Agnieszka Tułowiecka HERBARZE I QUASI

Uniwersytet Śląski w Katowicach
Agnieszka Tułowiecka
HERBARZE I QUASI-HERBARZE.
WOKÓŁ KONSTRUKCJI GENOLOGICZNYCH BARTOSZA PAPROCKIEGO.
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem
Profa dra hab. Jana Malickiego
Spis treści
Słowo wstępne……………………………………………………………………...s.3
1. Herb- herbarz- heraldyka.….....................................................................….s.6
2. Bartosz Paprocki i jego twórczość. Rekonesans……………………………s.17
3. Panosza……………………………………………………………………..s.46
4. Gniazdo cnoty………………………………………………………………s.69
5. Herby rycerstwa polskiego…………………………………………………s.98
6. Herbarz. Próba definicji…………………………………………………….s.121
Bibliografia…………………………………………………………………………s.126
2
Słowo wstępne
Herbarz jako przedmiot genologiczny to zjawisko niezwykle ciekawe, budzące
kontrowersje, klasyfikowany głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego, do dnia
dzisiejszego nie został opracowany w aspekcie jego właściwości literackich. Jego definicje
znajdujemy głównie pracach z zakresu historiografii.
Za twórców tej formy pisarskiej na gruncie literatury polskiej, uznawany jest
średniowieczny historyk - Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta - Bartosz Paprocki.
To właśnie twórczości Bartosza Paprockiego
poświęcona jest niniejsza praca,
której zadaniem jest po pierwsze: zdefiniowanie tego co rozumiemy pod pojęciem
herbarza w wersji nowożytnej; na podstawie obserwacji tego co stałe i zmienne,
wskazanie, jakie są jego cechy konstytutywne.
Jest to praca filologiczna, nie historyczna. W renesansie, refleksje dotyczące
klasyfikacji dzieł literackich zajmowały szczególne miejsce w pracach teoretyków poezji
(np. Julius Caesar Scaliger, Poetyka w siedmiu księgach), a dostosowywanie res i verba do
powszechnie obowiązującego kanonu reguł genologicznych świadczyło o erudycji i
umiejętnościach pisarskich twórcy.
Od połowy XVI wieku główny nurt teorii genologicznej formułował się w oparciu
o przesłanki wydobyte z dzieł Stagiryty. Naczelną zasadą klasyfikacyjną była zasada
mimesis. W płaszczyźnie utworu , poetyckiej substancji, naśladowanie identyfikowane
było z generatywną „zasadą” utworu, a „zasadami” pośredniczącymi między
naśladowaniem a jego konkretną finalizacją były: przedmiot, sposób i środki
naśladowania. Czynniki te, tworzące swoistą całość, składały się na rodzaj poetycki.
3
Arystoteles dopełnił
typologię rodzajów dodatkową typologią gatunkową, rozumiejąc
utwór jako jedność generującej zasady. Dzieło, jego zdaniem miało dwoistą strukturę,
składało się z „ilości” i „jakości”, naturę gatunku wyznaczała dominacja któregoś z
jakościowych
„składników”(„podstaw”)
utworu.
Genologia
nastawiona
była
na
1
rozpoznawanie i wydobywanie „ogólności” z konkretnych, jednostkowych utworów .
I właśnie owo wydobycie tego co typowe dla herbarza stanowi dla nas wezwanie.
Przy konstruowaniu owego modelu gatunku wykorzystane zostaną zatem narzędzia
retoryki, pozwalające dostrzegać zróżnicowanie poezji, prozy w sferze „sposobów”,
„środków” i „przedmiotów naśladowania”. Rozdziały analityczne będą składać się
z dwóch części-pierwszej poświęconej kompozycji herbarza i drugiej skoncentrowanej na
samym herbie, który stanowi tu rodzaj hasła wywoławczego.
Drugim powodem podjęcia tego tematu jest chęć zaprezentowania właściwości
literackich owych dzieł, gdyż jak zauważono, w publikowanych dotychczas pracach
badawczych, owe walory najczęściej pomijano. Celem niniejszej pracy jest zatem analiza
genologiczna herbarzy sytuująca herbarz w orbicie badań literaturoznawczych. Herbarz
traktowany będzie jako dzieło literackie. Aspekt historyczny, dociekanie wiarygodności
przedstawianych faktów nie leży w kręgu zainteresowań autorki.
Interesuje nas – powtórzmy- strona literacka dzieła, jego forma. Zasadą
porządkującą jest chronologia.
W pierwszym rozdziale zostaną przedstawione ogólne informacje na temat
herbarza, jego początków, twórców, badaczy , by dalej, w rozdziale drugim przedstawić
zarys twórczości i biografii Bartosza Paprockiego. W rozdziale tym oprócz prezentacji
badaczy zajmujących się analizą dzieł twórcy z Głogół, w porządku chronologicznym
przedstawiony zostanie jego dorobek pisarski , z szczególnym uwzględnieniem nieznanej
szerzej twórczości mizoginicznej, by tym samym pokazać inne oblicze pisarza-heraldyka.
Rekonstrukcja elementów systemu genologicznego na podstawie wybranych dzieł
heraldycznych Bartosza Paprockiego wydanych w krakowskich drukarniach , zawarta w
trzech kolejnych rozdziałach: Panosza, to jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i
podolskich z męstwa, z obyczajów i z innych spraw poczciwych (1575), drukarnia Macieja
Wirzbięty (rozdział trzeci), dalej wydane trzy lata później u Andrzeja Piotrkowczyka
dzieła Gniazdo cnoty, skąd herby sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa
Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Żmudzkiego i inszych państw do tego
1
Zob. E. Sarnowska –Temeriusz: W kręgu renesansowej genologii. W: Idem: Zarys dziejów poetyki. Od
starożytności do końca XVII wieku. Warszawa 1985, s.450-461.
4
Królestwa należących książąt i panów początek swój mają (rozdział czwarty) oraz wydane
nieco później, bo w 1584 roku, u Macieja Garwolczyka, dzieło Herby rycerstwa polskiego
(rozdział piąty) jest próbą podjętą w celu pokazania jak zmieniał się kształt genologiczny
dokonań twórczych Bartosza Paprockiego.
Rozdział szósty to wydobycie i określenie cech dominujących w strukturze
gatunkowej herbarza.
5
Rozdział I
Herb-herbarz-heraldyka.
Herbarz w Słownikach języka polskiego, definiowany jest jako: „opisanie familii i
herbów szlacheckich”(M. Samuel Bogumił Linde)2, „księga zawierająca zbiór i opis
herbów wraz z genealogiami ich właścicieli” (Witold Doroszewski)3 - a zatem jest on
narzędziem badań zarówno heraldyki jak i genealogii, nauk pomocniczych historii. Nie
mniej jednak, herbarze ze względu na bogactwo treści, jakie niosą i swe walory
artystyczne stają się cennym materiałem badawczym nie tylko dla historyków,
specjalistów w dziedzinie genealogii i heraldyki, ale i znawców sztuki a także historyków
literatury.
O ile liczba opracowań historycznych herbarzy jest bardzo obfita (szczegółową
bibliografię prac przedstawia Józef Szymański4, czy Anna Celej5), prac z zakresu historii
literatury, klasyfikujących herbarz jako odrębny gatunek piśmiennictwa, nie ma. Krótką
charakterystykę herbarza, wraz z listą najważniejszych herbarzy znajdujemy już w XIX
wieku, w artykule historyka i genealoga Juliana Błeszczyńskiego6, czy w późniejszych
pracach popularnonaukowych, czego przykładem jest artykuł Herbarze zamieszczony w
2
Słownik języka polskiego. M. S. B. Linde. T.2. Lwów 1855, s.178.
Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 3. Warszawa 1961, s. 54.
4
J. Szymański: Nauki pomocnicze historii. Od schyłku IV do XVIII wieku. Warszawa 2001.
5
A. Celej: Bibliografia genealogii i heraldyki polskiej za lata 1980-2001. Warszawa 2006.
6
J. Błeszczyński: Herbarze. W: Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda. T.11. Warszawa 1862, s. 595601.
3
6
przewodniku encyklopedycznym7. Do prac stricte naukowych, analizujących herbarze w
aspekcie ich właściwości literackich, należą jedynie prace Mariusza Kazańczuka. 8
Przedmiotem uwagi filologów są przede wszystkim legendy herbowe w nich
zawarte, które nie są zjawiskiem wyłącznie polskim, występują w całej kulturze
śródziemnomorskiej a także judeo - chrześcijańskiej. Owe legendy herbowe związane z
herbami szlacheckimi, w sposób fantastyczny wyjaśniające ich genezę , opowiadające o
pochodzeniu, dziejach rodów pieczętujących się danym herbem, często przybierające
postać wierszowanej opowieści, cieszą się zainteresowaniem badaczy literatury i historii,
czego dowodem są m. in. prace: historyków wrocławskich: Marka Cetwińskiego i Marka
Derwicha9,wspomnianego Mariusza Kazańczuka10, Jerzego Piechowskiego11, Czesława
Deptuły12, Ryszarda Kiersnowskiego13.
Drugą sferą ciekawą dla filologa są występujące w herbarzach wiersze na herbystemmata14, kompozycje słowno-plastyczne składające się z wizerunku herbu i krótkiego
utworu poetyckiego nawiązującego do motywów obrazowych herbu, których zjawisko
opisuje w swej pracy Franciszek Pilarczyk15.
Współcześnie przywykliśmy uważać herbarz za dzieło zawierające rysunki oraz
opisy herbów, informacje dotyczące ich pochodzenia, często wraz z obszernymi
komentarzami oraz genealogią rodzin, które się nimi pieczętują, uzupełniane nierzadko
bliższymi danymi wraz z krótkimi życiorysami wybitniejszych przedstawicieli, herbami
kraju, prowincji. Ten typ herbarza stanowi niejako specjalność polską, gdyż w
średniowiecznej Europie, współczesne armoriały ograniczały się jedynie do rysunków
herbów i nazwisk ich nosicieli, pomijały natomiast opisy herbów oraz szczegóły
genealogiczne, co miało ścisły związek z odrębnym ustrojem społecznym opartym na
prawie feudalnym, dlatego też zdaniem niektórych historyków, za jedyny właściwy
7
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1984, s.344.
M. Kazańczuk: Staropolskie herbarze. Herby-historia-religia. „Pamiętnik Literacki” 2002, r. XCIII, z.3,
s.37-57; Idem: O herbach szlacheckich w dawnej Polsce. „Nauka”2006, nr4, s.117-127; Idem:
Średniowieczni Sarmaci. Obraz przeszłości w legendach herbowych Bartosza Paprockiego. W: Fascynacje
folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś. Red. M. Kapełuś, A. Engelking. Warszawa
2002, s. 71-77.
9
M. Cetwiński, M. Derwich: Herby, legendy, mity. Wrocław 1987.
10
M. Kazańczuk: Staropolskie legendy herbowe. Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.
11
J. Piechowski: Ukryte światła herbów. Warszawa 1991; Idem: Herby, magia, mity. Warszawa 1995.
12
Cz. Deptuła: W kręgu starych i nowych refleksji nad genezą i symboliką herbów szlachty polskiej. Znak mit –historia. „Zeszyty naukowe KUL”35:1992, nr 1-2(137-138), s. 3-31.
13
R. Kiersnowski: Tworzywo historyczne polskich legend herbowych. „Rocznik Polskiego Towarzystwa
Heraldycznego”, nowa seria T.1(12), 1993, s. 11-25.
14
Poezja heraldyczna, tzw. stemmata zrodziła się w Polsce na początku szesnastego wieku. Inicjatorem tego
gatunku był: Andrzej Krzycki, uprawiali go m.in. Klemens Janicki, Andrzej Trzecieski, Mikołaj Rej i Jan
Kochanowski.
15
F. Pilarczyk: Stemmata w drukach polskich szesnastego wieku. Zielona Góra 1982.
8
7
herbarz polski podobny do tych jakie powstawały wówczas w Europie, uznaje się Insygnia
seu clenodia incliti Regni Poloniae (Znaki czyli godła Królestwa Polskiego) - dzieło
heraldyczne, powstałe po 1454/5-1480, niewielkich rozmiarów, zawierające opisy herbów:
państwowego,
ziemskich,
16
charakterystykami rodów,
kapitulnych,
71
rycerskich,
uzupełnionych
krótkimi
który jest zbiorem głównie herbów . Herbarze powstałe po
Długoszu - począwszy od prac heraldycznych Bartosza Paprockiego, które stanowią punkt
zwrotny w dziejach kształtowania tego gatunku na gruncie polskim, mają już odmienny
charakter, oprócz zbiorów herbów zawierają informacje genealogiczne.
Odmienne stanowisko miał w tej kwestii już wybitny dziewiętnastowieczny
historyk, heraldyk Franciszek Piekosiński, zdaniem, którego dzieło Długosza nie można
nazwać herbarzem, gdyż nie spełnia podstawowych warunków stawianych temu
gatunkowi na gruncie polskim. O ile w literaturze zachodniej jest to możliwe, gdyż tam
herby nie mają swoich osobnych nazw, ale każdy herb nosi nazwisko tego rodu, który go
używa; skoro więc znane jest nazwisko herbu, to znane jest zarazem nazwisko rodu, który
się nim pieczętuje. W Polsce natomiast każdy herb ma osobną nazwę, nie mającą związku
z nazwiskami rodów, które tego herbu używają, dlatego herbarz polski musi wyróżniać
rody, które posługują się danym herbem, bo bez tego warunku herbarz nie jest
herbarzem.17 W Rzeczypospolitej Obojga Narodów bowiem, herb był znamieniem nie
poszczególnych rodzin, jak to miało miejsce w krajach Europy Zachodniej, gdzie herb był
znakiem jednej, konkretnej rodziny, oznaką jej odrębności i przynależności do rycerskiego
stanu, a całych grup rodzin, rodów.
Słowo „herbarz” w polskiej literaturze naukowej rozumiane jest zatem jako księga
zawierająca zbiory herbów wraz z opisami rodzin szlacheckich, które się nimi
pieczętowały.
Należy jednak pamiętać, że termin ten ma dychotomiczne znaczenie, oprócz
powyższego ma też drugie , starsze – z niemieckiego „herbarium”- zielnik (łacińskiego
„herba”-„ziele”, „trawa”)18. W tym znaczeniu herbarz funkcjonował przez cały szesnasty i
siedemnasty wiek, jako oznaczenie zbiorów zawierających rysunki i opisy roślin, głównie
leczniczych, tzw. zielników, na co wskazują tytuły takich dzieł jak : Herbarz to jest ziół
tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie: co za moc mają, a jako ich używać…z
1543 roku Stefana Familirza, wydany u Unglera w Krakowie, czy Herbarz polski, to jest o
16
T. Michałowska: Średniowiecze. Warszawa 2002, s.771.
Por. F. Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków 1899, s.9.
18
Słownik łacińsko-polski. Red. M. Plezia. T. 2.Warszawa 1962, s.705.
17
8
przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych… księgi dwoje Marcina z Urzędowa napisany w
latach 1543-57, wydany w 1595 roku. Z czasem został zastąpiony przez homonim herbarz - księga z opisem herbów szlacheckich (czego przykładem jest rękopis Stanisława
Baranowskiego z Rzeplina : Herbarz szlachty małopolskiej z 1635 roku, zachowany w
bibliotece cesarskiej w Petersburgu), który wyparł znaczenie herbarza - zielnika i na stałe
przyjął się w XVIII wieku.19
Trzeba zaznaczyć jednak, że od samego początku istnienia tej formy piśmiennictwa
aż do chwili obecnej, w tytułach dzieł zaliczanych do herbarzy funkcjonowały i
funkcjonują takie nazwy jak: klejnoty, stemmatum, herby, Korona polska. Inaczej jak to
miało miejsce w literaturze zachodniej, gdzie już w szesnastym wieku spotykamy
Armorial, Wappenbuch.
Sama nazwa „herbarza” wywodzi się od słowa
„herb” przyjętego z języka
czeskiego, gdzie pierwotne jego brzmienie „erb” lub „herb” miało dwa znaczenia:
„dziedzictwo” lub „uzbrojenie”, do języka czeskiego natomiast zostało przejęte z języka
niemieckiego, gdzie „erbe” oznaczało „dziedzictwo”. W języku polskim herb oznaczał
godło, oznakę szlachectwa odróżniającą jeden ród szlachecki od drugiego także ród
szlachecki, arma, signum nobilitatis.20
W staropolszczyźnie wyraz „herb”, „herbik” oznaczał także „garb”, „grzbiet”,
„grzbiecik”21.
Inne tożsame z nim określenia to: arma (określające zbroję lub samą tarczę),
signum, insygnium (określające przedmiot heraldyczny umieszczany na polu tarczy),
proclamatio (zawołanie), clenodium (klejnot).
Herb od samego początku związany był z kulturą rycerską, swoje powstanie wiąże
ze zmianami, jakie zaszły na polu walki w XII wieku, kiedy to wprowadzenie ciężkiej
jazdy, hełmów osłaniających twarz utrudniało rozpoznawanie poszczególnych rycerzy.
Umieszczenie znaków rozpoznawczych – godła na tarczy, hełmu z klejnotem a później
i korony miało wyeliminować te trudności. Moment przyjmowania herbów w Europie
Zachodniej datujemy między 1162 r. a 1190 r.,22 w Polsce pierwsze herby pojawiły się
w XIII wieku.23Do najstarszych herbów, jakie pojawiły się w Polsce należą herby: Topór,
Rawa, Lis, Leszczyc. Zjawisko posługiwania się herbami najwcześniej wystąpiło na
19
Ten okres zaadaptowania się nowego znaczenia herbarza odnotowuje A. Bańkowski: Etymologiczny
słownik języka polskiego. T. 1. Warszawa 2000, s. 525.
20
Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T. 2.Wrocław -Kraków-Warszawa 1956-1959, s.542.
21
Z. Gloger: Encyklopedia staropolska. Warszawa 1972, s. 243.
22
D. L. Galbreath, L. Jéquier: Lehrbuch der Heraldik. München 1978, s.18.
23
Podaję za: S. Górzyński, J. Kochanowski: Herby szlachty polskiej. Warszawa 1990, s. 8.
9
Śląsku, który pozostawał wówczas w sferze silnych wpływów zachodnioeuropejskich,
które to wpływy wzmogły się po odłączeniu Śląska od państwa Kazimierza Wielkiego.
Rozwinięta tradycja herbowa ukształtowała się ostatecznie na terenie Polski
dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Powstawanie polskich herbów rycerskich
przebiegało bowiem równocześnie z zachodzącym w tym samym czasie procesem
formowania się rodów i zamykaniem stanu rycerskiego, który to stan w następnym stuleciu
stał się szlachtą. Prawdopodobnie, słowo „herb” po raz pierwszy pojawiło się w formie
zlatynizowanej w kancelarii królewskiej właśnie w piętnastym wieku, w 1415 roku jako: et
quator herbis.
Co do pochodzenia i ukształtowania rodów herbowych uczeni wysuwają dwie
teorie. Pierwsza z nich głosi, że powstały one wskutek asymilowania się słabszych, mniej
znacznych rodzin rycerzy i drobnych właścicieli ziemskich z możniejszymi grupami
krewniaczymi, cieszącymi się większym prestiżem i bogactwem. Drobni rycerze, włodycy
(wolni posiadacze) czy sołtysi, zobowiązani do służby zbrojnej, występowali na
wyprawach wojennych pod znakiem możnych sąsiadów. Z czasem też przyjmowali je jako
własne. W ślad za tym następowała identyfikacja z tym heraldycznym rodem i
utożsamianie go z faktycznymi więzami krwi. Druga teoria głosi, że przynajmniej główny
trzon rodu, jego najbardziej znaczące gałęzie, były złączone rzeczywistymi więzami
pokrewieństwa. Ewentualni zaś dołączeni „chlebojeźdźcy”, nie mieli większego wpływu
na politykę rodu, o której decydowali najznaczniejsi, piastujący najwyższe w rodzie
dostojeństwa.24Początkowo zatem recepcja godeł rodowych przez polskie rycerstwo miała
spontaniczny i niezależny od władców charakter, później herb można było uzyskać
dziedzicząc go, albo przez nobilitację, albo adopcję herbową (przyłączenie do herbu osoby
pochodzenia
plebejskiego),
albo
indygenat
(nadanie
polskiego
szlachectwa
cudzoziemcom).
Sama nazwa „heraldyka” pochodzi od słowa „herold” (z niem. Herold)
średniowiecznego urzędnika dworskiego, który podczas turniejów wywoływał nazwiska
rycerzy biorących w nich udział, sprawdzał pochodzenie i herby uczestników turnieju.
W ten sposób, w celu identyfikacji herbów heroldowie sporządzali księgi turniejowe lub
tzw. role herbowe, które dały początek późniejszym herbarzom.
24
Por. J. Wroniszewski: Kryteria herbowe w badaniach genealogicznych. W: Genealogia-problemy
metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średniowiecznym na tle porównawczym. Pod red.
J. Hertla. Toruń 1982, s.118-119.
10
Na ziemiach polskich najbogatszym dziedzictwem turniejowym może poszczycić
się Gdańsk, gdzie powołano do życia elitarne Bractwa św. Jerzego i św. Rajnolda. Turnieje
przyjmowały się także wśród mieszczaństwa, ziemie polskie nie odstawały pod tym
względem od krajów o wysoko rozwiniętej kulturze turniejowej. Patrycjat miast polskich,
zwłaszcza miast Pomorza Wschodniego i Inflant, podobnie jak na zachodzie, próbował
naśladować życie rycerskie i kultywować tradycje arturiańskie. Jedne z pierwszych
turniejów odbyły się w Gdańsku w 1457 roku z okazji wizyty króla polskiego Kazimierza
IV Jagiellończyka.25
Rozwój heraldyki nie jest wyłącznie domeną polską, na co wskazują chociażby
pierwsze dzieła heraldyczne powstałe w innych państwach europejskich w tym czasie:
flamandzki herbarz Claesa Heinena, helorda Geldrii, zwanego Gelre - Herbarz Gelrego
(Wappenboek Gelre)26, drugiej połowy czternastego wieku, przechowywany w Bibliotece
Królewskiej w Brukseli, gdzie znajdujemy dwadzieścia pięć herbów polskich; Złotego
Runa27 z ok. 1435 roku, autorstwa Jeana Lefevre’a de Saint Remy Bellenville, herolda
króla angielskiego, dostępny w Bibliotece Arsenału w Paryżu; z piętnastego wieku
Herbarz Lyncenich28 i burgundzki Codex Bergshammar29, gdzie wśród herbów rycerstwa
europejskiego
znajdujemy
siedemdziesiąt
herbów
w Sztokholmie. Wymienić też trzeba niemiecki
polskich,
przechowywany
Wappenbuch z 1605 roku ( Johann
Siebmacher). W Polsce najstarszym zabytkiem heraldycznym, ilustrowanym (nie:
herbarzem) jest Żywot świętej Jadwigi z 1355 roku.
Pojęcia genealogii i heraldyki nie są jednoznaczne, mimo, iż często mylnie
kojarzone i traktowane jako równoważne znaczeniowo, terminy niemalże tożsame,
związane z pochodzeniem rodów i tym podobnie 30.
