tak, to kontrprzykładów poszukujemy w szerszym zbiorze; badamy, czy np. brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, wysoce na swe czasy sprawna technologicznie i administracyjnie, odnoszaca
˛ sukcesy dzi˛eki
racjonalności działań, dopuszczała si˛e GC w Azji.
3.3. Kontrprzykład do HM jako tezy o warunku koniecznym
Jeśli istnieje kontrprzykład do jakiejś tezy o warunku wystarczajacym,
˛
to należy rozważyć przypuszczenie, że autor myli warunek wystarczajacy
˛ z koniecznym (czemu cz˛esto sprzyja niejasność
j˛ezyka potocznego). Wtedy należy zrekonstruować dany poglad
˛ jako twierdzenie (β) o warunku
koniecznym zdarzenia GC. Nowa rekonstrukcja ma postać implikacji odwrotnej do poprzedniej,
mianowicie:
R.β) ∀x (∃y G(x, y) ⇒ (T (x) ∧ R(x) ∧ A(x))).
Faktem spełniajacym
˛
tu poprzednik jest trzecie (po sowieckim i nazistowskim) co do liczby ofiar ludobójstwo w 20 wieku dokonane w Ruandzie w 1994: w ciagu
˛ kilku miesi˛ecy członkowie plemienia
Hutu zabili ok. miliona ludzi z plemienia Tutsi. Biorac
˛ symbol h za skrót nazwy „Hutu” (podstawienie za x) i symbol t za skrót nazwy „Tutsi” (podstawienie za y), otrzymujemy opis sytuacji
spełniajacej
˛ poprzednik zdania β, mianowicie:
R.γ) G(h, t).
Istnieje wi˛ec konkretyzacja poprzednika b˛edaca
˛ zdaniem prawdziwym. Konkretyzacja nast˛epnika
polega na przypisaniu wszystkich trzech wymienionych tam cech grupie Hutu. Jeśli choć jeden z
tych warunków nie jest spełniony, to nie jest prawda˛ nast˛epnik. W przypadku Hutu wiadomo, że
nie jest spełniony żaden, ale wystarczy wziać
˛ pod uwag˛e jeden szczególnie widoczny – technologi˛e
przemysłowa.˛ Otóż technika zabijania stosowana przez Hutu należała do najbardziej prymitywnych,
tej z poziomu ery jaskiniowej (zob. w dziale "Dokumentacja" tekst W. Jagielskiego). Trzeba wi˛ec
uznać (Reguła odrywania) zdanie:
R.δ) ¬(T (h) ∧ R(h) ∧ A(h)).
Istnieje zatem kontrprzykład do implikacji β, mianowicie fakt spełniajacy
˛ jej poprzednik (R.γ) i
obalajacy
˛ nast˛epnik (R.δ). Na mocy Reguły Kontrprzykładu prowadzi to do wniosku o fałszywości
zdania β.
Post Scriptum. Wróćmy do kwestii postmodernizmu. Jako nurt nieprzyjazny logice zasługuje on
ze strony logiki na szczególna˛ uwag˛e. Podstawowe w logice jest poj˛ecie prawdy, któremu towarzyszy
rozróżnienie prawdy logicznej i prawdy o faktach.
Co do prawdy logicznej, postmoderniści, wbrew teoretycznym deklaracjom, nie moga˛ jej w praktyce
wyrugować nawet ze swego własnego myślenia. Nikt z nich nie powie, że postmodernizm jest niesłuszny;
a powinien, bo jeśli nie obowiazywałaby
˛
żadna prawda logiczna, to nie miałoby też mocy prawo niesprzeczności. Wtedy zaś postmodernizm, b˛edac
˛ słuszny, byłby zarazem niesłuszny.
Co do faktów, zasługuje na przytoczenie uwaga, która˛ wypowiedział znany historyk i politolog brytyjski
Timothy Garton Ash. »Jest to zadanie niezwyklej wagi, by stanać
˛ po stronie faktów. [...] Przeciwko armiom relatywizmu kulturowego i postmodernizmu, postulujacym,
˛
że wszystko jest kwestia˛ interpretacji, że
historia jest jedynie odmiana˛ literatury, a opowieść jednej osoby jest tak samo zasadna, jak opowieść innej
osoby.« Rozmowa z Timothym Gartonem Ashem „Gdzie widać przyszłość”, Rzeczpospolita 2-3 kwietnia
2005.
3