abstrakt - Tabu - Trend

DR AGNIESZKA GAWRON, UNIWERSYTET ŁÓDZKI
SKANDAL NIE-MYŚLENIA — O PROZIE MANUELI GRETKOWSKIEJ
Zasadniczym celem mojego artykułu jest próba analitycznego zamysłu nad
sposobami funkcjonowania oraz oddziaływania skandalu literackiego,
związanego z twórczością i osobą Manueli Gretkowskiej. Ze szczególną
uwagą chcę prześledzić ewolucję, jaka zaszła w tej prozie (i postawie pisarki),
począwszy od pierwszej powieści z 1991 r. po wydany ostatnio Trans. Pierwsze
cztery powieści Gretkowskiej (My zdies’ emigranty, Tarot paryski, Kabaret
metafizyczny, Podręcznik do ludzi) wykorzystują kampową estetykę szoku
i zaskoczenia,
prezentując
tym
samym
różne
aspekty
skandalu
prometejskiego, (auto)kreacyjnego i konstrukcyjnego (termin H. Szabała).
W dalszej części pracy wydobywam istotę ewolucji, jaka zaszła w tej prozie —
od antynormy literackiej, charakterystycznej dla pierwszych tekstów
Gretkowskiej, do akceptowalnej i częściowo pozornej normy, w jaką wpisują
się następne jej powieści, jak Polka, Obywatelka, Europejka i inne.
Najważniejszy z wniosków rozprawy dotyczy istoty i ewolucji skandalu
literackiego współczesności. W wypadku Gretkowskiej skandal nie jest jedynie
próbą autokreacji, brutalnym gwałtem na świadomości czytelniczej.
Przemiana, jakiej od lat podlega ta proza, niezależnie od formuły, jaką
przybiera, podporządkowana jest pewnej zasadniczej myśli. Dla Gretkowskiej
największym skandalem człowieczeństwa jest skandal nie-myślenia —
zarówno w wymiarze aksjologicznym, społeczno-kulturowym, jaki i na
płaszczyźnie czytelniczego odbioru. Taką skandaliczność w ramach ekspresji
artystycznej hiperbolizuje, obnaża lub po prostu opisuje. Ostrze skandalu
kieruje na różne przejawy współczesności. Często jednak pod ostrzałem
Gretkowskiej znajduje się pojęcie polskości, które przekornie definiuje za
pomocą takich narzędzi, jak: parodia, ironia, gra seksualnością czy zabawa
kiczem. Postawa taka przypomina kreacje znanego współczesnego
skandalisty Kuby Wojewódzkiego, w tym samym celu wystawiającego się pod
obstrzał mediów.
Kierunek przemian oraz kolejne — publiczne i czytelnicze — kreacje
Gretkowskiej pokazują, że takie kategorie, jak normalność i skandaliczność,
norma i antynorma funkcjonują w świadomości i realizacjach twórczych
autorki jako świadomie obrane role, przebrania, swoiste kategorie estetyczne.
Tym samym pisarka wpisuje swoją postawę skandalistki w, typowe dla
przełomu wieków, nowe formy wrażliwości, oparte na zachowaniach
performatywnych, teatralizacji i tożsamościowej grze z czytelnikiem.