O ile heraldyka oznacza najogólniej naukę zajmującą się herbami, ich rozwojem,
zasadami kształtowania; genealogia bada historię rodu, jego pochodzenie, stopnie
pokrewieństwa między członkami. Obie te dziedziny jednak, w wielu miejscach nakładają
się na siebie, dlatego też często traktowane są łącznie.
25
Zob. B. W. Brzustowicz: Turniej rycerski w Królestwie Polskim w późnym średniowieczu i renesansie na
tle europejskim. Warszawa 2003, s. 192-236.
26
J. Szymański: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa 1993, s. 15.
27
R. Pinches, A. Wood : An European Armorial of Knights of the Golden Fleece and 15 th Century Europe.
London 1971.
28
A. Heymowski: Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich. Studia Źródłoznawcze
1985. T.29, s.95-123.
29
A. Heymowski: Herby polskie w Codex Bergshammar. Studia Źródłoznawcze 1967. T. 12, s.73-111.
30
Zob. J. Szymański: Nauki pomocnicze historii ….
11
Sama heraldyka jako nauka rozwinęła się w Polsce właściwie w początkach
dziewiętnastego wieku, kiedy to większą uwagę zwrócono na pochodzenie herbów i ich
źródła a także poddano je głębszej analizie.
Podstawy naukowe dla heraldyki polskiej stworzyli Franciszek Piekosiński, Antoni
Małecki, Władysław Semkowicz, Włodzimierz Dworzaczek. Niemałe zasługi w tej
dziedzinie mają też - Joachim Lelewel, Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc, czy
Wiktor Wittyg.
Informacje
w
Liber
heraldyczne
beneficiorum
znajdujemy
dioecesis
już
Cracoviensis
w
dziełach
(Księdze
Jana
uposażeń
Długosza,
biskupstwa
krakowskiego), w słynnych Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Rocznikach, czyli
Kronikach sławnego Królestwa Polskiego). Stanowisko Długosza jako heraldyka
ugruntowały ostatecznie Banderia Prutenorum (Chorągwie Pruskie) i Insygnia seu
clenodia incliti Regni Poloniae (Znaki czyli godła Królestwa Polskiego).
Najwybitniejszym polskim heraldykiem i zarazem genealogiem szesnastego wieku
był Bartosz Paprocki, autor m. in. Panoszy wydanej w 1575 roku w Krakowie, dalej
Gniazda cnoty (1578 Kraków), Herbów rycerstwa polskiego (Kraków 1584).
Prace
Paprockiego
stały
się
inspiracją
do
napisania
przez
Stanisława
Baranowskiego z Rzeplina Herbarza nowego , ukończonego ok. 1635 roku, który był
kontynuacją Herbów rycerstwa polskiego, dzieło pozostało jednak w rękopisie. W 1621
roku w Krakowie, ukazał się Stanisława Giermańskiego Summariusz klejnotów albo
herbów Państwa i Rycerstwa Korony Polskiej i WXLitew. Z roznych autorów,
a mianowicie z Bielskiego, z Paprockiego i skriptow S.S. Jagodyńskiego zebrany.
Kolejnym wielkim dziełem polskiej genealogii, zaraz po Herbach rycerstwa
Bartosza Paprockiego jest trzytomowe dzieło dominikanina Szymona Okolskiego: Orbis
Polonus (1614-1645) do którego nawiązywał Wacław Potocki w swym Poczcie herbów
szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego, wydanym w Krakowie w
1695, dalej Jana Karola Dachnowskiego Herby szlacheckie w ziemiach pruskich ok.1620 r.
i Poczet możnego rycerstwa polskiego ok. 1634. Dziełami może o mniejszej wadze ale
równie ważnymi są: Kojałowicza Wojciecha Wijuka S.J. herbarz Litwy- Divis Angelis
Lithuaniae Custodibus et sanctis…
W osiemnastym wieku ważne miejsce zajmuje herbarz księdza, jezuity Kaspra
Niesieckiego: Korona polska (1728-1744), który zyskał sobie opinię najbardziej
krytycznego opracowania w ówczesnej Europie. W tym też wieku ukazał się Zbiór krótki
herbów polskich, oraz wsławionych cnotą i naukami Polaków (Warszawa 1763)Benedykta
12
Chmielowskiego i Heraldyka, czyli opisanie herbów w jakim który jest kształcie oraz
familie rodowitej szlachty polskiej i W. Ks. Litewskiego z ich herbami, t. 1-5, (Warszawa
1792-1798) Wojciecha Wielądko.
Spośród licznych polskich herbarzy z XIX wieku naukowym wymaganiom
odpowiada jedynie Poczet rodów w W. Ks. Litewskim w XV-XVI wieku (1887) Adama
Bonieckiego, który stanowi punkt zwrotny w polskiej twórczości genealogicznej.
A. Boniecki w pełni rozwinął swe założenia w Herbarzu polskim, wydawanym od
r. 1899 do 1914 i niedokończonym, ważnym
kompendium wiedzy o rodzinach
szlacheckich i ich herbach.
Od 1904 w Warszawie, Seweryn Uruski, przy współudziale Adama Amilkara
Kosińskiego, rozpoczął wydawanie Rodziny. Herbarza szlachty polskiej, równolegle w
Poznaniu Teodor Żychliński kontynuował swą Złotą księgę szlachty polskiej a w
Warszawie Juliusz Ostrowski redagował Księgę herbową rodów polskich.
Pierwsze lata XX wieku obfitowały w wydawnictwa poświęcone heraldyce
i genealogii. We Lwowie od 1908 roku działało Towarzystwo Heraldyczne, którego
czasopisma: „Miesięcznik Heraldyczny” i „ Rocznik Towarzystwa Heraldycznego”,
zamieszczały wiele cennych rozpraw i materiałów z dziedziny heraldyki i genealogii.
W tym też roku ukazały się Herby szlachty polskiej Zbigniewa Leszczyca. Należy też
wspomnieć o ukazującym się w latach 1887-1953 czasopiśmie „ Archives héraldiques
suisses”, a od 1954 r. „Archivum Heraldicum”. W okresie międzywojennym prócz
wysokiego poziomu prezentowanego przez naukowców heraldyków, pojawiło się wiele
publikacji amatorskich lub komercyjnych.
Współcześnie nauczanie heraldyki funkcjonowało właściwie w formie marginalnej,
na wydziałach historycznych wyższych uczelni. Wydawanie podręczników i literatury z tej
dziedziny był bardzo ograniczone, prace współczesnych heraldyków wydawane były w
niewielkich nakładach jako skrypty akademickie lub nie były publikowane. Inaczej
sytuacja wyglądała na emigracji, gdzie swe prace publikowali wybitni polscy heraldycy –
Adam Heymowski w Sztokholmie, Szymon Konarski i Bogdan Klec- Pilewski w Paryżu.
Próbę poprawy wiedzy heraldycznej w społeczeństwie podejmuje od lat Polskie
Towarzystwo Heraldyczne , organizacja skupiająca zarówno naukowców jak i heraldyków
amatorów.
Popularność heraldyki nie wygasa i w wieku XXI, na co wskazują prace m.in.:
Józefa Szymańskiego Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku (Warszawa 2001), Alfreda
Znamierowskiego Herbarz rodowy (Warszawa 2004), Wielka księga heraldyki (Warszawa
13
2008), Andrzeja Brzeziny Winiarskiego Herby szlachty Rzeczypospolitej (Warszawa
2006), Tadeusza Gaja Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku (Gdańsk 2007).
Nieprzerwane zainteresowania heraldyką, ukazywanie się publikacji z nią
związanych jest w pewnym stopniu odpowiedzią na zapotrzebowania czytelnicze.
Pragnienie bowiem odtworzenia historii swych rodów, poszukiwania przodków
towarzyszy człowiekowi od wieków. Chęć znalezienia źródeł jest bowiem jedną
z głównych przyczyn sięgania po herbarze, chociaż korzystanie z nich w takich sytuacjach
nie jest najwłaściwszym posunięciem, nie każdy bowiem może się poszczycić szlacheckim
urodzeniem, a herbarze traktują głównie o osobach pieczętujących się herbem.
Poszukiwania w archiwach państwowych, kościelnych, gdzie zachowały się akta
metrykalne i stanu cywilnego, księgi wieczyste, dokumenty sądowe, spisy ludności, byłby
w tej sytuacji właściwsze.
Kwestie heraldyczne były dla dawnych Polaków ważne, wiedzę o herbach
przekazywała ówczesna szkoła w ramach nauki retoryki, jak pokazuje podręcznik retoryki,
układania mów w nawiązaniu do herbów szlacheckich, Orator Polonus seu pars secunda
rhetoricae quae continent stemmatum Polonicorum antiquitates…powstały między 1597
rokiem a 1642.31
Przyczynę powstania herbarzy dobitnie określa Michał Wiszniewski w swym
studium:
„Gdy szlachta stanąwszy u szczytu władzy, pisała dla siebie prawa, wybierała
królów, i do zrównania się z możnymi pany ciągle dążyła, zjawili się nadworni jej
pochlebcy i dziejopisowie: takimi byli u nas pisarze Herbarzów. Polscy genealogowie
przymuszeni wyprowadzać ród każdego domu od jakiegoś bohatera, a herb jakoby skądciś
z zagranicy przyniesiony, ( bo zawsze zagraniczne było lepsze) przesłaniali i przekręcali
prawdę; musieli pochlebiać i pełzać podobno więcej, jak nadworni Ludwika XIV
historycy.”32 O Paprockim zaś pisze:
„Paprocki czerpał z Długosza, z kościelnych i sądowych aktów, z metryk
krajowych, z nagrobków i przywilejów. Jeździł po kraju na 250 mil wówczas idącym,
przerzucał papiery po domach obywatelskich, kościołach i klasztorach, gdzie się więcej,
jak u szlachty w drewnianych domach mieszkającej, zachowało papierów. Pilnie szperał
i wypisywał, wiele pamiątek dawnych od zatraty uratował, ale pochlebiał za pieniądze;
31
32
M. Kazańczuk: O herbach szlacheckich …, s.117-118.
M. Wiszniewski: Historia literatury polskiej. T. 7. Kraków 1845, s. 504.
14
a bez tego nie znając prawideł krytyki, historii od bajecznych podań rozróżnić nie umiejąc,
miesza prawdę z fałszem i obie jednakowymi podpiera dowodami. Paprocki goniąc, jak
wielu ówczesnych literatów, za zyskiem, wziął się do opisywania herbów i wywodów
genealogicznych; bo to mu najpewniejsze obiecywało korzyści; podatek nałożony na
próżność zawsze w Polsce najwięcej przynosił. Pisząc dla pochlebstwa nie oglądał się na
prawdę i krytykę.”33
Wiszniewski wskazuje zatem na ważny element dzieła - fikcję, która występuje tu
obok prawdy historycznej, jest jednym z głównych wyznaczników literackości.
Herbarz jest gatunkiem dziejopisarstwa, które w drugiej połowie szesnastego wieku
znacznie się rozwijało, co widać po liczbie prac z tego zakresu: zbiorach dokumentów, akt,
pamiętnikach, diariuszach sejmowych, podróżnikach, zapiskach wszelakiej treści,
monografiach (wojen, rokoszów, postaci), biografiach (królów, hetmanów, biskupów,
senatorów), dziełach hagiograficznych, katalogach (biskupów, hetmanów, mówców, osób
i miejsc świętych, radnych miasta).34
Wpływ na rozwój historiografii miały założenia humanistyczne epoki, ożywienie
życia politycznego, rozbudzenie świadomości narodowej, poszukiwanie własnej
genealogii, zainteresowanie antykiem wysoko ceniącym historiografię , wpływ
średniowiecznych kronik Długosza, które wówczas nie były dostępne drukiem tylko
w przekazach rękopiśmiennych, z których korzystali kompilatorzy Długosza.
Prawdziwym mecenasem historyków był Stefan Batory, który miał swoich
dziejopisów, nim został królem polskim. „Odkąd bawił w Polsce, otaczał się ludźmi nauki,
tych mianował sekretarzami, wyznaczał im pensje, rozmawiał z nimi na temat potrzeby
i sposobu pisania historii, brał nawet ze sobą, na wyprawy wojenne, pozwalał im
zamieszkać na zamku, starał się ułatwić dostęp do watykańskiego archiwum. Łatwo by tu
było wyliczyć cały szereg nazwisk, więc takiego Brutusa, Heideinsteina, Paprockiego
i wielu innych, ale dość zaznaczyć, że właśnie za jego czasów najmodniejszą staje się
historiografia, prawie wszyscy pisarze skłaniają się do prac historycznych i zaznaczają
przy tym jakiś swój związek z królem.”35
Ważnym elementem herbarza są bogate ryciny przedstawiające herby, które
33
Ibidem, s. 506.
Wymieniam za: B. Nadolski: Kierunki rozwojowe dziejopisarstwa staropolskiego. Lwów 1938, s.26.
35
Ibidem, s. 25.
34
15
Wiktor Hugo nazwał „hieroglifami feudalizmu”36. Rzeczywiście owe zbiory herbów
możemy też sytuować w kręgu renesansowych imagines, icones, nierzadko bowiem
zawierają oprócz rycin herbów wizerunki władców, czy osób się nimi pieczętującymi .I tu
trzeba zaznaczyć, że początki owych katalogów, ukazujących realizację horacjańskiego
„Ut pictura poesis erit” to nie druga połowa szesnastego wieku, rok 1531 wydania
Alciatusowego Emblematum liber, a czasy dużo odleglejsze , sięgające nawet antyku.
Właściwie od zarania dziejów widoczne są związki słowa i obrazu czego dowodem są
m.in. egipskie hieroglify, greckie technopaegnia (najstarsze z ok. 300 r. p.n.e. Symiasza z
Rodos). Godła dla odróżnienia wojowników stosowali już starożytni Rzymianie i Grecy.
Zamieszczenie rycin, synchronizowanie słowa i obrazu w herbarzach służyć mogło
np. moralistyce i perswazji, poświadczać autentyczność relacji, uczestniczyć w obyczaju
ludycznym.37
O herbarzu, jako gatunku piśmiennictwa nie wspomina się w pracach z dziedziny
literatury, mimo że nieraz stanowi on cenne źródło informacji . Nie doczekał się odrębnych
literackich opracowań, być może dlatego, iż jest to gatunek paraliteracki, owa hybryda
skupiająca w sobie rozmaite formy i gatunki a jak wiadomo zjawiska pograniczne
zazwyczaj nie cieszyły się specjalnym zainteresowaniem badaczy.38
Tak więc - pod pojęciem herbarza będziemy rozumieć dzieło historiograficzne,
zawierające herby wraz z opisami rodzin herbowych, mieszczące się w pewien sposób
wśród
dzieł
biograficznych
(ze
względu
na
treści
jakie
niosą),
gatunek
niearystotelesowski39, o konstrukcji sylwicznej, w którym kategorią nadrzędną,
organizującą całość jest podstawowa kategoria struktury przedmiotu genologicznego
sylwy, jaką była bez wątpienia varietas (różnorodność). To tutaj niczym w dosłownym
silva rerum znajdziemy różne teksty literackie, zapisy zdarzeń przyjmujące różnoraką
formę literacką. Kategorią gatunkową będzie tutaj varietas - stąd katalog, elementy
kronikarskiego zapisu, stemmata, epigramat, epitalamium, icones, list, utwór o cechach
panegirycznych.
36
W. Hugo: Katedra Najświętszej Marii Panny w Paryżu. T.1.Przeł. H. Szumańska-Grossowa. Warszawa
1954, s.156. Cyt. za M. Kazańczuk: op.cit.
37
Por. H. Dziechcińska: Parawizualność literatury staropolskiej jako element ówczesnej kultury. W: Słowo
i obraz. Materiały Sympozjum Koomitetu Nauk o Sztuce Polskiej akademii Nauk, Nieborów, 29 września1 października 1977. Pod red. A. Morawińskiej. Warszawa 1982, s.97.
38
Podobnie zresztą sprawa wygląda chociażby z dawną poezją wizualną, czy współczesną poezją konkretną,
co zauważa m.in. P. Wilczek: Ut pictura poesis erit. Związki słowa i obrazu w poezji wizualnej. W:
„Wiadomości Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach” 2003, nr1, s.7.
39
Podział na gatunki arystotelesowskie i niearystotelesowskie wprowadzam za T. Michałowską: Staropolska
teoria genologiczna. Wrocław 1974.
16
Rozdział II
Bartosz Paprocki i jego twórczość-rekonesans.
Bartosz Paprocki to postać, która zajmuje miejsce szczególne na mapie literatury
polskiej drugiej połowy szesnastego wieku. Postać, której nazwisko pojawia się niemal
w każdym ważniejszym opracowaniu naukowym dotyczącym literatury staropolskiej.
Upamiętnił się w polskiej literaturze głównie jako pisarz historyczny i wybitny heraldyk
i w kontekście tych właśnie prac heraldycznych jest najczęściej przywoływany. Uznawany
za jednego z pierwszych , obok Jana Długosza, autorów genealogicznych, którego Herby
rycerstwa polskiego, drukowane w 1584 roku w drukarni Macieja Garwolczyka w
Krakowie i wznowione w 1858 roku przez Kazimierza Józefa Turowskiego w ramach
„Biblioteki Polskiej” nadal stanowią ważne źródło informacji na temat szlachty.
O ile pamięć o dziełach heraldycznych pisarza jest wciąż żywa, jego utwory
poetyckie nie doczekały się takiej rekomendacji. Utarło się przekonanie, iż „Paprocki był
17
wierszopisem miernym i mało oryginalnym.”
40
Już w ubiegłym stuleciu pisząc o poezji
szesnastego wieku, Julian Krzyżanowski zauważył braki w studiach biograficznych
i psychologicznych nad polskimi poetami renesansowymi, w tym m.in. Bartoszem
Paprockim41 i tu trzeba zaznaczyć, że słowa te są właściwie nadal aktualne.
Nie tylko poezja twórcy z Głogół, oceniana bardzo słabo przez badaczy, nie
doczekała się odrębnego studium, ale także popularne dzieła genealogiczne. Informacje
biograficzne i ogólne omówienia twórczości spotykamy w filologicznych i nie tylko,
kompendiach wiedzy, zarówno w starszych siedemnastowiecznych (np. Szymona
Starowolskiego42), późniejszych osiemnastowiecznych, dziewiętnastowiecznych jak
i współczesnych, by wymienić prace: Kaspra Niesieckiego43, Hieronima Juszyńskiego44,
Michała Balińskiego45, Ignacego Chodynickiego46, Michała Wiszniewskiego47, Teodora
Wierzbowskiego48,
Karola
Estreichera49,
Kazimierza
Budzyka50,
Władysława
Konopczyńskiego51, Romana Loth’a52, Mirosława Krajewskiego53 itp. Brakuje jednak
polskich monografii twórczości Bartosza Paprockiego, prac badających szczegółowo jego
dzieła zwłaszcza pod kątem ich wartości literackich. Wśród polskich badaczy literatury
właściwie jedynie Mariusz Kazańczuk literacko omawia Gniazdo cnoty Paprockiego,
w swej pracy Staropolskie legendy herbowe54.
O ile wśród badaczy literatury polskiej nie cieszy się aż taką popularnością przeciwnie w literaturze czeskiej widać jego ogromne powodzenie, czego wynikiem są
prace poświęcone zwłaszcza czeskim pracom pisarza, by wymienić nazwiska takich
40
W. Dworzaczek: Bartosz Paprocki. W: Polski Słownik Biograficzny. Red. W. Konopczyński
T.25.Wrocław 1980, s. 177-180.
41
Zob. J. Krzyżanowski: Poezja polska w szesnastym wieku. W: Kultura staropolska. Kraków 1932, s. 462.
42
Sz. Starowolski: Scriptorum Polonicorum Hekatontas, seu centum illustrium Poloniae scriptorum, elogia
et vitae. Frankfurt 1625.
43
K. Niesiecki: Korona Polska. T. 3, Lwów 1740.
44
H. Juszyński: Dykcjonarz poetów polskich. T.2. Kraków 1820.
45
M. Baliński: Paprocki i Panosza. Przegląd pism Bartosza Paprockiego. W: Studia historyczne. Wilno
1856.
46
I. Chodynicki: Dykcjonarz uczonych Polaków, zawierający krótki opis ich życia, szczególne wiadomości
o pismach i krytyczny rozbiór ważniejszych dzieł niektórych. T.2. Warszawa 1833. Wyd. 1974.
47
M. Wiszniewski: op. cit.
48
T. Wierzbowski: Bibliographia Polonica XV ac XVI. Warszawa 1889.
49
Bibliografia Karola Estreichera. T. 24. Kraków 1912.
50
Nowy Korbut. Piśmiennictwo staropolskie. Red. K. Budzyk. T. 3. Warszawa 1965.
51
Polski Słownik Biograficzny. Red. W. Konopczyński. T.25. Wrocław 1980.
52
Dawni pisarze polscy. Od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny
i bibliograficzny. Red. Roman Loth. T. 3. Warszawa 2002.
53
M. Krajewski: Dobrzyński słownik biograficzny. Ludzie europejskiego regionu. Włocławek 2002.
54
M. Kazańczuk: Staropolskie legendy herbowe. Wrocław-Warszawa-Kraków 1990. Rec. J. Z. Lichański:
Legendy herbowe, „Nowe Książki”1991, nr11/12, s.57.
18
badaczy jak: Josef Dobrovský55, Josef Jireček56, August Sedláček57, Jiří Karásek58, Josef
Vítězslav Šimák59, Karel Krejči60, Josef Polišenský61, Anna Štroblíková62, Eduard Petrů63,
Irena Hrabětova64, Marie Sobotková,65 Antonín Mĕšt’an66.
Na wciąż żywe zainteresowanie twórczością pisarza wskazują także wznowienia
jego prac: reprint praskiego wydania Diadochos id est successio ginak postoupnost knižat
a králův českých, býskupův i arcybýskupův pražských z 1602 roku – wyd. Brno 2005;
Štambuch slezský (Brno 1609), wyd. K. Müller – Opawa 2004; dwa wydania z 1993 roku
Zrcadlo slavného markrabstvi moravského – Znojmo i Ostrawa oraz starsze wydanie tegoż
dzieła – Praga 1941. Niemieckie wydanie Bartosza Paprockiego, Auf das Wappen Korwin;
Der Triumphzug der Satyrn im Walde…; Der Hetman oder Das wahre Konterfei eine
Heerführers. W: Polnische Renaissance, ein literarisches Lesebuch von Wacław Walecki.
Aus dem Polnischen und dem Lateinischen übersetzt und nachgedichtet von Hans-Peter
Hoelscher-Obermaier, Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag 1996.
Różnice w podejściu do dorobku pisarskiego pisarza tłumaczy Irena Hrabětova :
„ Zwłaszcza badacze literatury polscy i czescy mają odmienne poglądy dotyczące
Paprockiego. W Czechach uznaje się jego nowatorstwo: przyniósł (na grunt czeski)
55
J. Dobrovský: Rozlišnosti v exemplářích Diadochu B. Paprockého. „Časopis Musea Královstvi Českého”
1828.
56
J. Jireček: Bartolomĕj Paprocký z Hlohol a z Paprocké Vůle a spisovatelská činnost jeho. „Časopis Musea
Království Českého” 1866.
57
A. Sedláček: Listy ze ztracených archivů panských, kteřiž se v Paprockého Diadochu pripomínají na pravý
čas a pravé udání uvdené. Vĕstník Královské české společnosti nauk. (1890, s. 386 - 409, 1892, s. 47 - 48);
Idem: Úvahy o Zrcadle Paprockého. „Časopis Českého museum” 1907, 31, s. 18 až 30, 204-219.
58
J. Karaska: Polská dedikace Paprockého Vilémovi z Rosenberka. „Časopis musea moravského”1903.
59
J. V. Šimák: České dějiny u Bartoloměje Paprockého. „Časopis Společnosti přátel starožitností” 1922, 30,
s. 46 – 53.
60
K. Krejči: Obraz svĕta ve středověké bajce. W: Vĕda a Život. T. 4, 1938; Idem: Bartoloměj Paprocki z
Hlohol a Paprocké Vůle. Život - dílo – forma a jazyk. Praga 1946 - jedyna jaka dotychczas ukazała się
monografia twórczości Bartosza Paprockiego, jej polski przekład zamieszczony został w: Wybrane studia
slawistyczne: kultura, literatura, folklor. Prze. E. M. Hunca i inni. Warszawa 1972.
61
J. Polišenský: Bartoloměj Paprocki z Hlohol. Zrcadlo Čech a Moravy . Praga 1941.
62
A. Štroblíková: Epigrafické památky v díle B. Paprockého. Brno 1973.
63
E. Petrů: Autor dvou literatur. W: Bartolomĕj Paprocký z Hlohol: O válce turecké a jiné příbĕhy.Praga
1982, s. 7-22.
64
I. Hrabětova: K původu pernštejnské erbovní pověst. „Časopis Matice moravské” 1990, 109, s. 5-15; Idem:
Erbovní pověsti u Bartoloměje Paprockého z Hlohol. „Národopisné aktuality” 1990, 27, s. 167-172; Idem:
Ideál člověka v erbovní povĕsti renesanční doby. W: Polonica, Brno 1990, s. 67-74; Idem: Nĕkolik poznámek
k žánrové charakteristice erbovní povĕsti. W: Folklórné žánre – Archívy – Katalógy. Bratysława 1991, s.
113-122; Idem: Brněnský drak v povĕstech a historii. „Forum Brunense III 1992, s. 43-53; Idem: Genealog
B. Paprocký a erbovní povĕsti. W: Sborník referátů z IV. konference československých genealogů a heraldiků
v Ostravĕ 1989. Ostrawa 1992, s. 34-37; Idem: Erbovní pověsti v českých spisech Bartoloměje Paprockého
z Hlohol. Brno 1992. Rec. : Z. Tarajło-Lipowska: Literatura Ludowa 1993, nr 4/6, s. 152-153.
65
M. Sobotková: Trzy powroty Bartosza Paprockiego do naszych czasów. W: Dawność kulturowa w
literaturach słowiańskich drugiej połowy XX wieku. Red. M. Kaczmarek. Opole 1993, s. 223-228.
66
Antonín Mĕšt’an: Bartosz Paprocki a A. Czahrowski, dva političtí emigranty a basnici. Slavia. Praga 1996,
nr 3.
19
niektóre gatunki literackie powszechne w Polsce, zapoczątkował literaturę heraldycznogenealogiczną, stanął u początku czeskiego dziennikarstwa i literatury faktu. Był także
jednym z pierwszych propagatorów wzajemności słowiańskiej. Przeciwnie w Polsce
uważany za drugorzędnego autora, co wynika przede wszystkim z tego, że niska była
ocena twórczości poetyckiej Paprockiego, która nie umiała dorównać wielkim polskim
poetom renesansowym, wytykano jej nieudolność. Negatywne sądy wynikały także z tego,
że polscy nacjonaliści uważali go za zdrajcę, wyrodka, który stanął przeciw uczciwemu
kanclerzowi Zamojskiemu, był po stronie Habsburga, a na emigracji pisał czeskie
dzieła”.67
Jego działalność pisarska przypadła na lata , kiedy renesans polski przeżywał swe
apogeum, stanowi swego rodzaju symbol kultury szlacheckiej. Pisarz, który żył i tworzył
właściwie równolegle jak Jan Kochanowski, w czasach panowania Zygmunta Augusta,
Henryka Walezego, Stefana Batorego, przyszedł na świat ok. 154068 roku w Paprockiej
Woli (dziś Stara Wola) koło Sierpca, na Mazowszu. Pieczętował się herbem Jastrzębiec,
którym posługiwała się liczna drobna szlachta, przeważnie zagrodowa
w parafii
sierpeckiej, powiecie rypińskim, z Paprotek Starych, Starej Wsi i Głogół.69 Był synem
dobrzyńskiego komornika ziemskiego Andrzeja i Elżbiety z Jeżewskich.
W Ogrodzie królewskim podpisał się Bartłomiej Paprocki, częściej jednak nazywał
się Bartosz niż Bartłomiej, które to imię funkcjonowało w XVI wieku jako zdrobnienie
imienia Bartłomiej, dość często noszonego w tym okresie przez szlachciców i mieszczan.70
Paprocki kształcił się prawdopodobnie w Akademii Krakowskiej pod kierunkiem
sławnego Walentego z Rawy71, dziekana wydziału filozoficznego, doktora teologii, od
1558 roku profesora Akademii Krakowskiej, gdzie przykładał się do nauk wyższych (brak
jednak tu śladu jego immatrykulacji). Przypuszczać więc możemy, że Bartosz Paprocki
w progi uczelni wstąpił ok. 1558 roku właśnie, mając niespełna osiemnaście lat. Zdaniem
Stefana Zabłockiego był „mało wykształcony, bo ówczesna Akademia Krakowska nie
67
I. Hrabětova: Erbovni pověsti …, s. 9-10.
Rok 1540 to data umowna, przedział między rokiem1539-przyjmowanym za datę urodzenia Paprockiego
przez pisarzy czeskich, a datą -1543r. jak podaje Nowy Korbut. T.3;Bibliografia Karola Estreichera.
T.24;Polski Słownik Biograficzny. T.25. Rok urodzenia obliczają biografowie na podstawie wiersza
włączonego do zbiorku Nauka i przestrogi wydanego w r. 1613, w którym Paprocki mówi, że już 70 lat
chodzi po świecie. Po dokładnym odliczeniu tej liczby otrzymamy rok 1543.
69
A. Biliński: Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów. Warszawa 1932, s. 10.
70
Uwaga ta jest istotna, gdyż istniał również drugi twórca, Bartłomiej Paprocki, siedemnastowieczny jezuita,
herbu Jelita, autor wydanego m. in. 1633 roku panegiryku na cześć Władysława IV, w dniu jego koronacji,
Pharus Sarmatica. Europaeo Trioni Augustis ignibus irradians.
71
Sz. Starowolski: Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich.
Przeł. J. Starnawski, Kraków 1970.
68
20
dawała już swym wychowankom tego poloru umysłowego, jak przed półwieczem.”72O ile
bowiem w latach 1500-1535 Akademia Krakowska przeżywała pełnię rozkwitu, lata
późniejsze (druga połowa szesnastego wieku) znamionuje ograniczenie wykładów
dotyczących literatury i zawężenie ich głównie do teorii retoryki w oparciu o Cycerona,
system
studiów
arystotelesowsko
-
scholastycznych
(jako
wyraz
dążności
kontrreformacyjnych), odcięcie od nowatorskich doktryn religijnych i nowożytnych nauk
przyrodniczych i społecznych.73Być może nie był to okres świetności uczelni krakowskiej,
która w latach 1536-1577 przeżywała swój zmierzch, wielu studentów opuszczało
rodzinny uniwersytet, by udać się na nauki do państw europejskich np. Padwy. Mniej
więcej w tym czasie jednak, w którym studiował Bartosz Paprocki o mury uczelni otarł się
wybitny pisarz apologetyczny i polemiczny Stanisław Grodziecki z Poznania (zapisał się w
poczet uczniów w półroczu letnim 1557), w tym też roku prawdopodobnie naukę podjął
Ambroży Marek z Nysy rodowity Niemiec, autor zbioru Arma sive insignia Regni
Poloniae eiusque praecipuarum familiarum dedykowanego Henrykowi Walezemu,
składającego się z samych herbów, bez wyjaśniania ich znaczeń i jakichkolwiek
utworów.74
W 1558 roku immatrykulował się wybitny tłumacz Pisma św. i filolog, rówieśnik
Paprockiego - Jakub Wujek z Wągrowca. Koniec lat pięćdziesiątych i początek
sześćdziesiątych zastał w murach Wszechnicy Jagiellońskiej czterech wybitnych z czasem
pisarzy obozu katolickiego, mianowicie Jana Dymitra Solikowskiego, autora m.in.
wydanego w 1583 epinicium Ad Stephanum Bathoreum regem Poloniae epinicion, pisarza
politycznego Wawrzyńca Goślickiego, Stanisława Reszkę i wreszcie Kaspra Cichockiego.
Stanisław Reszka do Krakowa przybył w semestrze letnim 1558 roku, równocześnie
niemal z drugim Wielkopolaninem Erazmem Glicznerem zainteresowanym genealogią,
który napisał Arborem genealogiarum Regum Poloniae, Magnatum, Procerum, Civium et
Civitatum praecipuarum75. Widać więc, że Paprocki miał okazję poznać owych twórców,
których krąg zainteresowań był mu bliski. Kontakty ze środowiskiem krakowskim
poszerzały jego horyzonty myślowe, pisarz zorientowany był w modnych wówczas
prądach umysłowych epoki, miał też okazję poznać całą gamę popularnych w tym czasie
gatunków,
nauczył
się
łaciny,
historii
ojczystej
i
nie
tylko.
72
S. Zabłocki: Poezja polsko-łacińska wczesnego renesansu. W: Problemy literatury staropolskiej. Pod red.
J. Pelca, s. 2. Wrocław 1973, s. 58.
73
T. Bieńkowski: Szkolnictwo. W: Słownik literatury staropolskiej. Red. T. Michałowska. Wrocław
2002,s.926.
74
Bibliografia Polska Karola Estreichera. T.12, s.133.
75
Zob. M. Wiszniewski: op. cit., s. 505.
21
W tym czasie m. in. do wybitnych nauczycieli Akademii należał Jakub Górski, Marcin
Kłodowita, Stanisław Sokołowski.76 Istnieje prawdopodobieństwo, że Paprocki znał ich.
Na znajomość wielu faktów z życia uczelni wskazują notatki na temat jej uczonych
rozsiane na kartach Herbów rycerstwa polskiego. Swą miłość do matecznika wyraził już
w Gnieździe cnoty, gdzie jawnie stanął w obronie krakowskiej Almae Matris:
W ten czas pożytek ta Korona miała,
Kiedy z łona tej matki godne syny brała
Do swej rady: umieli bacznie postępować,
W niedostatku jej każdym mądrze ją ratować.
Ale skoro poczęły popłacać Padwany,
Tak nie dbają o rozum tylko szachowany,
Ma w sobie każda godność, gdy tysiącem kinie,
Alić z niego senator, tymci Polska ginie.
Paprocki odwoływał się do dawnych czasów, kiedy to uczelnia była w poważaniu
a teraz wśród szlachty panuje snobizm i umiłowanie obcych uczelni - „Padwanów”.
Po studiach przebywał przez pewien czas w domu krewnego
Stanisława
Modliszewskiego i na dworze Piotra Gorajskiego. Po śmierci rodziców w 1567 roku
odziedziczył dwie małe wioski: Paprocką Wolę pod Sierpcem i Głogoły-Paprotki leżące
w ziemi dobrzyńskiej, gdzie gospodarował.77
Następnie młody, bo liczący zaledwie dwadzieścia kilka lat Paprocki, ożenił się z
dużo starszą od siebie bogatą wdową Jadwigą Kossobudzką, kasztelanką sierpską, która
pochowała już dwóch mężów: starostę mławskiego Wiśniewskiego i niejakiego Życkiego.
To, że do małżeństwa z
Jadwigą Kossobudzką pchnęła młodego szlachcica chęć
wzbogacenia , poszerzenia niezbyt obfitego majątku, nie ulega żadnym wątpliwościom.
Świadczy o tym chociażby lapidarna informacja umieszczona w Herbach rycerstwa
polskiego, poświęcona żonie, w której autor stroni od pochwał, a główną uwagę skupia na
jej majątku.
Jak podają biografowie, nie było to udane małżeństwo, dlatego młody szlachcic
opuścił domowe pielesze , by zostać dworzaninem Andrzeja Taranowskiego78, sekretarza
królewskiego z którym w 1569 roku udał się do Konstantynopola. Być może do
opuszczenia domu pchnęła pisarza nie tylko chęć odseparowania od swej „dozgonnej
towarzyszki”(jak określano wówczas żony), ale i jego ciekawość świata, awanturnicze
76
Podaję za: H. Barycz: Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu. Kraków 1935, s. 445454.
77
Ż. Pauli: Wiadomość o życiu i pismach Bartłomieja Paprockiego. Przy wyd.: Herby rycerstwa polskiego.
Kraków 1584. Wyd. K.J. Turowskiego. Kraków 1858, s.1-2.
78
Taranowski herbu Belina, nie: Tarnowski
22
usposobienie. Wracając z tureckiej wyprawy do Polski w 1572 r. zatrzymał się na
Wołoszczyźnie, planował udać się do Włoch, ale na wieść o śmierci żony postanowił
pozostać w kraju, odtąd poświęcił się pracom obywatelskim (został podczaszym
dobrzyńskim) i pisarskim.
Należy zauważyć, że fakt o nieudanym ożenku Paprockiego, bardzo często
podkreślany jest przez niektórych biografów, Maria Dynowska, chociażby stwierdza :
„Znękany nieznośnym pożyciem szukał Paprocki rozrywki i osłody w rozlicznych
wędrówkach, wreszcie chcąc ostatecznie umknąć od czułej połowicy, postanowił na stałe
do Włoch wyjechać. Zgon żony zatrzymał go jednak w kraju i od tej pory życie znośniej
płynąć mu poczęło.”79 Żegota Pauli:„ Małżeństwo to na pozór korzystne, zatruło mu
jednak szczęście domowe i napełniło goryczą. Swarliwa i podeszła już w latach połowica
zaczęła przewodzić nad swym małżonkiem, i wyrzucając mu zbyt często nierówność
majątkową, skłoniła pożycie do tego, iż dla uniknienia cierpkiego w domu pożycia,
postanowił wszystko porzucić i udać się za granicę.”80
Być może te wydarzenia zrodziły utwory antyfeministyczne, które w pewien
sposób wyrastały z typowego sarmackiego przekonania o roli kobiet w życiu. Temat
kobiet, a właściwie męskiej niechęci do nich, to ulubiony temat jego satyr obyczajowych.
Początkowo Paprocki lubował się w poezji, która dominowała w jego wczesnej
twórczości. Debiutował w 1575 roku jako trzydziestopięcioletni twórca, wpisując się
swymi utworami w kanon poezji okolicznościowej.
Poezja polska drugiej połowy szesnastego wieku (dwóch ostatnich Jagiellonów
i pierwszych królów elekcyjnych) powstawała
w dużym stopniu pod wpływem
ówczesnych wydarzeń politycznych i religijnych, stąd ważne miejsce obok utworów
dydaktycznych, czy satyrycznych z tego okresu, zajęły właśnie utwory okolicznościowe.
Jak zauważył już Julian Krzyżanowski: „niemal każde ważniejsze wydarzenie z życia
publicznego w czasach ostatnich Jagiellonów i jego następców wywoływało powódź
wierszy(…). Wiersze te niekiedy wzorowane na Kochanowskim, niekiedy zgrabne
i pomysłowe, choć przeważnie nudne i bezbarwne, są jednak w całości niezwykle
interesującym dokumentem w dziejach rozwoju poezji polskiej szesnastego wieku,
wskazują bowiem, jak poezja ta stawała się giętkim i podatnym narzędziem propagandy
politycznej”.81 Utwory okolicznościowe powstawały pod wpływem ważnych wydarzeń
79
M. Dynowska: Obrazy. W: „Dziennik Cieszyński” 1907, nr 129, s.1.
Ż. Pauli: op. cit., s. 2.
81
J. Krzyżanowski: Poezja polska …, s. 477.
80
23
publicznych: elekcji, koronacji, ingresu, sejmu… W 1575 roku podczas bezkrólewia, po
ucieczce Henryka i przed elekcją Stefana Batorego ukazało się dzieło wybitnego dziejopisa
epoki batoriańskiej, Macieja Stryjkowskiego, ucznia Akademii Krakowskiej w latach
sześćdziesiątych - O wolności Korony Polskiej i Sarnickiego Oratio pro eligendo rege.
Twórczość Bartosza Paprockiego również
rodziła się w bezpośrednim z nimi
związku. Już na początku jego pisarskiej drogi powstały utwory okolicznościowe, jak np.
Historia żałosna o prędkości i okrutności tatarskiej, wydana w Krakowie w 1575 roku,
w drukarni M. Szarfenbergera dedykowana Anzelmowi Gostomskiemu, wojewodzie
i staroście rawskiemu, opowiadająca dzieje napadu tureckiego na ziemie ruskie i
podolskie. Krótka , bo licząca zaledwie 24 karty opowieść wpisuje się w krąg popularnych
w szesnastym wieku pism antytureckich (by wymienić Turcyki S. Orzechowskiego,
J. Wereszczyńskiego, Ekscytarz […] do podniesienia wojny świętej przeciwko Turkom
i Tatarom, wiersz Pobudka także tego autora).
Innym dziełem wydanym w tym czasie, w drukarni Macieja Wirzbięty jest herbarz
wierszem - Panosza, to jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich z
męstwa, z obyczajów i z innych spraw poczciwych dedykowany wojewodzie podolskiemuMikołajowi Mieleckiemu również poświęcony szlachcie ruskiej i podolskiej, którą pisarz
znał, gdyż przez pewien czas przebywał na wschodnich terenach Rzeczypospolitej.
Nieco inny charakter ma wydany również w drukarni Macieja Wirzbięty w 1575
roku jeden z pierwszych utworów satyrycznych , w którym Paprocki porusza temat kobiet:
Dziesięcioro przykazanie mężowo, które każda poczciwa małżonka ma umieć, a po Bożym
przykazaniu pierwsze ma być o tym jej myślenie, żeby je w sercu swym chowała i nigdy go
nie ma odmieniać 82, który zasługuje na uwagę, gdyż pokazuje wybitnego heraldyka
w zupełnie innym świetle.
Paprocki wrócił do kraju dopiero po trzech latach, w 1572 roku po śmierci żony
i odtąd poświęcił się m. in. pracy literackiej.
82
Dziesięcioro przykazanie mężowo, które każda poczciwa małżonka ma umieć, a po Bożym przykazaniu
pierwsze ma być o tym jej myślenie, żeby je w sercu swym chowała i nigdy go nie ma odmieniać. Posługuję
się tu wydaniem siedemnastowiecznym, które posiada Biblioteka Jagiellońska w Krakowie – wydanie
z 1651 – sygn. 311226 I. Stąd tytuł podaję według egzemplarza Biblioteki Jagiellońskiej, który różni się w
swym kształcie od wydań szesnastowiecznych. O dziele tym wspomina Kazimierz Bartoszewicz (1852-1930)
w artykule „Dziesięcioro przykazanie mężowo” opublikowanym na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”
1897, nr2 i pracy wydanej w 1930 roku Szkice i portrety literackie. T. 1 , gdzie znajdujemy rozdział
Bartosza Paprockiego „Dziesięcioro przykazanie mężowo” oraz Stanisław Szenic, który w książce Ongiś
wydanej w latach osiemdziesiątych XX wieku poświęcił Paprockiemu krótki rozdział zatytułowany „Wróg
kobiet”. W opinii obydwu badaczy, Paprocki jest zdecydowanym przeciwnikiem kobiet.
24
Jednym z pierwszych utworów jakie napisał w tym czasie,
jest Dziesięcioro
przykazanie mężowo… , zdaniem Stanisława Szenica dzieło to dedykowane Andrzejowi
Taranowskiemu, któremu „pora już ożenić się, a więc przykazania mogą mu się stać
pożyteczne”,83 powstało „jakby w obsesji po nieudanym małżeństwie”84.
Nie jest to ono oryginalne, bo „z rozmaitych pism filozofów i doktorów świętych
zebrane przez Bartosza Paprockiego”. Gatunkiem satyrycznym Paprocki posłużył się w
nim nie bez powodu. Już w średniowieczu bowiem główne ostrze satyry skierowane było
przeciw duchownym i kobietom. Taka forma wydała się więc najbardziej odpowiednia.
Satyrę cechuje ogromna swoboda kompozycji, gawędziarski styl przesycony
humorem, pojawianie pospolitych, a nawet wulgarnych wyrażeń co widać w Dziesięcioro
przykazanie mężowo, w którym wyróżnić można dwie zasadnicze części: część pierwszą ,
którą
stanowią
przykazania
mężowskie
zamknięte
przemową
„Do
uczciwych
białogłowów” i drugą – „Odpowiedzi żonine” zakończone przemową „Do wszystkich
małżonków”.
Należy zauważyć, że autor we wszystkich satyrycznych utworach (także
późniejszych, powstałych w latach dziewięćdziesiątych), posługuje się jednym
z najczęściej używanych w polskiej poezji formatem wiersza sylabicznego, a mianowicie
trzynastozgłoskowcem. Paprocki – poeta nie jest jednak konsekwentny. Zdarzają się wersy
liczące dwanaście lub jedenaście sylab. Średniówka pojawia się po sylabie siódmej – skąd
mamy układ sylab 7+6, czasem 7+5, czy 7+4. Stosuje rymy parzyste, dokładne, przez co
utwory uzyskują pewną melodię i tym samym łatwo się zapamiętują . Utwory
wierszowane nie odznaczają się jednak wysokim artyzmem. Bardzo mało w nich epitetów,
czy poetyckich metafor. Najważniejsza jest nie forma, a treść, a dokładniej solidna
krytyka.
W Dziesięcioro przykazanie mężowo w kolejnych przykazaniach
mężowskich
poznajemy rady męża udzielane żonie. Dowiadujemy się z nich, jakie czynności były
dozwolone kobiecie, a jakie zabraniano.
Czytamy m.in., że żona przede wszystkim powinna być nabożna, ma miłować
Boga. Najlepszym wyrazem jej miłości do niego jest posłuszeństwo wobec męża z którego
ma brać wzór. Kobieta ma nie roztrząsać po mieście tajemnic małżeńskich, ani nie wdawać
się w „nietrefne rozmowy”. Nie powinna dawać posłuchu teściowej, musi zachowywać
83
O ile w wydaniach szesnastowiecznych pojawia się dedykacja Andrzejowi Taranowskiemu, w wydaniach
siedemnastowiecznych nie występuje.
84
S. Szenic: Ongiś. Warszawa 1986, s. 273.
25
wolę męża, gdyż inaczej ten „mścić się będzie srożej niż Bóg, który mieszka w niebie” .
Mąż przyznaje co prawda , że jako człowiek ułomny ma prawo pobłądzić i zawinić, ale nie
oznacza to, że żona ma czynić to samo. Dobra żona zachowuje skromność w mowie, która
jest „skarbem kobiety”- najlepiej więc mało mówić, albo nie odzywać się niepotrzebnie.
W radach udzielanych żonie mąż jest surowy, często używa rozkaźników, zdarza
się, że w zwrotach do żony odwołuje się do Biblii : „Słuchaj męża boś z niego ty członek
wyjęty”. Rola żony ogranicza się wyłącznie do zadań wykonywanych na terenie domu,
którego ma bacznie strzec. Zazdrosny mąż zabrania jej zabaw, uciech. Kobieta nie może
być nadto ambitna, prowadzić poważnych rozmów, bowiem małżonek pozwala jej
rozmawiać tylko „o mleku i kądzieli”.
Charakterystyczną cechą staropolskich satyr obyczajowych było wyszydzanie
nadmiernego strojenia się. Wystarczy wymienić tutaj satyry szlachcica Piotra
Zbylitowskiego, autora Przygany wymyślnym strajam białogłowskim z 1600 roku, czy
mieszczanina Radopatrzka Gładkotwarskiego Barwiczkę z 1605, J. Łącznowolskiego Nowe
zwierciadło modzie dzisiejszego stroju akomodawane z 1678.85 I tak w przykazaniu
dziewiątym mąż nakazuje żonie, by się zbytnio nie stroiła, bo nie złoto, szmaragdy, perły,
są jej ozdobą tylko cnota. Podobnie o stroju niewieścim wyraża się w późniejszej satyrze
obyczajowej, w Próbie cnót dobrych, gdzie zwracając uwagę na strój niewiast, posługuje
się szczególnie ekspresywnym porównaniem:
(...) Chociaż ubiór przedniejszy, cnotę pomazała
Godnaby z łańcuchami plugawej jakimi
Snadź w tym co ma na sobie słuszniej chodzić świni
Bo ta według natury swojej się sprawuje
A ta swoją przystojność na wszystkim szkaluje.
Po przykazaniach mężowskich Paprocki zamieścił „Do uczciwych białogłów
przemowę krótką”, w której tłumaczy istotę patriarchalnego układu, posługując się przy
tym argumentami wywiedzionymi z Biblii, przy pomocy metafory określa rolę
małżonków:
(...) zowie go (męża) pismo Słońcem, a Miesiącem Żonę
Wstawił Słońce na jasną, Miesiąc w ciemną stronę.
85
Podaję za: P. Buchwald-Pelcowa: Satyra. W: Słownik literatury staropolskiej…, s. 842.
26
Żonie pozostaje jedynie bycie w cieniu męża. On jest jej głową, dlatego musi go
słuchać i wypełniać jego wolę.
Mizoginiczny charakter satyry łagodzi nieco wtrącenie w kompozycję utworu
„Odpowiedzi żoninych” na każde z mężowskich przykazań. Trzeba zauważyć, że o ile
przez usta męża przemawiała siła, stanowczość i pewna agresja, o tyle „Odpowiedzi
żonine”, pomimo pozoru łagodności, niewieściej pokory i dobroduszności, są
konstruowane niezwykle precyzyjnie, pełne są ironii i lekkiego sarkazmu86. Niewiasta
odpierając męskie ataki potrafi być żartobliwa i konsekwentna. W tej części utworu
Paprocki przejawił dużą umiejętność artystyczną. Potrafił bowiem wejść w rolę kobiety
broniącej się iście kobiecymi środkami. Po szóstej odpowiedzi żoninej, niewiasta, aby
zmiękczyć męskie serce, załagodzić je, wybucha płaczem . Popłakując udaje zasmuconą,
pokorną, posłuszną, przymila się mężowi, umie i odcinać się zręcznie.
W zakończeniu odpowiedzi żoninych umieszczona jest „Do wszystkich małżonków
przemowa”. Jako kwintesencję wszystkiego, by pognębić ostatecznie kobietę, pisarz
powtarza za starożytnym uczonym, że kobieta jest malum necessarium - złem koniecznym.
Tego typu wywody, nie były oczywiście brane przez czytelników poważnie, ale ich
sensacyjność powodowała, że Paprockiego wznawiano i to parokrotnie: Dziesięcioro
przykazanie mężowo w XVI i XVII wieku miało aż siedem wydań.87
W 1576 roku sejmowi elekcyjnemu poświęcił zbiór bajek alegorycznych Koło
rycerskie w którym rozmaite stworzenia rozmowy swe mają: skąd człowiek może przykład
wziąć, jako sam ma żyć, insze uczyć, i czego się wystrzegać o proweniencji wyraźnie
średniowiecznej, jak wykazał Aleksander Brückner zbiór ten jest parafrazą Dialogus
Creaturarum Nicolausa Pergamenusa.88Dzieło ma charakter pisma politycznego
nawiązującego do elekcji królewskiej z 1575 roku. Jest zbiorem powieści moralnych na
kształt bajek Ezopa, przeplatanych wierszem, prozą z wstawkami łacińskimi, w sumie
liczące 124 rozdziały. W nim każda bajka stanowi osobny rozdział, w którym najpierw
występuje nauka moralna, potem przykład z dziejów ojczystych lub obcych, bajka (która
jest albo w całości wytworem Paprockiego albo przeróbką bajki Ezopa). Koło rycerskie
sytuuje Paprockiego w trójcy pierwszych polskich poetów - bajkopisarzy (obok Biernata z
Lublina autora Żywota Ezopa Fryga mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego
prawdopodobnie z roku 1522 i Marcina Błażewskiego, który w 1608 roku wydał Setnik
86
S. Szenic w: op. cit. , s.274.
Podaję za M. Bogucką: Białogłowa w dawnej Polsce. Warszawa 1998 , s. 135.
88
A. Brückner: Ezopy polskie. Kraków 1902, s.52-53.
87
27
przypowieści uciesznych). Owe „przestrogi” lub „przypowieści” występujące obok tekstów
bajek są oryginalnym wkładem Paprockiego.
Już na starcie jego drogi pisarskiej widać więc pewne zróżnicowanie form
literackich oscylujących wokół tematyki historycznej, politycznej a także obyczajowej.
Paprocki zasłużył się również jako tłumacz i propagator literatury polskiej poza jej
granicami. Jest jednym z pierwszych Polaków, który należał do literatury polskiej
i czeskiej. W szesnastym wieku oddziaływanie kultury czeskiej na kulturę polską było
jeszcze bardzo znaczne (najsilniejsze w piętnastym wieku), zwłaszcza od roku 1548, kiedy
to w Polsce znaleźli przystanek bracia czescy, wygnani ze swej ojczyzny na rozkaz
Habsburga Ferdynanda. W tym czasie pojawili się pisarze czesko-polscy i polsko-czescy,
jak np. niektórzy bracia czescy - Rokyta, Teofil Turnowský, autor Zwierciadła
nabożeństwa chrześcijańskiego w Polsce i poeci Jan i Maciej Rybińscy piszący po polsku
i Paprocki89 piszący też po czesku.90
W drugiej połowie szesnastego wieku łacina, a po niej włoski dominowały wśród
języków wyjściowych dla przekładów w Polsce. Przekłady dokonywano często nie
z oryginałów, lecz z tłumaczeń na inne języki. Rzadsze niż z włoskiego i hiszpańskiego,
były w Polsce przekłady z języków używanych w krajach ościennych - i tu ogromne
zasługi twórcy, którego prace stanowią szczególną osobliwość wśród autoprzekładów,
były prowadzone w relacji polsko – czeskiej.91
Kolejnym płodnym w życiu mazowieckiego szlachcica rokiem był rok 1578
w którym ukazał się: drugi herbarz, tym razem pisany po części prozą po części wierszem
Gniazdo cnoty w drukarni Andrzeja Piotrkowczyka, dwa dzieła z drukarni
M. Siebeneichera - tłumaczenie z niemieckiego - Hetman albo własny konterfekt hetmański
napisany dla Samuela Zborowskiego, kiedy ten marzył wziąć udział w wojnie inflanckiej,
gdzie w kolejnych rozdziałach znajdujemy rady jak wybierać hetmana, wskazówki dla
samego hetmana: jak wojnę przeciw nieprzyjacielowi podnosić, jak na nią z wojskiem
wyruszyć, jak żołnierza do potyczki śmielszym uczynić, o nieprzyjacielskim obozie itp.
Zdaniem badacza Stanisława Tarnowskiego „książka ta nie ma wartości literackich, gdyż
chce być wojskową, a specjalnej wartości militarnej nie ma, bo o sztuce wojennej, taktyce,
89
Paprocki początkowo pisał w Czechach swe prace po polsku i oddawał je do tłumaczenia, później
posługiwał się czeszczyzną, którą korygowali inni.
90
I. Hanus: Stosunki polsko-czeskie na przestrzeni wieków. Poznań 1936, s.57 i 62.
91
Por. : J. Ślaski: Tłumaczenia doby renesansu i pogranicza baroku. W: Problemy literatury staropolskiej.
Pod red. J. Pelca, s. 3. Wrocław 1978, s. 161-162.
28
strategii itd. nie mówi wcale”.92Sytuuje się jednak w kręgu utworów parenetycznych (obok
dzieła Goślickiego O najlepszym senatorze, Heidensteina opisującego dobrego kanclerza,
Warszewickiego posła), propagując nowy model – rycerza - dzielnego wodza. Dalej
wymienić należy Testament starca jednego również z 1578 roku, który jest przekładem
wierszem, z łacińskiego autora piętnastowiecznego Filipa Beroalda pt. Quaestio quis inter
scortatorem, aleatorem et ebriosum sit pessimus, wydanego również w Pradze w 1601
roku pod tytułem: Kšaft, jenž był od jednoho starce učiněn, który wyraża ostatnią wolę
podeszłego w latach ojca, który u schyłku swej drogi życiowej dzieli swój majątek
pomiędzy trzech nikczemnych synów - pijaka, rozpustnika i lubiącego kasterstwo.
W 1578 roku także, jak podaje Nowy Korbut, napisał wiersz Krótki a prawdziwy
opis wjechania do Wołoch Iwana wojewody, którego Podkową zową, który nie dotrwał do
dnia dzisiejszego, ale jak tytuł wskazuje, można domniemywać, iż także był to utwór
okolicznościowy.
W latach siedemdziesiątych, Paprocki zajmował się głównie przekładami.
Z różnych autorów parenetycznych, m.in. z włoskiej przeróbki dzieła Guevary, wydanej
razem z pracą Cerioli w Wenecji w 1560 r.93 przełożył na język polski dzieło, Król94,
wydane w Krakowie w 1578 w drukarni M. Garwolczyka, dedykowane Andrzejowi
Tęczyńskiemu i Hiszpana Fadrique Furius Ceriola dzieło Senator również w tej samej
drukarni ale rok później w 1579 roku, które poświęcił Paprocki pięciu braciom
Zborowskim, w przedmowie przedstawianych jako wzory wszelkich cnót .
Innym tłumaczeniem Paprockiego jest Historia barzo piękna i żałosna o Equanusie
królu skockim, którego wszyscy obywatele krajów onych zwali sprawiedliwością, który
jedyną córkę swą mając, nie lutował ją potym na okrutną a srogą śmierć osądzić wydana
w 1578 roku u S. Szarffenberga, oparta na włoskiej, z 1521 roku Lelio Manfrediego
przeróbce noweli hiszpańskiej Juana de Floresa, Historia de Grisel y Mirabella z roku ok.
1495. Przekład ten, jak zaznaczył w tytule autor, z języka włoskiego, dedykował Erazmowi
Tłokińskiemu Czeczotce, rajcy krakowskiemu na kolędę 1577 roku. Jest to historia „barzo
piękna i smutna zarazem”, a zatem czytelnik już po samej treści tytułu wie, czego może się
spodziewać. Tematem jest nieszczęśliwa miłość bohaterów - Izabelli i Aurelego, która nie
ma szans na spełnienie, bo na przeszkodzie stoi ojciec Izabelli - tytułowy król Szkocji 92
Por. S. Tarnowski: Studia do historii literatury polskiej. T.2. Kraków 1886, s. 39-42.
Takie stanowisko odnośnie źródeł przekładu przyjmuje Krystyna Niklewiczówna: Hiszpańsko-polskie
związki literackie. W: Słownik literatury staropolskiej …, s.310. Inaczej źródła przekładu przedstawia Karol
Estreicher, czy NowyKorbut.
94
Prawdopodobnie egzemplarz się nie zachował. Wymieniem go za Bibliografią Karola Estreichera. T.24.
Kraków 1912, s.67.
93
29
Equanus. To wbrew jego woli kochankowie potajemnie się spotykali, a gdy sprawa ujrzała
światło dzienne, musieli ponieść surową karę. Historia o Equanusie jest nie tylko historią o
srogim królu - ojcu, który w imię sprawiedliwości poświęca szczęście i życie swej jedynej,
ukochanej córki a historią o tym, kto daje inicjatywę w miłości: mężczyzna, czy kobieta,
gdyż dialogi na ten temat kochanków, zajmują zasadniczą część dzieła i mają wyraźnie
retoryczny charakter. Niniejszy przekład zajmuje ważne miejsce w rozwoju noweli
staropolskiej. Jest reprezentantem nielicznych dzieł literatury polskiej szesnastego wieku
opisujących miłość zmysłową dwojga zakochanych osób.
Lata osiemdziesiąte stanowią okres bardzo ważny w dziejach mazurskiego pisarza,
przyniosły między innymi dzieło najważniejsze, które przyniosło rozgłos Paprockiemu
a mianowicie Herby rycerstwa polskiego wydane w Krakowie w 1584 roku,
w drukarni Macieja Garwolczyka.
Podczas bezkrólewia Paprocki związany był ze Zborowskimi, należącymi do tego
samego co on rodu herbu Jastrzębiec. Był zwolennikiem kandydatury królewny Anny,
popartej przez Jana Zamojskiego, w ślad za czym poszła życzliwa postawa Paprockiego
wobec Stefana Batorego. Można domniemywać, jak zauważa Karel Krejči: „Paprocki,
bogato obdarzony przez króla Stefana, stał się kimś w rodzaju nadwornego pisarza
królewskiego. Świadczą o tym nie tylko jego pisma heraldyczne, ale także patetyczne
sceny sławiące zwycięską wyprawę króla na Moskwę.”95
W okresie rządów Stefana Batorego nastąpił dalszy rozwój publicystyki, który
pozostawał w ścisłym związku z takimi wydarzeniami, jak spór z Gdańskiem w 1577 roku,
w którym prawdopodobnie brał udział Paprocki), wojny inflanckie i sprawa Zborowskich,
czego przykładem jest Satyra na pewnego gdańszczanina Joachima Bielskiego. Także
wojny inflanckie nie przeminęły bez echa, o czym świadczą chociażby owe „triumfy”,
Alberta Sarnickiego, Triumphus, hoc est
descriptio, moris veterum, Kraków 1581;
Stanisława Niegoszewskiego, Xenium in expeditionem contra Moschos proficiscenti […]
Jacobi Seczignowski, b. m. 158196 i Bartosza Paprockiego, który za udaną wyprawę króla
Stefana Batorego na Moskwę odwdzięczył się pisząc sławiące tryumfy Batorego: Wesele
bogiń z szczęśliwego zwycięstwa i z fortunnego przyjachania króla polskiego Stefana z
ziemie moskiewskiej… (Kraków 1581), drukarnia Andrzeja Piotrkowczyka. Poemat
zbudowany na kształt dramatu, w którym kolejno po wprowadzeniu Gońca, swe pieśni na
95
K. Krejči: Bartoloměj Paprocki…, s. 261.
Zob. Z. Kotarski: Publicystyka polityczna polskiego odrodzenia. W: Problemy literatury staropolskiej. Pod
red. J. Pelca , s. 2. Wrocław 1973, s.295-296.
96
30
cześć króla wykonują muzy: Klio, Polimnia, Urania, Erato, Euterpe, Melpomene,
Terpsychore, Talia, Kaliope, których ryciny przedstawiane są na kolejnych kartach dzieła
dedykowanego Janowi Zamojskiemu.
Podobnie apoteozę króla przedstawił w dziele Triumf satyrów leśnych, wodnych
planet niebieskich, z szczęśliwego zwrócenia króla polskiego Stefana, do państw jego z
wojny moskiewskiej, w roku 1582 (Kraków 1582), drukarnia Macieja Garwolczyka, o
podobnej kompozycji, w którym występują tym razem kolejno wymienione w tytule
mitologiczne osoby, recytujące lub śpiewające na cześć Batorego peany. Co trzecia karta
zawiera drzeworyty wyobrażające Satyrów leśnych –Syreny, Saturna, Marsa, Merkurego,
Jowisza, Łuny, Słońce w postaci ludzkiej, na końcu pojawia się Wenera ze strzałą tak
ogromną, jak cała jej osoba, trzymająca wieńce laurowe, chwaląca Batorego.
Zarówno Wesele bogiń jak i Triumf satyrów to niejako śpiewy tryumfalne, carmen
victoriae, czy innymi słowy epinicia, zaliczane do silvae „pochwał zwycięstwa
odniesionego nad wrogami, względnie dziękczynienia za zwycięstwo”. Triumf satyrów
pod względem artystycznym wybija się na pierwszy plan, wśród innych, mniej udolnych
popisów poetyckich Paprockiego, który w pisaniu prozą był doskonalszy.
Okres silnych rządów Batorego zaczął jednak budzić protest, którego wyrazicielem
został nie kto inny jak właśnie Bartosz Paprocki. Szczególnie na zmianę nastawienia
twórcy do króla, wpłynęło wydarzenie z 1584 roku, kiedy król wystąpił ostro przeciw
samowoli magnatów, zatwierdzając wyrok śmierci na banitę Samuela Zborowskiego
oskarżonego o zdradę stanu. Wydarzenie to wywołało wielkie poruszenie wśród szlachty i
Bartosz Paprocki był bardzo rozczarowany zachowaniem władcy. Nawet przedstawienie
niezbitych dowodów winy Zborowskiego nie zapobiegło szerzeniu się pogłosek o
okrucieństwie króla. Paprocki czuł do mężnego, ale także awanturniczego szlachcica
sympatię. Podobnie jak on lubił przygody, był niespokojnym duchem. Samuel walczył z
Turkami i Tatarami, a do walki z poganami Paprocki wciąż nawoływał. Wyraz uznania dla
niego dał już we wspomnianym wyżej dziele Hetman, wydanym w Krakowie w 1578
roku.
Ostrą ocenę mazurskiemu pisarzowi postawił badacz przełomu dziewiętnastego
i dwudziestego wieku Jan Czubek, który we wstępie do wydania jego broszur politycznych
z 1587 i 1588 napisał: „nie był on statystą i reformatorem, ile raczej przygodnym autorem
pisemek ulotnych i paszkwilów (…) gazeciarzem najgorszego gatunku, piszącym na
zamówienie dla tego, kto płaci”, który „nad świeżą mogiłą, przy ciepłych jeszcze zwłokach
31
Batorego swym złośliwym i jadowitym językiem ubliża zuchwale pamięci nieboszczyka,
mimo, że niedawno jeszcze palił mu kadzidła, a nawet jurgielt od niego pobierał”97.
Rzeczywiście za swe Herby rycerstwa polskiego… Paprocki wyjednał sobie roczną
pensję u króla. Był jednak szlachcicem z krwi i kości, jak zauważono wcześniej,
charakternym, porywczym awanturnikiem, miłującym pieniądz. Możliwie, iż paszkwile
wymierzone przeciw Zamojskiemu napisał na życzenie jego przeciwników, którzy mu za
to płacili.
Na marginesie walki elekcyjnej powstały właśnie dwie broszury: Upominek albo
przestroga zacnemu narodowi polskiemu (Kraków 1587) pisana prozą, niejako satyra
rządów Stefana Batorego i Zamojskiego, gdzie w prozaicznej formie oskarżycielskiej
mowy Cycerona wysławia Zborowskich, aby z kolei przejść do ataku na ich przeciwników
i
zakończyć
oskarżeniem
zawartym
w
52
punktach
skierowanych
przeciw
znienawidzonemu Katylinie - Zamojskiemu. Inna broszura polityczna Pamięć nierządu w
Polscze przez dwie fakcyje uczynionego… z 1588 roku pisana wierszem, ofiarowana
cesarskiemu posłowi do Polski – panu Wilemowi z Rozmberka, w którym atakuje
kanclerza,
wytyka
mu
niskie
pochodzenie,
nadużywanie
władzy
państwowej,
niesprawiedliwe sądy i tyranię. W interesującej reminiscencji historycznej, czyniąc aluzję
do stosunkowo niskiego pochodzenia kanclerza i jego ambitnych planów, nazywa go
panem Podiebradzkim, panem szarym, poprawcą praw dawnych dla własnego zysku i atak
swój wieńczy wezwaniem, by kości kanclerza zostały rozproszone, a jego krew nieczysta
nie utrzymała się na tym świecie.98W dziełach tych zatem autor rozprawiał się nie tylko z
kanclerzem Janem Zamojskim, a nawet z nieżyjącym już królem Stefanem Batorym.
Momentem przełomowym w życiu pisarza, była bitwa pod Byczyną rozegrana 24
stycznia 1588 roku, w której prawdopodobnie uczestniczył, jak podaje w swej Rozmowie
podawce z plebanem
99
. Paprocki stanął w niej po stronie austriackiego pretendenta do
tronu, po śmierci króla Stefana Batorego - arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga
walczącego z oddziałami polskimi dowodzonymi przez kanclerza wielkiego koronnego,
stronnika Zygmunta III Wazy-Jana Zamojskiego. Po przegranej Maksymiliana,
popieranego także przez stronnictwo Zborowskich Paprocki zmuszony był uciec z kraju
i udać się do Czech.
97
J. Czubek: Wstęp. W: Bartosza Paprockiego dwie broszury polityczne z lat 1587 i 1588. Wyd. Idem.
Kraków 1900, s. 3-4.
98
Zob. : K. Krejči: op. cit. ,s. 266,267.
99
W. Dworzaczek: op. cit. , s.178.
32
Zwycięstwo pod Byczyną
opiewało większość twórców, m. in.: Stanisław
Grochowski, Stanisław Niegoszowski, Andrzej Schoneus, Szymon Szymonowic, Andrzej
Zbylitowski. Paprocki, stronnik rakuski, zacięty wróg zwycięzcy pod Byczyną, nie bał się
wyrazić swojego zdania w tej kwestii. Na Pieśń nową o szczęśliwej potrzebie pod Byczyną
Joachima Bielskiego replikował polemicznym wierszem Na harde a wszeteczne śpiewanie
Joachima Bielskiego…. Odpowiedź Bielskiemu na śpiewanie ma taką samą budowę: każda
strofa składa się z trzech jedenastozgłoskowych wersów i sekwencji pięciozgłoskowej,
przy czym o ile u Bielskiego całość liczy zaledwie osiem zwrotek u Paprockiego, któremu
nie wystarczała rama ośmiu strof do wyrażenia swego niezadowolenia, odpowiedź zajmuje
trzydzieści dziewięć zwrotek. Tekst Paprockiego ma dodatkowo wstawki łacińskie, liczne
odwołania do mitologii, których nie znajdziemy w pieśni Bielskiego, tekst przypomina
bardziej prozę rymowaną niż pieśń w pełnym tego słowa znaczeniu.
Działalność polityczna Paprockiego, jego wystąpienia przeciw kanclerzowi
Zamojskiemu, rzucała cień na jego poczynania literackie. W niej właśnie tkwi źródło
niezbyt apologetycznych ocen poety i pisarza.
W latach dziewięćdziesiątych w swych utworach znowu wrócił do problematyki
obyczajowej, m.in. tematyki kobiet i form satyrycznych. W 1590 roku w Rakowie ukazała
się Nauka rozmaitych filozofów obierania żony. Jako też młodzieńcom jedni radzą, drudzy
też odradzają się ożenić , rozpowiadając im rozmaite przyczyny do tego „ krótkim
językiem z łacińskiego języka na polski pilnie zebrana przez Bartosza Paprockiego”, pięć
lat później również w Rakowie - Próba cnót dobrych. Ktemu, nauka do obyczajów
poczciwych i przestroga na rozmaite przypadki: rycerzowi, oraczowi i rzemieślnikowi.
Każdy z nich naukę pocieszną stanowi swemu należącą odnieść może - „nowo z
łacińskiego języka na polski zebrana przez B. P.”.
Nauka rozmaitych filozofów obierania żony jak już sam tytuł wskazuje ma cel
dydaktyczny. Słowo „nauka” zawarte w tytule sugeruje, że będziemy mieć do czynienia
z pewnego rodzaju wykładem a może nawet traktatem. Styl jednak jakim została napisana,
pełen dosadnych obrazowań, nierzadko obraźliwych dla płci pięknej, przy pierwszej
lekturze wskazuje, że mamy do czynienia z satyrą. Satyra jako gatunek literacki, nie ma
ograniczeń formalnych - w tym przypadku składa się z sześciu części , w których
przytoczone zostały zdania rozmaitych mędrców starożytnych odnośnie kobiet (zdaniem
Scaligera można stosować w satyrze zarówno narrację, jak dialog, czy formę mieszaną:
narracyjno dialogową). Wypowiedzi poszczególnych filozofów, którzy zazwyczaj byli
albo zwolennikami bezżeństwa, albo przeciwnikami kobiet zamykają się więc w
33
ośmiowersowych strofach. Z nich dowiadujemy się, że wybranka powinna być piękna, bo
gdyby była brzydka „oczom na swój dom własny pojrzeć się nie zechce”, równa stanem
mężowi, cnotliwa. Cnota jest bowiem bardzo pożądaną wartością, wielokrotnie
przywoływaną w wypowiedziach filozofów. Ważne jest też, jaką opinią w środowisku
lokalnym cieszy się wybranka, czy jest osobą poczciwą. W drugiej części dzieła
znajdujemy nauki „dla młodzieńców, aby się ożenili”, gdyż wbrew wszystkiemu, warto
się żenić zwłaszcza: dla potomstwa i dowodzenia, bo to właśnie mężczyzna ma być głową
rodziny , bo „żona barzo szkodzi/którego po swej woli jak jedno chce wodzi”. Małżeństwo
wypływa z woli Boga, ale co tu ukrywać „tego pragnie chęć ciała naszego”. Znajdujemy
też poglądy filozofów odradzających małżeństwo, np. zdaniem Talesa recepta na długie
życie brzmi: „Jakby na dłużej był żyw, rzekł nie pojąć żony”. Sokrates zauważa, że
młodzieniec póki żyje sam jest wolny, potrafi jasno i trzeźwo myśleć, po ślubie natomiast
się zmienia .„Nie raz się myśli twoje będą z Tobą wadzić”- ostrzega. Ilustrując obraz
kobiety, poeta hiperbolizuje (hiperbola jest częstym wykładnikiem satyry):
Bo gdy moja Ksantype pocznie się frasować
Muszą jej ciała martwe w ziemi ustępować
Nie brakuje też i poetyckich porównań. Życie w stanie kawalerskim ma wiele zalet.
Przede wszystkim człowiek wolny jest od troski o drugą osobę, od obecności której
uzależnia się w partnerskich związkach, tak że nie może bez niej żyć. Sprawy doczesne są
mniej ważne. Istotniejsze są sprawy ducha, zabiegi o wieczną sławę, nauka. Sam Cyceron
dostrzega, że ciężko poświęcić się nauce i żonie jednocześnie.
Czytelnik sam musi dokonać wyboru, może przyjąć rady mądrych filozofów, ale
przede wszystkim musi pamiętać o Bogu, gdyż :
Ważniejsze zawsze jedno święte słowo jego
niż szeroka nauka z tych mędrców każdego.
W opowieści na temat żon nie brakuje inwektyw, obelg , pomówień. Miejscami
widać wzrost stylu paszkwilanckiego przekraczającego granice satyry. Okazuje się, że
niewiasty nie są święte. Potrafią złorzeczyć, łajać męża za byle drobną sprawę, łatwo
wpadają w gniew, mają w sobie wiele złości, są uparte, łakome, chciwe i na dodatek
sprawiają mężom same kłopoty. Najbardziej drastyczny jest w opisie obraz , w którym
dwie martwe niewiasty wiszą na drzewie, a Diogenes konkluduje:
34
Bodaj wszystko u nas takie drzewa były,
Coby owoc takowy na sobie nosiły.
Czytelnik nie otrzymuje zatem żadnej pochwały białogłowy. W części poświęconej
wdowom autor miał najwięcej do powiedzenia. Ciekawe są jego dywagacje na temat
pochodzenia kobiet umieszczone w zakończeniu dzieła, niezbyt
optymistyczne, gdyż
zdaniem autora jedne rodzą się ze świni, drugie z liszki, psa, ziemi, morza, osła, łasicy,
konia, małpy. Niewiasty nie są przedniej urody, a nawet swą aparycją budzą odrazę - są
„szpetne” . Tego typu porównania wydają się być nieco zabawne i niedorzeczne. Podmiot
mówiący wypowiada się na temat kobiet bardzo niepochlebnie, używa wulgaryzmów,
które jednak były w satyrze dopuszczalne.
Na koniec wskazówka jak radzić sobie z kobietą:
Jedno kij tę receptę miej na nią za pasem
Będzieli warcholiła pogłaskaj ją czasem.
Małżonka Paprockiego umarła w 1572 r., ale uraz do kobiet pisarza był tak silny,
że nawet prawie dwadzieścia lat po tym wydarzeniu Paprocki napisał utwory , zdradzające
jego niechęć do niewiast. Dowodem tego jest chociażby przywołana wyżej Próba cnót
dobrych. Ktemu, nauka do obyczajów poczciwych i przestroga na rozmaite przypadki:
rycerzowi, oraczowi i rzemieślnikowi. Każdy z nich naukę pocieszną stanowi swemu
należącą odnieść może . Jak sam tytuł wskazuje dzieło również prezentuje tematykę
obyczajową. Nie jest to typowa satyra obyczajowa wymierzona przeciw białogłowom.
Poprzez przytoczenie licznych zdań, wierszowanych maksym z powtórzeniem ich w
języku łacińskim i przytoczeniem źródła, skąd są zaczerpnięte, ma raczej charakter
pewnego rodzaju kompendium, w którym znajdujemy „recepty” na życie. Otrzymujemy w
nim liczne nauki, napomnienia , przestrogi, uczymy cnoty, poznajemy wagę prawdziwej
przyjaźni itp.
Dopiero w końcowej części utworu umieszczone są ośmiowersowe wiersze
poświęcone kobietom. W Próbie cnót dobrych nie brakuje chwytów właściwych utworom
satyrycznym mających na celu ośmieszenie ludzkiego zachowania, tu konkretnie - kobiety.
Autor posługuje się więc hiperbolą, parodią. W sposób grubiański, zupełnie nie
przystojący szlachcicowi wskazuje, jak obchodzić się z żoną:
35
Na te różne jej myśli, patrzaj kary różnej,
Doświadczysz przez godzinę tu recepty próżnej .
Naprzód weźmij surowiec, ów tęgi, wołowy,
A obwiąż jej koszulę czyście koło głowy:
Smarujże ją po członkach, a polewaj wodą,
Niechajże chodzi kłusem, a nie jednochodą:
Bij godzinę, a jeslić nie przyobiecuje
Być dobrą, otoć karę drugą pokazuję (…)
Niniejszy fragment nie napawa optymizmem. Pocieszający jest jednak to, że
w rzeczywistości sytuacja kobiety mężatki nie była aż taka zła, jak ilustruje Paprocki.
W Polsce małżeństwo miało charakter partnerski, podobnie jak w Anglii i Czechach,
odmienny natomiast niż w Niemczech, gdzie dominacja męża była zdecydowana i często
brutalna.100
Niemalże do końca XVIII wieku pokutował w mentalności mężczyzn pogląd, iż
niewiasta jest w zasadzie istotą niższego rzędu, ale przemoc w rodzinach szlacheckich
występowała bardzo rzadko101.
Generalnie satyry nie dawały żadnych pozytywnych rozwiązań, ich głównym celem
była ośmieszająca negacja. W Próbie cnót dobrych znajdujemy jednak pewne odstępstwo
od tej reguły. Dzieło kończą dwa wiersze, które stanowią próbę przezwyciężenia animozji
do kobiet: „Żonę dobrą miłować, czcić, powinna jest rzecz każdemu” i „Na męża kara,
który żonę dobrą bije, wszystkich cnotliwych małżonków dekret, na takiego złego
człowieka” z których wynika że i mężczyznę może spotkać kara, jeśli będzie zły dla dobrej
małżonki.
W sposobie prezentacji kobiet w literaturze staropolskiej, wyróżnia się dwie
zasadnicze tendencje: pozytywną, która gloryfikowała niewiastę i krytyczną, która ją
dyskryminowała . W utworach Bartosza Paprockiego zdecydowanie dominuje ta druga, na
co prawdopodobnie wywarły wpływ osobiste doświadczenia twórcy, nie mniej jednak nie
można zapominać o powszechnej modzie na tego typu teksty w XVI wieku, dzieła
Paprockiego nie są bowiem przypadkiem odosobnionym. Być może rzeczywiście jak
przyznał Karel Krejči „są to utwory szablonowe, podobne do wielu innych powstałych w
tym czasie utworów”102, ale między innymi dzięki nim właśnie dowiadujemy się, że
100
M. Bogucka: op. cit. , s.41.
Z. Kuchowicz: Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku. Łódź 1975, s. 205.
102
Por. K. Krejči: op. cit., s.250.
101
36
kultura polskiego sarmatyzmu była w zasadzie patriarchalna, poznajemy też zupełnie inne
oblicze Sarmaty – Bartosza Paprockiego. Cytowane utwory mają zdecydowanie charakter
parenetyczny, z nich wyłania się obraz kobiety konstruowany na zasadzie jaka powinna
być idealna żona, co może robić, a czego jej czynić nie wolno.
Zadaniem satyry było ganienie „zepsowanych obyczajów” i napominanie ludzi
błądzących, dlatego wywody Paprockiego czasem przejaskrawione, niedorzeczne,
a nawet śmieszne nie można traktować dosłownie.
Stosunek pisarza do kobiet nie był aż tak pełen nienawiści, na co wskazuje
chociażby fakt, że pisarz, nie posługiwał się określeniem „kobieta”, które w XVI wieku
było obelżywe, zastępował je słowem żona, białogłowa. W wydanym w latach
siedemdziesiątych Dziesięcioro przykazanie mężowo dopuszcza do głosu kobiety, które
mogą odeprzeć atak mężów, a Próbę cnót dobrych zamyka wierszem : „Na męża kara,
który żonę dobrą bije, wszystkich cnotliwych małżonków dekret, na takiego złego
człowieka”.
Satyry obyczajowe Bartosza Paprockiego pod względem artystycznym nie
dorównują dziełom wielkich poetów renesansowych. Ich słabością jest brak oryginalności ,
poetyckich wzruszeń, lekkości. Zajmują jednak bardzo ważne miejsce w literaturze
staropolskiej. Ze względu na zawarte w nich treści stanowią cenny dokument ówczesnej
obyczajowości, wskazują na obecny mizoginizm. W niewielkiej części ta sama
problematyka pojawia się w Nauce i przestrogach na różne przypadki ludzkie wydanej ok.
1613 r. w Krakowie , a także w czeskich utworach pisarza t. j. pracy będącej
prawdopodobnie czeskim tłumaczeniem Nauki rozmaitych filozofów, utworze Panna
i Nowa kratochwile.
Gdy po zwycięstwie partii Zygmunta, Paprocki udał się na Morawy, gdzie schronił
się
u
przebywającego
tam
od
dłuższego
czasu
Krzysztofa
Zborowskiego,
gościł u morawskich wielmożów Zygmunta i Wacława Nekszów z Landeku, panów na
Wszetynie i Łukowie, u Arkleba z Wickowa, pana na Prusinowicach i najdłużej u biskupa
ołomunieckiego Stanisława Pawłowskiego, któremu zawdzięczał nie tylko gościnę ale
i pomoc w gromadzeniu źródeł do historyczno-genealogicznego opisu Moraw. Pobyt
w Kromieryżu przyczynił się do umocnienia Paprockiego w duchu katolicyzmu
potrydenckiego. Jeśli dawniej pozwalał sobie w swych pismach na pewien krytycyzm nie
tylko wobec protestantów, ale i wobec katolików, teraz przeszedł na pozycje
zdecydowanie antyreformacyjne. I jego poglądy polityczne zostały ostatecznie
uformowane: unia polsko-czeska pod berłem Habsburgów i ekspansja katolicyzmu na
37
tereny wschodnie, zwłaszcza jednak połączenie wszystkich sił chrześcijańskich dla
zbrojnego pokonania Turcji – oto jego naczelne idee.103 Po śmierci biskupa Pawłowskiego
przeniósł się do Pragi, gdzie 24.02.1598 uzyskał indygenat czeski.(Paprocki przebywał już
w Czechach w 1579 roku, a powtórnie w 1586, kiedy bawił w domu Rozembergów).
Przebywał na zamku w Budni jako gość Jana Zbýnka Zajica z Hazmburku i na zamku w
Białej u Alesza Berki z Dubej. Można przypuszczać, że miał tez swój udział w owym
„kabarecie babińskim”. Jak podaje w swym utworze z 1617 roku Morocozmea Babińskie
Jan Achacy Kmita:
[…] w tym cechy znaczny
Miodopłynny pisorym Kochanowski zacny
Był i w tej komitywie Rej w polski rym łacny,
Trzecieski, Paprocki i Sęp wierszem smaczny
Miał urząd niepośledni w tym sławnym Babinie.104
W emigracyjnej twórczości Paprockiego, można wyróżnić zdaniem Józefa
Magnuszewskiego105 dwa okresy, rozgraniczone orientacyjnie rokiem 1600. W pierwszym
okresie powstały najcenniejsze dzieła heraldyczne, poświęcone kolejno Morawom i
Czechom, dzieła, którym Paprocki zawdzięcza uznanie strony czeskiej i utrzymującą się
do dziś ogólną ocenę, wyższą w ramach tej literatury niż w obrębie polskiej: Zrcadlo
slavného markrabství moravského, wydanego w 1593 i Diadochos id est successio ginak
postoupnost knižat a králův českých, býskupův i arcybýskupův pražských
(1602),
imponujące rozmachem i bogactwem zebranego materiału.
Diadochos powstały w Budni, zawiera genealogię panów czeskich. W nim zwraca
uwagę żywioł publicystyczny, wprowadzony w związku ze współczesnymi wydarzeniami,
którym Paprocki poświęcił także osobne pisma czeskie. Są to broszury polityczne
propagujące antyturecką krucjatę władców chrześcijańskich, z których jedna – Gwałt na
pogany (Kvalt na pohany, 1595), wydana została równocześnie w języku polskim i
czeskim, jako, że miała wspierać zabiegi dyplomatyczne biskupa Pawłowskiego w Polsce.
Tu należą nadto: relacja o krwawych walkach z Turkami wokół Jagru w r. 1595 – Historie
o přίbezίch v království Uherském i wierszowane utwory ku czci poległych wtedy
103
Por. : W. Dworzaczek: op. cit. , s. 179.
Cyt. za: S. Windakiewicz: Akta Rzeczypospolitej Babińskiej według oryginalnego rękopisu „Archiwum
do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce”. T. 8. Kraków 1885, s.149.
105
Por. J. Magnuszewski: Literatura polska a literatura czeska do połowy XVIII wieku. W: Literatura
staropolska w kontekście europejskim. Związki i analogie. Pod red. T. Michałowskiej i J. Ślaskiego, Wrocław
1977, s. 126-131.
104
38
możnych panów czeskich. Historie… zaliczone są do cennych pozycji publicystyki w
języku czeskim.
Materiały zebrane do Zrcadlo slavného markrabství moravského wykorzystał
Paprocki, wraz z dawniej zgromadzonymi, także w polskim dziele wydanym w Pradze,
mianowicie w Ogrodzie królewskim (1599), stanowiącym swego rodzaju przegląd dziejów
powszechnych. W Zrcadle zawarł liczne drzeworyty autorstwa Willenbergera
z
podobiznami herbów, wizerunkami morawskiej szlachty, widoki siedmiu miast: Brna,
Jihlavy, Kroměřiž, Ołomuńca, Uherské Hradišté, Znojma, Śląskiej Opawy. Te same ryciny
mieszczą
się
w
Ogrodzie
królewskim,
gdzie
jak
zauważył
A.
Tomczak:
Lidzbark(Heilsberk) to Kroměřiž, Malbork-Brno, Chełmno -Opawa, Grudziądz- Uherské
Hradišté, Gdańsk- Jilava, Toruń-Znojmo106.
Po roku 1600 Paprocki zdecydowanie służył kontrreformacji. W tym duchu
i retoryczno-polemicznym stylu przerabiał na czeski swoje dawniejsze dzieła: Naukę
rozmaitych filozofów obierania żony (Staw manżelsky ku przikladu a nauczeni mladym
manżelum sepsany 1601), Testament starca jednego z 1578 na Kšaft, jenž był od jedného
starca učinen (1601), a zwłaszcza Koło rycerskie, w którego czeskiej przeróbce Obora
aneb zahrada (1602) proza kaznodziejska zastąpiła wiersze, żywioł narracyjny
ograniczony został do minimum, a jako czynnik główny wysunęła się tendencja
moralizatorska. Podobne piętno noszą utwory nowe – traktaty religijno-polemiczne i pisma
okolicznościowe, dialogi: Rozmlouváni aneb hádáni chudého ćlovĕka s bohatým (1606),
Rozmlouváni kolátora s farářem (1607; polska wersja: Rozmowa podawce z plebanem,
1611), a nawet Štambuch slezský (Brno 1609), zbiór traktatów religijnych dedykowanych
kolejno możnym przedstawicielom szlachty śląskiej.
Jak
zauważył
Józef
Magnuszewski:
„Ewolucja
twórczości
Paprockiego
pozostawała w związku ze zmianą ogólnej atmosfery w Europie, z osobistymi
doświadczeniami autora, ale też dokonała się pod wpływem środowiska czeskiego,
w którego życie kulturalne i umysłowe polski emigrant wnikał czasem głębiej, tyle że nie
najszczęśliwsze wyciągając z tego wnioski. Świadczy o tym Nová kratochvíle […]. Na tři
díly rozdělená (cz. 1:1597, cz. 2:1598, cz. 3: 1600), która zamyka pierwszy okres
emigracyjny Bartosza Paprockiego i łączy się ona ściśle z wcześniejszymi zbiorami
Paprockiego krótkiej poezji, w których rzemieślniczym sposobem gromadził on, przerabiał
i uzupełniał obiegowe produkty targu księgarskiego. W danym wypadku chodzi głównie o
106
Zob. A. Tomczak: Jeszcze o „ zapomnianym widoku Torunia z końca XVI wieku”. „Rocznik
Toruński”2004. T.31, s.207-208.
39
Próbę cnót dobrych, wydaną około 1595r. Paprocki sięgnął do tego nieoryginalnego
zbioru, uzupełnił go cudzymi i własnymi tekstami, tak że powstały trzy części po 500
„żartów, uciesznych przykładów w różnych przypadkach i zdarzeniach, ku pocieszeniu
ludzkiemu”.
Nie zdobył się więc Paprocki na dzieło oryginalne; nawet we własnych wierszach,
w których widoczna jest inspiracja polską twórczością renesansową, Rejem i
Kochanowskim, nie wyszedł poza rzemiosło. Jedynie część druga, pod auspicjami bogini
Venus, odróżnia się tonacją anakreoncką, a wartość nadaje jej zawarty tu fragment Muzy
Kochanowskiego i wybór kilkudziesięciu fraszek tego poety w najlepszym dotąd, jak
twierdzą niektórzy, przekładzie czeskim.”107 Jest, jak podaje Paulina Buchwald-Pelcowa Paprocki nie tylko jednym z najtrwalszych chwalców Kochanowskiego, który i za jego
życia, i po śmierci, wyrażał uznanie dla mistrza czarnoleskiego nie tylko w herbarzach
(Gniazdo cnoty, 1578, Herby rycerstwa polskiego, 1584), w Herbach rycerstwa polskiego,
gdzie przy herbie Korwin pisze: „ przed nim nigdy, a po nim trudno o takiego, co by z nim
porównać miał”, publikował jego utwory: fraszki (Fraszki, I,64 i 65 przy notatce o W.
Kryskim) i Pamiątkę (przy omawianiu Tęczyńskich), ale i rozszerzał znajomość jego
utworów także poza Polską: czeskie tłumaczenia z Fraszek i innych wierszy mistrza Jana
opublikowane przez niego w 1598 (Nová kratochvile…89 fraszek w części II) i 1601
(fragment Muzy ; w części III, Na XII tablic ludzkiego żywota)108.Oprócz Kochanowskiego
Paprocki próbował wprowadzić do Czech twórczość Mikołaja Reja. Zachowany w
zdefektowanym egzemplarzu z około 1600 roku czeski przekład satyrycznego dialogu
przeciw niewiastom Warwas z Dykasem powstał zapewne przy jego udziale.
Współpracował także z benedyktynem Piotrem Loderekerem przy polskim dziale jego
siedmiojęzycznego,łacińsko-włosko-dalmatyńsko-niemiecko-wegiersko-czesko-polskiego,
słownika (1605). Korzystał też z pomocy opata klasztoru emauskiego Jana Paminondy
Horskiego, a nawet swego rodaka, głośnego alchemika, Sędziwoja ze Skorska, któremu
dedykował jedną z części Ogrodu królewskiego. Sam jednak nie uległ dość powszechnej w
Czechach w środowisku, w którym się obracał, a idącej z dworu cesarskiego modzie na
alchemię. Usiłował od niej odciągać swych czeskich przyjaciół, ucząc ich radości życia.
Celowi temu miał służyć trzytomowy zbiór wierszy Nová kratochvile. Około roku 1608,
prawdopodobnie jeszcze podczas pobytu w Czechach wydał Cathalogus albo porządne
107
Por. J. Magnuszewski: op. cit., s. 129-130.
Por. P. Buchwald-Pelcowa: Historia literatury i historia książki. Studia nad książką i literaturą od
średniowiecza po wiek XVII . Kraków 2005, s.234.
108
40
opisanie
Arcybiskupów
Gnieźnieńskich,
dedykowany
prymasowi
Wojciechowi
Baranowskiemu, w którym zawarł portrety arcybiskupów wraz z herbami i opisaniem ich
żywotów.
Posłujący od Zygmunta III do Rudolfa II Wojciech Giebułtowski zadłużonemu,
nękanemu kłopotami finansowymi Paprockiemu wyjednał roczny jurgielt 100 talarów.
Swoim dobrodziejom musiał jednak wciąż płacić pisanymi na poczekaniu utworami
okolicznościowymi a dedykował je przede wszystkim magnackim przywódcom
kontrreformacji: Lichtensteinom, Szternberkom, Lobkowicom, Martinicom, Slawatom.
Nie stał się jednak bezkrytycznym chwalcą oligarchii magnackiej. Coraz częściej
odczuwał niedolę uciskanych przez panów biednych, co jest tak widoczne w
wymienionym Štambuchu slezským .
W 1609 wrócił na Morawy i przebywał tam kolejno u Sierakowskich, Horeckich,
Łukasza Dembińskiego, wreszcie u opata rajgrodzkiego Krzysztofa Sobierajskiego.
Następny etap zbliżający Paprockiego do kraju to Śląsk, gdzie bawił głównie u Jana
Oderwolfa w Opolu. Owoc tego pobytu to właśnie wspomniany Štambuch.
W 1610 roku powrócił do kraju. Zamojski już nie żył , a pretensje Habsburgów do
korony polskiej przestały być aktualne, zwłaszcza, że Zygmunt III Waza związany był z
nimi teraz ściśle. Króla Zygmunta III wychwalał już dawniej drukując swój Ogród
królewski (Praga 1599). Nie mając już jednak w Polsce żadnej posiadłości, korzystał z
gościny opatów w Wąchocku, potem w Lądzie, gdzie pisał ostatni już swój utwór
wierszowany Nauka i przestrogi na różne przypadki ludzkie (Kraków 1613). Przygotował
tego zbiorku również drugą część, ale pracę przerwała śmierć, zmarł 27.12.1614 we
Lwowie, pochowany w krypcie klasztoru Franciszkanów. W małżeństwie z Jadwigą
Kossobudzką był bezdzietny, nie zostawił więc po sobie żadnych potomków109.
Bartosz Paprocki mazowiecki szlachcic, historyk, poeta, pisarz, tłumacz, jeden
z pierwszych polskich bajkopisarzy, twórca polsko-czeski. Niezwykle oryginalna
i ciekawa osobowość, awanturnik, szlachcic z krwi i kości, temperamentny, lubujący pióro
ale i przygody, na kartach polskiej literatury dojrzałego i chylącego się ku końcowi
renesansu, zajmuje swoje odrębne, szczególne miejsce.
Porównanie jego dorobku z dokonaniami innych polskich twórców renesansowych
nie są najwłaściwszym posunięciem, zawsze bowiem będzie padał na niego blask wielkich
poetów pióra, który będzie dyskredytował jego osobę i każe mu odejść w cień. (Takie
109
Por. W. Dworzaczek: op. cit, s. 179-180.
41
właśnie stawianie twórcy w szeregu twórców formatu Kochanowskiego, Górnickiego
odsuwało go często do lamusa, jako twórcę o słabym warsztacie poetyckim). Jego
polityczne zapatrywania również nie powinny mieć wpływu na jego ocenę. Chyba
najlepszym dowodem uznania są ciągłe odwołania do jego dzieł heraldycznych, jako
cennego źródła informacji o życiu szlachty polskiej.
Paprocki jak mało kto, poprzez swe życie i twórczość, w sposób pełny wyraża
ducha epoki w której przyszło mu żyć. Jego twórczość wyrasta z ducha renesansowego
humanizmu, jest świadectwem ważnych konfliktów epoki, nie tylko ideowych – reformacji
i kontrreformacji, ale i walki szlachty o hegemonię. Jest reprezentantem szlacheckiej,
sarmackiej wspólnoty, dlatego jego dzieła mogą stanowić niewyczerpane źródło
wiadomości o sposobie myślenia, obyczajach w szesnastym wieku.
Rozpatrując dorobek literacki Bartosza Paprockiego pod względem praktyki
genologicznej, dochodzimy do wniosku, że nie istnieją prawidłowości, które wskazałyby,
że w danym okresie twórczości uprzywilejowaną pozycję zajmuje jakiś jeden określony
gatunek. Dorobek pisarza cechuje pewna różnorodność form – od samego początku w jego
twórczości obecne są zarówno utwory wierszowane jak i prozaiczne, fabularyzowane,
gatunki arystotelesowskie, skodyfikowane przez poetyki humanistyczne, nawiązujące do
poetyk antycznych i średniowiecznych, by wymienić formy poezji okolicznościowej (owe
triumfy, czy inaczej epinicia), satyry obyczajowe, liryki w pełni znaczenia tego słowa i
gatunki niearystotelesowskie, nieregularne, których konwencje pochodzą bardziej ze
zwyczaju niż sformułowanych kodyfikacji jak np. herbarze mające konstrukcję sylwiczną
(co miało ścisły związek z popularnością sylw w renesansie, które zajęły miejsce dawnych
kronik a czołowym ich reprezentantem były Silvae Stacjusza, odnalezione w początkach, a
wydane w końcu piętnastego wieku), paszkwile polityczne, historie, traktaty, testament,
zwierciadło, katalog, przegląd dziejów powszechnych mający kształt kroniki, sztambuch,
bajka, dialog, krotochwile.
W poetyce staropolskiej poszczególne nazwy gatunkowe rozumiano jako znaki
słowne „ogólności” istniejącej obiektywnie (jako byt idealny) w utworach, składających
się na zbiory desygnatów tych nazw. Konotacji nazwy gatunkowej nadawano status
jednostkowego bytu idealnego; zakres nazwy gatunkowej tworzyły natomiast liczne
utwory, jednorodne ze względu na cechy owego bytu, konotowanego przez nazwę.110
110
T. Michałowska: Gatunek literacki. W: Słownik literatury staropolskiej…s.280.
42
Paprocki w swej twórczości nie zawsze respektował zalecenia teoretyków, autorów
renesansowych poetyk. Nazwa „historia” w tytule dwóch dzieł: Historia żałosna
o prędkości i okrutności tatarskiej i Historia barzo piękna i żałosna o Equanusie królu
skockim, którego wszyscy obywatele krajów onych zwali sprawiedliwością, który jedyną
córkę swą mając, nie lutował ją potym na okrutną a srogą śmierć osądzić niezbyt wiąże się
z właściwościami gatunkowymi utworów. W pierwszym wypadku wydaje się oznaczać
nowelę wierszem bardziej, w drugim zaś przypadku romans. Podobnym przykładem jest Štambuch slezský , który powinien stanowić rodzaj albumu, księgi pamiątkowej do
wpisywania przyjaznych życzeń, sentencji. W rzeczywistości jednak sztambuch ma formę
traktatu religijnego dedykowanego możnym szlachcicom śląskim. Na uwagę zasługuje
fakt, że sztambuch jako gatunek pojawił się dopiero w początkach szesnastego wieku
a jego rozkwit przypadł na drugą połowę tegoż wieku-do najstarszych znanych należy
sztambuch : Clauda de Senarclens’a pochodzący z lat 1545-1559 i inny sztambuch
Stephanusa van Rhemen z Arnhem z lat 1556-1561, co świadczy o znajomości przez
Paprockiego (przynajmniej z nazwy) modnych wówczas form literackich i pozwala
zaliczyć jego dzieło do jednych z pierwszych sztambuchów polskich. W innym dziele
czeskim Nová kratochvíle, z nazwy nawiązuje do utworów scenicznych o charakterze
rozrywkowym określanych „krotochwila”, operującymi
niewyszukanymi środkami
komizmu sytuacyjnego, błazenady, w rzeczywistości jednak jest to zbiór krótkiej poezji,
fraszek, żartów.
Inne nazwy gatunków zaznaczone w tytule to: „testament” - utwór wyrażający
ostatnią wolę i życzenia zmarłego - Testament starca jednego; „kronika” zaliczana do dzieł
historiograficznych, o dziejach przeszłych jak i współczesnych, trzymająca się porządku
chronologicznego zdarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją, z
obecnymi tendencjami moralistycznymi, politycznymi, panegirycznymi - Kronika abo
krótkie zebranie z rozmaitych kronik spraw… ziemie pruskiej włączona do Ogrodu
królewskiego, stanowiącego przegląd dziejów ojczystych, czyli swego rodzaju kroniki
także; „triumf”- gatunek zaliczany do silvae, epica poesis - Triumf satyrów leśnych … i
także
Wesele bogiń…, dzieło, które wbrew obecności w tytule wyrazu „wesele”
sugerującego, że jest to epitalamium, pieśń weselna, nim nie jest; „zwierciadło” –
speculum - Zrdcadlo slavného marhrabství Moravského – rzeczywiście dzieło
parenetyczne, propagujące wzory szlachty morawskiej, spełniające zadania dydaktyczno –
moralistyczne, ale i rodzaj pewnego rodzaju herbarza, gdyż zawarto w nim wiele herbów i
informacji o rodach się nimi pieczętującymi, nadto informacje o miastach, władcach;
43
„rozmowa”, inaczej określana jako „dialog”, „dyskurs” -Rozmowa podawce z plebanem o
trzech skutkach zbawiennych, Rozmlouváni aneb hádáni chudého ćlovĕka s bohatým należąca do gatunków nie kodyfikowanych
przez dawne poetyki, pisana stylem
konwersacyjnym, który za pomocą figur wprowadza postaci mówiące w mowie
niezależnej, zaliczana do poesis artificiosa ; „katalog” – Cathalogus, to jest porządne
opisanie arcybiskupów gnieźnieńskich - zawierający portrety biskupów wraz z
wierszowanymi opisami ich żywotów i prozatorskimi dopiskami.
Oczywiście pojawiają się też gatunki, których nazwa nie wskazuje na ich zakres,
należą go nich: „herbarze” - Panosza, Gniazdo cnoty, Herby rycerstwa polskiego,
Diadochos; „satyry obyczajowe” rozumiane tutaj jako utwory wierszowane ośmieszające
obyczaje, zachowania płci pięknej głównie i tym samym wyrażające krytyczny stosunek
autora do kobiet - Dziesięcioro przykazanie mężowo, Nauka rozmaitych filozofów
obierania żony, Próba cnót dobrych, Nauka i przestroga na różne przypadki ludzkie - na
które też możemy patrzeć jako na swego rodzaju traktaty, gdyż w wielu miejscach
podstawową formą wypowiedzi jest wykład, uzupełniany cytatami, głównie filozofów
i mądrych uczonych; podobnie w zbiorze „bajek”- Koło rycerskie mamy do czynienia
z bajką zwaną też fabula, czy apologus krótkim utworem, którego bohaterami są
zwierzęta, ludzie, zawierającym morał, zaliczanym do silvae, ale ze względu na liczne
odautorskie „przestrogi” lub „przypowieści” występujące obok tekstów bajek, dzieło
całościowo ma charakter traktatu; „wizerunek” inaczej „zwierciadło”, „kształt”, którego
realizacją jest Hetman kreujący wzorzec idealnego hetmana właśnie; pamflety polityczne
mające charakter demaskatorskiej krytyki Jana Zamojskiego, wierszem – Pamięć nierządu
w Polsce i prozą – Upominek albo przestroga zacnemu narodowi polskiemu.
W niniejszym rozdziale nie analizowaliśmy pod kątem realizacji wyznaczników
gatunkowych kolejnych prac autora, gdyż nie jesteśmy w stanie zanalizować wszystkich
przedmiotów genologicznych. Więcej miejsca poświęciliśmy satyrom obyczajowym, tu
cytowanym, aby przede wszystkim ukazać twórczy temperament i wydobyć z nich nowe
oblicze autora kojarzonego głównie z poważnymi dziełami historycznymi. Pozostałe,
wymienione właściwie z tytułu dzieła, miały jedynie wskazać bogactwo form jakie
uprawiał Bartosz Paprocki. Dopiero analiza dzieł heraldycznych właśnie t.j. Panoszy to
jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich…(Kraków 1575), Gniazda cnoty
(Kraków 1578), Herbów rycerstwa polskiego (Kraków 1584) ma za zadanie pokazać ich
walory literackie, przyjrzeć się dokładniej ich formie.
44
Wybór tych właśnie dzieł jest m.in. podyktowany opinią o twórcy Karla Krejči’ego,
który wyznał, że : „Znaczenie Paprockiego dla literatury nie tkwi jednak ani w jego
satyrach politycznych i pamfletach, ani w cieszących się popytem na ówczesnym rynku
księgarskim płytkich satyrach antyfeministycznych i wierszowanych apoftegmatach, lecz
w jego dziełach historyczno-heraldycznych, które podlegają ciekawemu rozwojowi.”111
111
K. Krejči: op. cit., s.293.
45
Rozdział III
Panosza
Zanim przystąpimy do analizy dzieła, spróbujemy zastanowić się nad
świadomością literacką twórcy, tak istotną przy odczytaniu jego intencji.
Okres życia i twórczości Bartosza Paprockiego przypadający na drugą połowę
szesnastego wieku, to czas niezwykle ważny w dziejach historii i kultury polskiej.
Takie wydarzenia historyczne, jak wygaśnięcie dynastii Jagiellonów w lipcu 1572
roku, po śmierci Zygmunta Augusta, narastające spory religijne pomiędzy protestantami
a katolikami, burzliwe pierwsze bezkrólewie, walki o wpływy w kraju pomiędzy średnią
szlachtą a bogatymi magnatami, panowanie i ucieczka Henryka Walezego , drugie
bezkrólewie i późniejsze wojny Stefana Batorego z Iwanem Groźnym o Inflanty przyczyniły się m. in. do najbujniejszego rozkwitu historiografii polskiej przypadającego
właśnie na ostatnie ćwierćwiecze szesnastego wieku. W tym okresie działalność
historyków poszła w dwu kierunkach: większość pisarzy zajęła się dziejami
współczesnymi Ś. Orzelski, A.P. Nidecki, J. Łasicki, R. Heidenstein, J. D. Solikowski, K.
Warszewicki; inni natomiast S. Sarnicki, M. Stryjkowski, A. Gwagnin, L. Gorecki,
46
J. Bielski opisywali dzieje dawniejsze.112
Ze względu na treść, informacje biograficzne dotyczące szlachty, herbarze i quasiherbarze (tytułowa Panosza), ubrane w literacką szatę sytuujemy w tym właśnie szeregu
prac, chociaż zaznaczamy, nie będą to dzieła stricte historiograficzne.113
Paprocki studiował w Akademii Krakowskiej, znał więc modne podówczas gatunki
literackie. Trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile znał dzieła ówczesnych teoretyków
poezji (pewną pomocą jest w tym wypadku właśnie, analiza literacka jego prac) m.in.: F.
Robortella, Explicationes in librum Aristotelis de Arte poetica, 1548, J. C. Scaligera,
Poetices libri septem, 1561, popularne koncepcje dzieła literackiego, próby zdefiniowania
gatunku literackiego wywodzące się ze starożytności, autorstwa Platona zawarte w III
księdze Państwa , Poetykę, Retorykę Arystotelesa, De Inventione, De oratore Cycerona,
Rhetorica Herennium, Kwintyliana Institutiones oratoriae libri XII; chociaż jak wiadomo
zainteresowanie tymi pracami wśród profesorów Akademii Krakowskiej, której uczniem
był Paprocki było powszechne. O wiele łatwiej wskazać na znajomość konkretnych dzieł
historycznych, literackich, które wywarły wpływ na jego „wyobrażenie” literatury. Z
pewnością oprócz licznych dzieł kronikarskich, o których wspomina zwłaszcza w dwóch
następnych herbarzach, czytywał dzieła Mikołaja Reja, zwłaszcza wydany w 1562 roku:
Zwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, zwierząt i ptaków kształty, przypadki i
obyczaje są właśnie wypisane nawiązujący do dzieła Alciatusa Emblematum liber, skoro
sam w późniejszej fazie swego życia zajął się przekładem niektórych jego utworów na
język
czeski.
Podobnie
znał
twórczość
Jana
Kochanowskiego,
czy
Szymona
Szymonowica. Z dzieł historycznych studiował zwłaszcza prace Jana Długosza114 Insygnia
seu Clenodia…, Banderia Prutenorum dostępne w rękopisie. W 1562 roku ukazał się w
Antwerpii Arma Regni Poloniae Ambrożego z Nysy, przedstawiający 144 herby (ziem,
zakonu niemieckiego, kapituł i szlachty, wykonanych techniką drzeworytniczą), oparty
prawdopodobnie na jednym z zaginionych rękopisów Klejnotów Jana Długosza. Nie jest
więc wykluczone, że i z owym zbiorem herbów otwarty na wszelkiego typu nowinki
112
Por. H. Dziechcińska, Historiografia. W: Słownik literatury staropolskiej… , s. 306.
Z uszeregowaniem twórczości Bartosza Paprockiego w kręgu piśmiennictwa historiograficznego
spotykamy się zarówno w starszych (np. Bronisława Nadolskiego: Kierunki rozwojowe dziejopisarstwa
staroplskiego. Lwów 1938; Ł. Gołębiowskiego: O dziejopisach polskich, ich duchu, zaletach i wadach.
Warszawa 1826 ) jak i nowszych opracowaniach dotyczących historiografii (np. A. F. Grabskiego: Zarys
historii historiografii polskiej. Poznań 2000, E.A. Mierzwy: Historia historiografii.T.2.Warszawa 2007).
114
Jan Długosz nie jest jedynym heraldykiem przed Bartoszem Paprockim, jak zauważono w rozdziale
pierwszym niniejszej pracy. Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII wieku z okazji
turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów.
Jednym z najstarszych europejskich herbarzy jest Herbarz Gerlego powstały ok. 1369 roku i uzupełniony do
XV wieku, w którym znajdują się też herby polskie.
113
47
pisarskie twórca z Głogół się nie zetknął, zwłaszcza iż jak wskazują źródła, ów Ambroży,
syn mieszczanina, Niemca, urodzony na Śląsku, studiował na Akademii Krakowskiej w
tym samym czasie co Bartosz Paprocki115. Znał z pewnością także twórczość poetów
polsko-łacińskich, zwłaszcza wiersze będące realizacją horacjańskiej zasady ut pictura a
poesis erit na co wskazuje wnikliwa lektura jego dzieł. Druga połowa szesnastego wieku
sprzyjała bowiem rozwojowi takich form literackich jak, emblemat, stemmata właśnie.
Wiersze na herby powstawały już w kręgu poetów polsko-łacińskich, w pierwszym
dwudziestoleciu szesnastego wieku116, by wymienić chociażby utwór Polona loquitur,
Epigramma Pauli Crosnensis Pawła z Krosna, czy In stemma Joannis Tarnovii Andrzeja
Krzyckiego. Bartosz Paprocki przystępując do swej pracy miał wyraźnie sprecyzowany
cel: chciał sportretować szlachtę ziem wschodnich. Szukał więc takiej formy, która owe
sławetne czyny najlepiej byłaby w stanie przedstawić. Realizacji idei sprzyjała forma
łącząca obraz i słowo, która zwiększała skuteczność perswazji, ewokowała wzrok i zmysły
i tym samym sprzyjała lepszemu utrwaleniu, zapamiętaniu, gdyż przesłanie dydaktyczne
było tutaj bardzo istotne, zważywszy na kontekst historyczno-kulturowy. Wybrał więc
formę wierszy na herby, które połączył w jeden cykl, co było nowością na ówczesnym
rynku wydawniczym, gdyż wśród wydawanych zbiorów epigramatów, elegii (np. zbiór
Elegiae et epigrammata quaedam Grzegorza z Samobora, wydany w 1567, w drukarni
Macieja Wirzbięty) wiersze na herby występowały, ale nie stanowiły dominanty
kompozycyjnej, nie wypełniały całościowo dzieła. Tutaj przeciwnie, cały zbiór, owe
inventio retoryczne zasadza się na związku herbu z tekstem poetyckim.
W 1575 r. w drukarni Macieja Wirzbięty w Krakowie wydał więc : Panosza, to
jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich z męstwa, z obyczajów i z innych
spraw poczciwych, któremi oni porównali z onymi Greckiemi i Trojańskiemi mężmi, także
też mądremi, Rzymskiemi i inszych państw rozmaitych Rycerzami, z Oratory i Philosophy,
osmią wierszów tylko co przedniejsze osoby opisane117. Dzieło poświęcone szlachcie ziem
wschodnich, a dokładniej Rusi i Podola, stanowi jedną z pierwszych prób zilustrowania
szlachty polskiej przez pisarza herbu Jastrzębiec. Wyraz „panosza” pojawiający się w
115
W. Dworzaczek: Bartosz Paprocki …, s.85.
Zob. też przypis 14 – s.7.
117
B. Paprocki: Panosza… Kraków 1575. Starodruk Biblioteki Kórnickiej, sygn.– Cim. Qu.2175 .Wszystkie
pojawiające się w niniejszym artykule cytaty pochodzą z tego wydania, oznaczane są skrótem w nawiasie
kwadratowym: k.-karta, odpowiedni numer ,l-lewa, p- prawa .
116
48
tytule to innymi słowy zbrojny sługa rycerski, aspirant na rycerza,118 wskazuje na
przedmiot opisu, tego o kim będzie mowa.
Dzieło powstało w bardzo ważnym momencie historycznym Polski, a mianowicie
w okresie bezkrólewia, po ucieczce pierwszego władcy elekcyjnego, Henryka Walezego
do Francji, gdzie miał objąć rządy po śmierci swego brata, na co wskazuje jeden z wierszy
inicjalnych „Do Rad Koronnych, gdyż króla nie masz w okresie bezkrólewia” . Unia
Lubelska 1569 sprawiła, iż Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się najbardziej
zróżnicowanym pod względem etnicznym, językowym, gospodarczym i religijnym
państwem w Europie. Przyłączono do niej Podole, Wołyń, a także część Kijowszczyzny i
Bracławszczyzny; szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego została zrównana ze szlachtą
polską. Jednocześnie jednak wcielenie ziem południowych i wschodnich do Korony,
spowodowało wciągnięcie jej w orbitę polityki Moskwy i Turcji, co dawało konieczność
obrony ziem wschodnich przed ekspansjonistyczną polityką tychże państw.
Bartosz Paprocki, znał doskonale szlachtę tych ziem, gdyż przez pewien czas
przebywał na wschodnich obszarach Polski. Był świadkiem starć wojennych rozegranych
przez wojska tureckie na ziemiach podolskich (1575), wcześniej, w 1572 roku brał udział
w
wyprawie
dyplomaty
Andrzeja
Taranowskiego
do
sułtana
tureckiego
w
Konstantynopolu, na co wskazuje w dedykacji wiersza Dziesięcioro przykazanie mężowo
(1575r.). W drodze powrotnej przez Wołoszczyznę przeżył wyprawę wojewody
podolskiego pana Mikołaja Mieleckiego119, któremu to właśnie zadedykował Panoszę.120
Nakłonienie szlachty do obrony wschodnich ziem Rzeczypospolitej przed
najazdami, bisurmańskim - jak określano wówczas pejoratywnie nie – chrześcijan, to
główny cel Panoszy, a zatem jakiej formy użył twórca, by ów zamiar osiągnąć?
Trzeba zauważyć, że nie jest to jedyny tekst Bartosza Paprockiego wzywający do
udziału w lidze antytureckiej. W 1575 roku także, nad zabitymi i wziętymi w jasyr
ofiarami bolał pisarz w wierszu Historia żałosna o prędkości i okrutności tatarskiej,
a dwadzieścia lat później w 1595 roku w dziele Gwałt na pogany .
Wzrost napięcia, zaostrzenie się stosunków między państwem polskim a tureckim,
sprawiły, że w latach dziewięćdziesiątych szesnastego wieku pojawiło się wiele utworów
okolicznościowych, skierowanych przeciwko Ottomańskiej Porcie; wystarczy wymienić
Oksza… na Turka Stanisława Orzechowskiego, wydane w Krakowie w 1590 roku, Wirsze
118
A. Bańkowski: Słownik etymologiczny języka polskiego.T.2.Warszawa 2000, s.493.
Zob. R. Przybyliński: Hetman wielki koronny Mikołaj Mielecki (ok.1540-1585).Toruń 2003.
120
Por. K. Krejči: op. cit., s. 251.
119
49
rymowane o przeszciu tatarskim do Węgier. Z listu Jego Miłości Wielmożnego Pana
Hetmana koronnego wybrane. Roku 1594, Jana Zamoyskiego De transitu Tartarorum per
pocuciam anno 1594 epistola ad Cardinale Aldobrandium, Sebastiana Fabiana Klonowica
Pożar. Upominanie do gaszenia i wróżka o upadku mocy tureckiej z 1597 roku.121
Idea Panoszy wyrażona explicite w dedykacji Mikołajowi Mieleckiemu „Niechaj
Turczyn Krześcian o przymierze prosi/Niech się z swym Mahometem wysoko nie
wznosi”[k.3p]pozwala wpisać dzieło w krąg owych tekstów literackich, poruszających
problem walk zbrojnych świata chrześcijańskiego z muzułmańskim, temat niezwykle
popularny w literaturze Europy tego okresu, zagrożonej bezpośrednio ekspansją arabską, a
następnie turecką i tatarską.
W budowie dzieła liczącego niespełna ok. 126 kart nie liczbowanych (dlatego
numery cytowanych kart podajemy w nawiasie kwadratowym)wyróżnić można dwie
zasadnicze części: część pierwszą, centralną, składającą się z ramy wydawniczej(jej
wstępnym elementem: stroną tytułową, po niej stemmata-na herb województwa ruskiego,
przedmową do ruskich i podolskich ziem, wierszem na herb Mikołaja Mieleckiego,
dedykacją Jaśnie Wielmożnemu panu, panu Mikołajowi Mieleckiemu…, zwrotem „Do
szacunkarza spraw ludzkich”, „Do czytelnika”, „Do Polaków”, „Do Rad Koronnych, gdyż
króla nie masz”; zakończeniem: „O tychże do czytelnika”, przedmową „Do zacnych
Rusaków i Podolan”, „Do tego co czytał o Rusakach i Podolanach”, „Do wszystkiego
rycerstwa Korony Polskiej” i wierszy na herb poświęconych szlachcie ruskiej, powiatu
kalickiego, trebowelskiego, żydaczewskiego, ziemi przemyskiej, powiatu sanockiego,
chełmskiego, województwa podolskiego, Ormianom lwowskim) i część drugą o królach
polskich, z kilkoma wierszami na herb szlachty wołoskiej i o królach, hetmanach, mężach
trojańskich i greckich.
Ów wierszowany quasi-herbarz jest świadomym znakiem tego, w jakim stopniu
poeta znał opisywaną przez siebie szlachtę. Jak wiadomo informacje o niej czerpał z
autopsji, wypraw na owe tereny a także z różnych zachowanych materiałów, kronik, akt ,
relacji ustnych. Patrząc na kompozycję wewnętrzną dzieła, widzimy , że większą jego
część zajmuje opis szlachty ruskiej, można więc domniemywać, iż to ją znał twórca
najlepiej, zaraz po niej szlachtę podolską a najmniej wołoską, gdyż poeta wymienił
zaledwie ośmiu jej przedstawicieli i tylko w dwóch wierszach umieścił ryciny.
121
Podaję za J. Malicki: Laury, togi, pastorały. Szkice o kulturze literackiej renesansowego Śląska. Katowice
1983, s.129 i 168.
50
Panosza przywołuje skojarzenie drugiej części Zwierzyńca Mikołaja Reja122
wydanego kilka lat wcześniej, bo w 1562 roku w tej samej drukarni Macieja Wirzbięty. Jak
wiadomo, drukarnie często używały tych samych wzorników do różnych dzieł,
powszechna była nawet praktyka wymieniania lub sprzedawania przez drukarzy
wykorzystanych już drzeworytów, czy miedziorytów.
Podobnie jak w Rejowym opisaniu „stanów i domów niektórych zacnego narodu
polskiego” na każdej stronie dzieła widzimy ten sam układ : medaliony przedstawiające
herby, a poniżej nich dwa ośmiowierszowe, trzynastozgłoskowe, rymowane na ogół
dokładnie, poświęcone konkretnej szlachcie. Niektóre ilustracje herbów pojawiły się
wcześniej w dziełach Jana Długosza – Insygnia seu clenodia Regni Poloniae, Banderia
Prutenorum, w przywołanym Zwierzyńcu, m.in. herb Ostoja, Abdank, Janina, Wieniawa,
Nałęcz, Leliwa, Bończa, Korczak, Junosza, Roza.
Autor Panoszy posługuje się nie tylko podobnym układem graficznym, ale również
tą samą co pisarz z Nagłowic, formą epigramatów. O ile jednak autor Zwierzyńca swe
wiersze na herby dedykuje najbardziej wpływowej części magnaterii, szlachcie z różnych
rejonów Polski, a zwłaszcza Małopolski;
Bartosz Paprocki, ogranicza ów krąg do
wybranych postaci wschodnich ziem Rzeczypospolitej, co było pewną nowością w tego
typu wierszach drugiej połowy szesnastego wieku. Przedsięwzięciu Reja nie towarzyszyły
intencje i ambicje historiografa. Poszczególne epigramaty koncentrowały się wyłącznie na
treściach aktualnych, zawierając charakterystykę i pochwałę jedynie ówcześnie żyjących
osobistości.123 Dziełu Bartosza Paprockiego przyświecał natomiast inny cel. Miało ono
stanowić zbiór przedstawień szlachty, będącej ucieleśnieniem cnoty, stawianej za wzór
przyszłym pokoleniom. Jej zasługi miały więc zostać utrwalone i służyć jako nauka dla
pokolenia zagrożonego licznymi najazdami. To zapis poetycki, odwołujący się do
przeszłości, przybierający postać zbioru wizerunków szlachty, którego model (zwłaszcza
w drugiej części poświęconej królom Polski) nawiązuje również w dużej mierze do
wizerunku ukształtowanego już przez Klemensa Janickiego, w Vitae regum Polonorum,
wydanego w 1563 roku w Antwerpii, składającego się z czterdziestu czterech epigramatów
portretujących polskich władców. Panoszę z dziełem Janickiego łączy natomiast nie tylko
klasyczna forma, ale przede wszystkim nawiązania do antyku tak liczne w portretowaniu
bohaterów literackich.
122
Na inspiracje Bartosza Paprockiego Zwierzyńcem Mikołaja Reja wskazał już Aleksander Brückner w:
Mikołaj Rej. Studium krytyczne. Kraków 1905, s. 222-265.
123
M. Kazańczuk: Staropolskie legendy … , s. 26.
51
Poddając refleksji literackość owego dzieła, nie sposób pominąć kwestii
retorycznych. W drugiej połowie szesnastego wieku bowiem , to właśnie retoryka była
sztuką nadrzędną, dominującą, której podporządkowano poetycki (ekspresyjny) wyraz
wypowiedzi. W refleksji nad literackością na plan pierwszy wysuwa się retoryczny
( impresyjny) cel.124Dążność nadawcy do kształtowania postawy odbiorcy, do nakłonienia
go do konkretnego zachowania, ustosunkowania się do przedstawionych zdarzeń jest tutaj
ważniejsza niż samo wyrażanie stanów podmiotu mówiącego i jego kreacja.
Zgodnie z wykładnią cycerońską zawartą w De Inventione już sam wstęp do dzieła
„pierwsza część mowy, stosownie umysł słuchacza przygotowująca do dalszego ciągu,
czego mówca dokaże, jeżeli pozyska jego przychylność, zaostrzy uwagę i uczyni go
zdolnym do zrozumienia sprawy”125 stanowi preludium do relacji nadawczo-odbiorczej,
wskazuje na temat, kontekst historyczny dzieła a także zdradza tajniki warsztatu
poetyckiego.
Już zatem w pierwszych elementach ramy wydawniczej w wierszu wstępnym „Do
czytelnika”, opartym na retorycznej organizacji wypowiedzi, poznajemy poetycki zamiar
przekonania odbiorcy o wielkości i wyjątkowości portretowanej szlachty. Na plan
pierwszy wysunięta zostaje funkcja docere, przyczyna pisania, czytamy:
Wszakeś to zawsze słychał iż się tym świat bawił
Iże sprawy poczciwych ludzi wysławiali
A złych złość dla przestrogi także objawiali[k.4l]
Poetyckie portretowanie ma sprawić czytelnikowi przyjemność, owe cycerońskie
suavitas. W tym samym fragmencie, nadawca przy pomocy innego chwytu retorycznego
(captatio
benevolentiae),
pozyskuje
życzliwość
odbiorcy,
podkreślając
swą
niedoskonałość:
Nie miejże i mnie za złe choć słowy głupiemi
Chwalę ten naród zacny, znam ich sprawniejszymi[k.4l]
Czyni także uwagi metapoetyckie, oceniając swój warsztat: „język mój nie
wypowie wszytkiego prawie”, hiperbolizując wielkość przedstawianych postaci,
124
Z. Szmydtowa: Problemów „Poetyki” Arystotelesa ciąg dalszy. W: Poeci i poetyka. Warszawa 1964, s.
391-409.
125
Cicero: De Inventione. I, 15. Przeł. : E. Rykaczewski: O wynalezieniu retorycznym, Pisma filozoficzne
Marka Tuliusza Cycerona. Cz. II. Poznań 1879, s. 422.
52
wskazując jednocześnie na ograniczenia jakie przed nim stoją „pióro nie wypisze tu cnoty
każdego/Nie stanie mi papiru na sprawy jednego”[k.4p].
W zwrocie „Do Polaków” podmiot mówiący dopełnia ową zapowiedź, wskazując,
iż mowa tu będzie o cnych ludziach, których czyny „(…)godne na wieki aby były żywe”,
gdyż :
(…) nieraz do roku tych cnych ludzi ręce
Uganiając pogany iż bywają w męce.
Broniąc wszystkich Krześcian jako mężni Lwowie
Owa mało nie wszystko tam z nich Hektorowie.[k.4p]
Tym samym wiersze te będą stanowić mitologizację rycerskich przodków, czemu
służyć mają liczne tendencje antykizujące, obecne niemalże w każdym utworze. Stałe
odwołania do postaci mitologicznych, czy historycznych mają oczywiście swoje
merytoryczne uzasadnienie. Dzieła starożytnych poetów a także historyków stały się dla
ludzi renesansu pewnym ideałem, skarbnicą cnót , przestróg i zaleceń. Historia antyczna
miała być użyteczna nie tylko dla kierunków państwa-władców, senatorów, wodzów i
urzędników. Przekazywała przykłady cnót indywidualnych (przede wszystkim cnót o
charakterze społecznym, obywatelskim), które mogły wzbogacić wnętrze każdego
człowieka.126
Już we wstępie widoczna jest zatem płaszczyzna retoryczna dzieła, wyraźnie
akcentująca perswazyjność związku między nadawcą a odbiorcą. Elementy wstępne ramy
wydawniczej pokazują nam istotne przy analizie modelu gatunku parametry kontekstu:
mamy więc cel lokalny: nawoływanie do walki z poganami i dominującą funkcję
impresyjną, temat: przedstawienie cnót sławnych mężów, kontekst czasowy: druga połowa
szesnastego wieku, przedmiot naśladowania: szlachta wschodnich kresów, pewną
zapowiedź sposobu przedstawienia: forma wiersza, topika antyczna, odbiorcę konkretnego:
Polaka.
W niniejszym zbiorze poeta, co jest ważną cechą retoryczną owych epigramatów,
w wielu miejscach występuje w pierwszej osobie, zwracając się bezpośrednio do
czytelnika. Przyjmuje rolę obserwatora komentującego wydarzenia historyczne, które to
stanowią tło, do ukazania zasług konkretnego szlachcica.
126
Zob. T. Bieńkowski: Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450-1750). Główne problemy i kierunki
percepcji. Wrocław 1976, s.50.
53
W niektórych miejscach zdradza, iż należy do grona opisywanej szlachty, z którą
się utożsamia: „Już nasz Jakub Grzymała(…)” („Jakub Grzymała”) „Ja to czegom
doświadczył powiem i wam o nim” („Świejkowscy”) i tym samym staje się częścią
przedstawionych wydarzeń. Raz jawi się nam jako podmiot, używając współczesnej
terminologii, wszechwiedzący, który w szerokim kontekście historycznym umiejscawia
dzieje przedstawiciela konkretnego rodu, innym razem, jego wiedza jest ograniczona.
W całym zbiorze widoczne są jego dwie zasadnicze postawy - przedstawiająca
i oceniająca.
Na uwagę zasługuje tu postać adresata wierszy na herby, który zajmuje w nich
miejsce szczególne. Z jednej strony, jest to odbiorca rzeczywisty, do którego poeta zwraca
się
bezpośrednio, a nawet prowadzi z nim dialog „Przeto Bracie chceszli ujść ty
przezwiska tego/ Nie szacuj mie raczej sam napisz co lepszego”[k.4l](„Do Szacunkarza
spraw ludzkich”) oraz odbiorca osadzony w realiach drugiej połowy szesnastego wieku,
Polak, o którym wypowiada się dość krytycznie :„Od was żadnej pomocy do tego nie
mają/Tak was jak karmne woły w pokoju chowają/A wy nad nie czyniąc się jeszcze
godniejszymi "[k.4p], z drugiej strony odbiorca literacki, do którego podmiot zwraca się
jak do swego rodzaju interlokutora, co najczęściej wyraża się w użyciu form drugiej osoby:
„Z Obrazowa cię piszą ale dobry panie/Mogę tobie bezpiecznie ją przyręczyć za
nie”[k.29p](„Broniewscy z Obrazowa”).
Każdy niemalże wiersz na herb to krótka mowa retoryczna o wyraźnym
zabarwieniu panegirycznym, sławiąca czyny osoby zmarłej.
Przyjrzyjmy się zatem sferze elocutio, temu w jaki sposób poeta kreuje
rzeczywistość. Nieodłącznym elementem każdej wypowiedzi bowiem, zarówno ustnej jak
i pisanej jest styl, który stanowi ważny składnik modelu gatunku.
Przede wszystkim, trzeba zauważyć, że podmiot mówiący posługuje się wyłącznie
polszczyzną, nie używa wtrąceń łacińskich, czy innych zapożyczeń. Miejscami widać
pewne elementy stylu religijnego ujawniającego się w sporadycznie występujących
aluzjach do Biblii, znanych sekwencji np.„sprawy ich poczciwe, które godne na wieki aby
były żywe”, „będzie wiekom wiecznie (…)”, czy w apoteozie Mieleckiego zamieszczonej
w dedykacji :
Snadź Duch Pański nie ty sam rękoma twoimi
Mężnie nieprzyjacioły twoje bijał nimi
Od wszystkich ludzi zacnych masz takowe słowo
54
Imie dawają sławie twej Gedeonowo.[k.3l]
W przeważającej jednak liczbie, styl zdominowany jest topiką antyczną.
Uwagę przykuwa sposób prezentowania postaci. Możemy wręcz mówić
o pewnym schemacie portretowania szlachty opartym na licznych aluzjach do świata
antycznego. Mamy więc: konkretnego szlachcica, gdyż przedstawiani są wyłącznie
mężczyźni, którego imię i często zajmowane stanowisko zawarto w tytule, po nim wers
inicjalny będący zazwyczaj aluzją do starożytności, przywołanie pewnych zdarzeń
kojarzonych z konkretną postacią uosabiającą pewne cnoty. Kolejne wersy to
przedstawienie postaci, czy czynów z nią związanych. Całość utworu opiera
się na
porównaniu.
W relacji podmiotu mówiącego nie znajdziemy żadnych konkretnych dat, zdarzeń
„prawdziwych” z życia prezentowanych osób, które stały się przyczyną ich wychwalenia.
Opis postaci konstruowany jest na zasadzie metafory, porównania z czynami wielkich,
sławnych mężów starożytnych. Informacja na ich temat ogranicza się do wymienienia
cnoty, jakiejś głównej zasługi kojarzonej z konkretną postacią mitologiczną, czy
historyczną.
Tym samym utwory te realizują szesnastowieczne poglądy teoretyków na temat roli
fikcji w utworach literackich, która podobnie jak inna kategoria – prawda, miała istotny
wpływ na wzniosłość przedstawianych czynów. Jak zauważył Krzysztof Pomian127 „opis
prawdziwy, to taki, który pokazuje, że działania starożytnych były wzorcowe, skłania do
naśladowania ich i uczy jak im dorównać.” Posłużenie się więc alegorią, czy innymi
środkami artystycznego wyrazu przywołującymi postaci legendarne, nie umniejszały rangi
przedstawianych bohaterów, a wręcz przeciwnie, służyły ich gloryfikacji.
I tak Hannibal, jeden z najwybitniejszych dowódców antycznych, będący
uosobieniem siły i męstwa i Scypio - mężny wódz rzymski to w jednej osobie hetman
Jerzy Jazłowiecki. Bracia: Wojciech i Jan Kamienieccy odnajdują podobieństwo w dwóch
bliźniakach, greckich herosach - Kastorze i Poluksie, którzy funkcjonują tu na zasadzie
figury myśli – imago . Jan Sieniawski wojewoda ruski portretowany jest przy pomocy
figury słownej, antytetonu, najbardziej popularnej figury stylistycznej stosowanej
127
K. Pomian: Historia między retoryką a ideologią. Niektóre problemy myśli historycznej doby odrodzenia
i reformacji. W : Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T.9. 1964, s.39.
55
w wypowiedziach perswazyjnych, czytamy o nim, „ choć wzrostu małego, ale(…)Wszytki
tu mężne siły Hirkusowe weszły”. Hirkusowe, czyli Herkulesowe, Herkulesa
odznaczającego się nadludzką siłą i odwagą.
Przywołane postaci mityczne to swego rodzaju ekwiwalenty cnót szlacheckich.
Co do kwestii historyczności owych wierszy należy pamiętać, że czas historyczny
i związana z nim kategoria prawdy ustępuje pod naporem czasu mitologicznego. Mało jest
przywołanych elementów stricte biograficznych związanych z daną postacią. Co prawda
w kreacji bohaterów jest niewiele elementów fantastycznych, w pełni znaczenia tego
słowa, owe smoki i węże pojawiają się rzadko, nie odgrywając większej roli, jak
w cytowanym niżej wierszu „Mikołaj Herbort z Dziedziłowa”, nie mniej jednak, w kreacji
świata przedstawionego dominują raczej zdarzenia prawdopodobne niż prawdziwe.
Za Cyceronem i innymi mówcami świata antycznego poeta operuje schematem
(toposem) „dzielnych prawych przodków” (Cycerońskie maiores nostri), którzy
przedstawieni są jako nieskazitelne wzory do naśladowania. Owe toposy, elementy
antykizujące organizują sposób wysłowienia, argumentacji, obrazowania, dla przykładu:
Mikołaj Herbort z Dziedziłowa
Już my leżmy bezpiecznie gdy Mikołaj w polu
Nie myślmy nic o walce ale o pokoju.
Bo to nasz Hektor Ruski i mur kraju tego
Więtszą my sławę mamy niż Trojanie z niego.
Prawie to jest pan z panów a mąż z zacnych mężów
Z dawna się ci nie bali smoków srogich wężów.
Nasz Mikołaj temu wierz nie wyda rodziny
Jedno ty siedź spokojnie nie daj mu przyczyny.[k.41l]
Następuje więc stylizacja polskich mieczników, kasztelanów, wojewodów itd. na
bohaterów mitycznych. Przywołanie Hektora, jednego z najdzielniejszych
i najszlachetniejszych bohaterów trojańskich to bardzo często pojawiająca się aluzja. Tym
razem to Mikołaj Herbort jest Hektorem ruskim, oczywiście mającym większą niż
prawdziwy Hektor sławę. Poeta dla określenia jego wagi przyrównuje go do muru
obronnego, gdyż tak jak on jest twardy i stały.
Wielokrotnie poeta hiperbolizuje opisując czyny owej szlachty. W wierszu na herb
„Jana Chlebowca Kasztelana Mińskiego” czytamy, iż:
56
Zeno filozof w męstwie doświadczony(…)
Może się i nauczyć snadź więcej od niego ,
Eschines i Philokrates, gdyby go poznali,
większą sławę wymowie jużby jego dali(…)
Ten zacny pan równie Iskokratesowi.[k.6p]
Nie wszystkie wiersze na herby są wyłącznie gloryfikacją „wysławieniem”
szlachty.
Nie
brakuje
też
owej
K. Krejči: „Obok wierszy poważnych
szlachcie
przywar,
słabości.
Jak
zauważył
i surowych, zwracających uwagę na wojenne
zagrożenie wschodniego pogranicza, panegirycznych pochwał szlacheckich przywódców,
wspomnień ich wielkich i sławnych czynów wojennych, krasomówstwa sejmowego
i zręczności dyplomatycznej; znajdujemy wizerunki szlachciców przy kuflach, pochwałę
wyczynów pijackich,
sylwetki szlachciców opanowanych przez boginię Wenus,
małomównych, ale walecznych mruków, kłótliwych impetyków, chciwców i innych
bohaterów podlegających ludzkim słabościom. Wszystko to jest odmalowane z
dobroduszną, ironiczną aprobatą. Przedstawione zdolności i postępki ludzkie są
wyolbrzymione przez na poły poważne, na poły żartobliwe przyrównania do antycznych
bohaterów i bogów, z których żaden, nawet w przybliżeniu, nie może dorównać podolskim
i ukraińskim Michnikom i Stachnikom, bez trudu wytracającym broń z ręki olbrzymiemu
Herkulesowi, umiejącym przegadać wymownego Cycerona, umiejętnościami politycznymi
zawstydzającym
Peryklesa;
nawet
sam
najdoskonalszy
Jowisz
nie
wytrzyma
współzawodnictwa z tymi ludźmi”.128
Wracając więc do sfery inventio, sposobów argumentacji i możliwości skutecznej
perswazji, możemy stwierdzić zatem, że koncepcja przedstawiania postaci opiera się na
swego rodzaju ironii. Z jednej strony bowiem mamy do czynienia z apoteozą szlachty, jej
uwzniośleniem, z drugiej strony nadmierne posługiwanie się hiperbolą prowadzi do
pewnego rodzaju przerysowania postaci, które przyjmują wręcz karykaturalny kształt. Jak
zauważył już K. Krejči w cytowany fragmencie, żaden z bogów antycznych herosów,
mężów nie jest w stanie dorównać podolskim, ruskim szlachcicom, co oczywiście nie jest
do końca prawdą, gdyż i jej nie brakuje wad. Kasztelan lwowski na przykład, Stanisław
Herbort „z Bachusem ma zachowanie”. Bachus to oczywiście rodzaj metonimii, trop
wskazujący przyczynę w miejsce skutku - wina. Ma zachowanie z Bachusem, czyli
128
Por. K. Krejči: op. cit, s. 252.
57
umiłowanie do trunków, cielesnych uciech. Kasztelan ów portretowany jest również przez
przywołanie Midasa z Frygii
(postać historyczną), który czcił boga Dionizosa a także kochał wszelkie bogactwa. Midas
symbolizuje chciwość i umiłowanie przez szlachcica rzeczy materialnych:
Wszakoż synom do boju już się każe ćwiczyć
A sam siedząc w pokoju tysiąc złotych liczyć.[k.5l]
Funkcja docere realizuje się poprzez różnego rodzaju figury
retoryczne,
bezpośrednie zwroty do czytelnika z którym stale utrzymuje podmiot mówiący kontakt
„Nie wiem te zacne ludzi jak ci mam zalecić/Musiałbym się snadź na to między bogi
ćwiczyć”(„Orzechowscy”), powtórzenia pewnych myśli: „Ale wierz mi cnota się pięknie
ustroili(…)Bo cię każdy usadzi wierz mi”(„Hermanowscy”), pouczenia umoralniające
czytelnika: „Bo ja widząc go na wszem być tak uczciwego/Chcę by w pamięci wiecznej
były sprawy jego”(„Lipski”), „masz tu męstwo a rozum”(„Mikołaj, Krzysztof, Andrzej
Rejowie”), „Bo co tobie nie miło też nie czyń inszemu” („Do Czytelnika o Trojanach”),
czy kontrastowe zestawienia : „Nie chwalcie się Persowie tu z królikiem waszym/Bo nie
zrówna w porządku z Mikołajem naszym”(„Mikołaj Snopkowski Wojski Chełmski”).
Kolejność poszczególnych wierszy na herb jest właściwie przypadkowa, jedynym
czynnikiem organizującym je w pewne grupy jest przynależność terytorialna (podział
administracyjny na województwa , powiaty). Porządek chronologiczny zachowany jest
wyłącznie w ostatniej części poświęconej władcom Polski.
Warstwa zarówno stylistyczna jak i kompozycyjna opiera się na zasadzie
prawdopodobieństwa, świat szlachty kresowej wykreowany jest analogicznie jak świat
bogów, herosów mitycznych.
Kształt krótkich, wierszowanych opowieści nie był niczym nowym w epoce, w
której forma wiersza wkraczała nie tylko do dzieł kronikarskich, ale nawet traktatów
naukowych.129
Analizując sferę elocutio mamy świadomość powszechnej wówczas tendencji do
odpowiedniego łączenia res
i verba, dostosowywania odpowiednich słów do
zaplanowanej treści. Zgodnie z zasadą decorum, styl dostosowywany był do tematu.
W Panoszy zgodnie z założeniami Scaligera opisowi szlachty powinien odpowiadać styl
podniosły, panegiryczny, mamy tu bowiem do czynienia z przedmiotem „wysokim” opisu
129
M. Kazańczuk: op. cit., s. 28.
58
( szlachetnie urodzonymi wodzami ruskimi, podolskimi, trojańskimi). Nie jest to jednak
styl wysoki jakiego moglibyśmy się spodziewać, gdyż pełno w nim form potocznych
właściwych dla stylu Reja, a nawet form gwarowych .Co do sposobów naśladowaniadominuje proste naśladowanie, równoznaczne z monologową wypowiedzią poety.
Składnia podporządkowana jest opisowi, stąd przewaga konstrukcji zdaniowych
typu:
zdania
współrzędne
przeciwstawne,
podrzędne
warunkowe
i
podrzędne
przydawkowe.
Posłużenie się przez autora formą wiersza trzynastozgłoskowego stanowi
o wartości owych wierszy, ujęcie tematu w tejże formie bowiem, wymagało niełatwej
znajomości
sztuki
poetyckiej.
W
niniejszym
zbiorze
posłużono
się
formą
trzynastozgłoskowca przejętą od Mikołaja Reja. Jest to jeszcze format sylabizmu
względnego, wiersza dopiero kształtującego się, który swoją perfekcję osiągnie dopiero w
poezji Jana Kochanowskiego.
W renesansie trzynastozgłoskowiec zajął miejsce popularnego dotychczas
ośmiozgłoskowca. Jego atrakcyjność polegała m. in. na tym, iż był on bardziej atrakcyjny
od
upowszechnionej
formy
ośmiozgłoskowca,
formy
znacznie
krótszej
i
bezśredniówkowej. Upowszechniający się wiersz 13-zgłoskowy, tak dobrze przylegający
do polskiego materiału językowego, stawał się w porównaniu z 8 – zgłoskowcem,
reprezentantem kunsztowniejszego ( trudniejszego) sposobu wierszowania
i jednocześnie, był zapewne traktowany jako stosowniejsza rama dla bardziej
rozbudowanej, złożonej wypowiedzi.130
W większości są to utwory ośmiowierszowe, choć w niektórych miejscach poeta
odstępuje od nich na rzecz utworów o większej liczbie wersów: „Do Ruskich i Podolskich
Ziem. Przedmowa” , „Jaśnie wielmożnemu panu Mikołajowi Mieleckiemu” , „Do
Polaków” , „Jaśnie wielmożnym panom Hieronimowi kasztelanowi Kamienieckiemu…” .
W budowie wersyfikacyjnej widoczna jest regularność, każdy wers ma regularną
liczbę sylab (trzynaście), przeważnie ze średniówką po siódmej sylabie (7+6) i to zarówno
we wszystkich utworach ośmiowierszowych, jak i w tych o większej liczbie wersów, co
wskazuje na ich dwuczłonową postać. Zdarza się też średniówka po szóstej sylabie (6+7),
czy układ (6+5), który stanowi wyjątek. Trzynastozgłoskowe wyrażenia składają się
z różnych zestrojów akcentowych, występują w nich rymy zewnętrzne, półtorazgłoskowe,
paroksytoniczne np. słynie – zginie, mężnego - jego, Greckiego - wszytkiego, zacny 130
Zob. Z. Kopczyńska: Znaczenie wyboru formy wierszowej na przykładzie polskiego 8-zgłoskowca.
„Pamiętnik Literacki” 1970, z.4, s.183-184.
59
znaczny ( wiersz „Piotr Derśniak z synowcy”), dzięki czemu owe wiersze odznaczają się
ogromną rytmicznością, która także spełnia rolę pewnego chwytu retorycznego. Są to
wiersze melliczne ponieważ za temat przyjęto w nich opis cnót rycerskich.
Klasyczne epigramaty pisane były zazwyczaj dystychem elegijnym, złożonym
z dwu - wersowej strofy zbudowanej z heksametru i pentametru. W polskiej poezji
odpowiednikiem tej strofy był dystych złożony z dwóch wersów sześciu-akcentowych. W
analizowanych utworach, nawiązujących do tradycyjnych epigramatów obserwujemy
podział na pary dwu – wersowe, które często tworzą jedno zdanie złożone:
Zbożny Kormanicki
Wszyscy co chcą być rządni mogliby i tego
Nauczyć się na wszytko porządku dobrego
Od konia od pachołka rynsztunku każdego
Obyś jedno zamyślił dostaniesz wszytkiego(…)[k.24.p]
W niniejszym zbiorze przeważają wizerunki, ikony (icones) osób pieczętujących
się herbami, w których po danym wizerunku, ilustracji herbu występuje tytułowe hasłolemma, często tytuł wiersza, imię rodowe szlachcica, a za nim epigram komentujący dany
przedmiot. Należy zauważyć, że epigramy, którym towarzyszą herby, rzadko samym
herbom są poświęcone. W całym zbiorze znajdujemy zaledwie kilka typowych wierszy na
herby określanych mianem stemmata, które rozwijały się w szesnastym wieku równolegle
z
emblematami
i
tak
jak
one
miały
trójdzielną
kompozycję
(składały
się
z inskrypcji, obrazu i subskrypcji): Na Lwa starożytny Klejnot zacnego województwa
Ruskiego, Na zacny i starożytny Klejnot jaśnie wielmożnego pana Mikołaja Mieleckiego,
Na zacny Klejnot sławnego miasta Lwowa, Na herb Leliwa ich miłości panów
Sieniawskich, Na zacny Klejnot słońce sławnej ziemie podolskiej .
W stemmatach tych widać wyraźnie, iż wiersze te są próbą nie dosłownej, ale
symbolicznej interpretacji znaku herbowego. Pełno w nich aluzji, myślowych związków,
skojarzeń między znakiem herbowym a rzeczywistymi czy też domniemanymi zaletami,
cnotami adresata. Znak herbowy ulega tu personifikacji, to on wypowiada cały wiersz.131
Wiersz Na herb Leliwa ich miłości panów Sieniawskich dla przykładu, opiera się na godle
Leliwa przedstawiającym w polu błękitnym nad półksiężycem złotymi rogami w górę
131
Por. F. Pilarczyk: op. cit., s.25.
60
zwróconym sześciopromienną gwiazdę złotą, która to jako znak nieba przypisana być
może tylko ludziom poczciwym, jaśniejącym swą prawością, rozumem, miłością niczym
„jasna” gwiazda (t .j. Sieniawskim). Podobnie w wierszu Na zacny Klejnot Słońce sławnej
ziemie podolskiej szlachta podolska niczym herbowe słońce świecące na niebie ożywiające
wokół cały świat, parzy „w oczy łakome pogany złośliwe”.
Na zacny Klejnot Słońce sławnej Ziemie Podolskiej
Słońce dawa ten pożytek, świecąc nam na niebie,
Ożywia wszytkie rzeczy ludziom ku potrzebie
Także świecą te kraje nam sprawami swemi,
Bronią wszystkich Chrześcian szablami ostremi.
A jak słońce na niebie Bóg nam Jaśnie sprawił,
Tak Jaśnie sławę twoja Podole objawił.
Słyniesz w krąg świata z męstwa, sprawy twe poczciwe,
Parzą w oczy łakome pogany złośliwe.[k.39p]
Cytowany powyżej wiersz podobnie jak „Na Lwa starożytny Klejnot zacnego
Województwa Ruskiego i Na zacny Klejnot sławnego miasta Lwowa” są niezmiernie
rzadkim przykładem „wiersza na herby” województwa czy ziemi, wyróżniają się przy tym
swoją bezinteresownością i szczerością, której brak większości „wierszy na herby”.
Stemmata bowiem zazwyczaj powstawały na zamówienie wydawców, autorów i w
związku z tym dla zyskania ich przychylności, mało w nich było prawdy, dosłowności. W
przywołanych utworach widzimy wspólny motyw: obronę granic przed najazdami
pogańskimi, które to tereny ciągle były narażone na ataki.
Pewnym wyjątkiem od reguły jest wiersz na herb „Chocimirscy Kotowie”, który
mimo iż nie jest typowym wierszem na herb, stanowi wariant interpretacyjny godła. W
nim za pomocą ciekawej metafory przedstawione zostały zalety niejakich Kotów, którzy:
Te Myszy niecnotliwe co ten kraj szarpają
Wierz mi że ci Kotowie czyście ich drapają.
Chociaż nie często w pole przeciwko nim chodzą[k.44p]
Na szczególną uwagę zasługuje część poświęcona władcom polskim zatytułowana
Thu masz o krolach polskich sprawy święte y zacne za żywotów ich. Jak wskazuje Jan
Malicki „cała kultura staropolska szczególnie w okresie sarmatyzacji zapatrzona była
61
wstecz. Szczególnie zaś biografistyka historyczna stanowiąca domenę szeroko rozumianej
wiedzy o przeszłości; a opowieści o władcach należały wręcz do stałych elementów
wypowiedzi pisarskiej, topiki inkrustującej każdy tekst retoryczny, argumentacji
współtworzącej
zasób
silnie
skonwencjonalizowanych
form
wypowiedzi
132
paraliterackiej.”
Ów poczet królów polskich umieszczony w tej części dzieła spełnia dodatkową
funkcję, biorąc pod uwagę fakt, iż dzieło powstało w okresie bezkrólewia. Odniesienie do
mężnych władców, począwszy od legendarnego Lecha, przypomnienie ich cnót, zalet,
spełnia swoistą funkcję terapeutyczną, ma sprawić, skłonić do działania, by marzenie
o świetności, która była ich udziałem zostało zrealizowane. Należy zauważyć, iż program
wzmocnienia władzy monarszej był jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego
wysuwanego wówczas przez szlachtę.
Rozpoczęcie przedstawienia władców, od postaci legendarnej Lecha, wskazuje na
wpływy kronik: m.in. Jana Długosza, mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem,
w dziełach których, Lech został wprowadzony w poczet władców polskich.
Swój wywód pisarz rozpoczyna mitem początku narodu, topiką lechicką, kończy
wierszem na herb Henryka Walezego, panującego do 1575 roku, a więc daty ukazania się
dzieła. Owe formy to oczywiście icones, wiersze na obrazy, których konstrukcje nawiązują
do budowy epigramatu. Najpierw pojawia się zatem medalion władcy pod nim nagłówek
z jego imieniem lub przydomkiem i subskrypcja - ośmiowiersz.
Dzieło Paprockiego zostało wydane w drukarni Macieja Wirzbięty, podobnie jak
wspomniano wcześniej, dzieło Mikołaja Reja z 1562 roku : Zwierzyniec, w którym
rozmaitych stanów, ludzi, zwierząt i ptaków kształty, przypadki i obyczaje są właśnie
wypisane . Paprocki korzystał zatem prawdopodobnie z tych samych co pisarz z Nagłowic
drzeworytów, gdyż wszystkie wizerunki władców polskich występujące w Panoszy
Paprockiego pojawiają się w Zwierzyńcu Reja.
I tak Lech król Polski Słowianin to u Reja chrześcijański cesarz Aleksander lub
cesarz rzymski Klaudiusz, Krakus - Saturnimus lub Gelon Syrakuzy, królewna Wandapani Lepida Tebańska albo królowa Artemizyja Karyjska, Leszko Pierwszy - król Kleon
Lacedemoński, Leszek Chytry- Ajkander, Leszko syn Przemysławow - Trajan Decjusz
cesarz rzymski, Piast Kruszwicki - król Jerozolimski Balduin lub król Filip Macedoński,
Siemowit-Lizander lub Edgarbus Brytański, Ziemowit - król Cyrus, Bolesław Chrobry-
132
J. Malicki: Wstęp. W: T. Zawacki: Katalog książąt i królów polskich. Katowice 2004, s. 1-2.
62
cesarz rzymski Fryderyk, Mieszko- Ariston Tyran, Kazimierz – cesarz Zigmunt, Bolesław
Śmiały - król Ligurgus Lacedemoński, Władysław Herman - Wulpian cesarz rzymski,
Bolesław Krzywousty-Antioch, Bolesław Kryspus – król Zeleukus Lokreński, król
Kazimierz - Drogomus król Gotycki, Jagiełło - Makrin król Egipski, Władysław – Adrian
cesarz rzymski, Kazimierz Wielki – Oswaldus Normandyjski rycerz lub hetman Lakoński
Kalisceatides, Olbrycht-Acibiades, król Aleksander – król Ligurgus Lacedemoński,
Zygmunt Stary i następnie Zygmunt August, którzy jako jedyni otrzymali wizerunki
współczesne, a nie jak pozostali władcy, portrety herosów antycznych, dalej królewna
Anna Judyta żydowska lub Konstanta, Henryk Walezy - Augustus, po królach polskich
Roman Wołoski - Salmanazer Carz Tatarski i Stefan Wołosk - Adatyr Tatarski Carz.
Paprocki, podobnie jak Rej, niekonsekwentnie umiejscawia poszczególne
wizerunki. Zdarza się bowiem , że ten sam medalion pojawia się w wierszach
poświęconych zupełnie innym władcom. Można zatem stwierdzić, że nie prawdziwość,
poprawność historyczna danego wizerunku jest tutaj najważniejsza ale sama konstrukcja
icones : obraz, tytuł wiersza i zwięzły , zgodnie z zasadą brevitas ośmiowiersz określający
ilustrowaną postać.
Podobne medaliony władców spotykamy też w Kronice wszystkiego świata
Marcina Bielskiego (m.in. rozdziale osiemnastym ksiąg pierwszych o potomkach
Dawidowych królach żydowskich).
Jak zauważyła Ludwika Szczerbicka-Ślęk : „O ile literatura szesnastego wieku
przed rokiem 1572, uciekała się i do dydaktyki pozytywnej, i przestrzegającej, wzbraniała
się niejako przed odnajdywaniem negatywnych wzorów w narodowej przeszłości,
wyręczając się najczęściej w tym względzie historią starożytną; w okresie pierwszego
bezkrólewia , wyznawcza postawa wobec przeszłości, poszukiwanie w niej wyłącznie
wzorów pozytywnych straciły moc obowiązującego społecznie nakazu. Przeszłość jako
kategoria literacka utraciła swoje jednoznaczne nacechowanie aksjologiczne i mogła odtąd
służyć konstruowaniu zarówno pozytywnych, jak i negatywnych wzorów.”133
Wśród wierszy na herb poświęconych władcom polskim znajdujemy więc i te
niezbyt apologetyczne. W wierszu „Leszek chytry obrany król Polski” czytamy iż król ten
zdobył władzę podstępnie co szybko wyszło na jaw i za karę „Końmi go tak winnego
rozszarpać kazali”. Podobnie Mieszko król Polski okazał się „leniwy, niedbały”, „spraw
133
Por. L. Szczerbicka - Ślęk: „Przeszłych wieków sprawy” jako przedmiot poetyckiego przedstawienia w
literaturze XVI wieku. W: Świadomość historyczna w Polsce, Czechach i Słowacji. Pod red. R. Hecka.
Wrocław 1978, s.88-96.
63
nigdy aby najmniej nie miewał na pieczy”. Co ciekawe nie obarcza winą za niepowodzenia
Henryka Walezego, a szlachtę , która go wybrała, przez co „Pogani nam Podolski Ruski
kraj zburzyli”. Przywołanie także tych niepochlebnych opinii ma oczywiście swój
retoryczny cel, dzięki temu, na tym ciemnym tle jeszcze bardziej jaśnieją swym blaskiem
prawowici władcy.
Na uwagę zasługuje część ostatnia zamykająca dzieło, przywołująca jeden z
najbardziej popularnych w literaturze polskiej szesnastego wieku, wątków fabularnych
pochodzenia greckiego - wojnę trojańską. Tu po raz kolejny zostają przywołani mityczni
herosi, mężowie greccy i trojańscy i nie tylko, trzeba zauważyć , że nie jest to jedynie
przywołanie dla samego przywołania. Najważniejsze są wartości , których są symbolami
i których polscy mężowie mają się od nich uczyć t. j. : męstwa, cnoty, sprawiedliwości,
waleczności, rozumu. Mamy więc uroczystą apostrofę do Troi, Priamusa, Parysa,
Deifobosa- syna króla Troi -Priama i Hekabe, najlepszego po Hektorze wojownika Troi,
samego Hektora, mężów trojańskich - Troilusa również syna Priama i Hekabe i Antenora,
wieszczkę Kasandrę, Pantusa, Kalchasa - wróżbitę wojska achajskiego, który
przepowiedział m. in. czas trwania wojny trojańskiej, Menelausa króla Sparty,
najdzielniejszego wojownika greckiego, jego brata Agamemnona, Achillesa, Ajaksa,
Ulissesa, Diomedesa, Telefusa, Mitridatesa, Domicianusa okrutnego cesarza rzymskiego,
Adrianusa cesarza rzymskiego, Komodusa, Gwalwagnusa księcia mediolańskiego,
Nektana króla egipskiego, Horatiusa, Tullusa, Sufeciusa Albańskiego, Ankusa, Brutusa,
Kambisesa wodza perskiego, Likurgusa, Kamillusa, Hanibala, Scipio, Prussa, Jugurta,
Kurciusza Rzymskiego, Atiliusa Regulusa.
Herb
Herb ma postać medalionu, przedstawiony w wersji podstawowej, w postaci godła
umieszczonego w renesansowym kartuszu. Wyróżnia się elegancją formy i wywodzącą się
64
jeszcze z późnego gotyku stylizacją. To właśnie dwa medaliony rozpoczynają
wierszowany opis, graficznie zajmują górną część strony, poniżej mieszczą się dwa
epigramaty, pierwszy dotyczący osoby przynależącej do herbu przedstawionego z lewej
strony i drugi epigramat dotyczący herbu z prawej strony, oba zatytułowane imieniem
osoby portretowanej.
Niniejszy układ nie jest więc pełną realizacją trójskładnikowego emblematu,
brakuje w nim motta, którym mogła być nazwa herbu lub jego opis. Tutaj
mamy
wyłącznie herb pictura i pod nim epigramat zatytułowany imieniem danej osoby, o której
mówi wiersz. Herb nie pojawia się w roli znaku, nazwy rodu pod którym zostają
wymienieni herbowni. Funkcjonuje jako znak jednostki, dlatego zdarza się, że na kilku
różnych kartach, przy różnych epigramatach mieszczą się te same herby. Przywołane są
jednak dowolnie, bardziej na zasadzie asocjacji, jak zauważyliśmy wcześniej, o kolejności
występowania herbów nie decyduje chronologia, a jedynie przynależność terytorialna.
Trzeba zauważyć, iż herb przyjmuje tu uproszczoną wersję. Z stałych jego
elementów można tu wymienić wyłącznie tarczę herbową z godłem. Nie posiada, jak
większość herbów w dziełach Długosza, klejnotów występujących wraz z herbem od ok.
XIV wieku, czy labrów przypominających liście akantu, pomijanych w uproszczonych
wersjach przedstawień herbów.
Herb Jelita, dla przykładu, pojawia się trzy razy, przy opisie Bartosza Korirko
pisarza lwowskiego, obok herbu Kotwicz , dalej przy opisie Pawła Korytko podkomorzego
obok herbu Rogala i na koniec przy opisie Jana Litosławskiego z herbem Wręby
posiadającym figurę uszczerbioną:
Bartosz Korirko pisarz lwowski
Wernerus on dowcipny i wielmi uczony
Próżno z swymi rozumki ma jeździć w te strony
Choć on prawa porządek był w Niemcach ustawił
Nie wiem by swym dowcipem tu w Rusi co sprawił
Już nasz to lepiej trafi za to ręczę tobie
Poznasz przypatrzywszy się jego cnej osobie
A po urzędzie zacnym i po sprawach tego
Przy rozumie jest męstwo Bartosza naszego
Paweł Korytko Podkomorzy
Lacedemoński książe choć wielki mędrzec był
Nie wiem by temu panu w tej mierze co radził
65
Wierz mi lepszy porządek onby sprawił w Rusi
Tylko że za starszemi on już czekać musi
Od których nieporządki najwiętsze się dzieją
Kto im ot to przemówi snadnie się wyśmieją
Niechaj temu przyrzeką jak Likurgusowi
Zaraz na wszem porządek mieć będziem gotowy
Jan Litosławski
Tego spróbuj do jakiej jedno chcesz potrzeby
Czego i sam dowiedziawszysz poznaszli go kiedy
Podź z nim do spraw rycerskich, podź z nim do domowych
Potrzeba by nam wielu tu ludzi takowych
Coby i uprzejmością tu przeciw każdemu
Był jako jest ten nasz Jan a chciej wierzyć temu
Że mu tu u naszego zacnego hetmana
Jego cnota uprzejma łaskę jedna sama
Owe epigramaty (za wyjątkiem kilku wymienionych wcześniej typowych wierszy
na herby - stemmata) nie stanowią, jak widać, interpretacji symbolicznej herbu. Nie
wyjaśniają znaczenia godła. Herb pojawia się zatem tylko jako znak osoby dalej
przywołanej. Jest symbolem szlachectwa, dlatego już samo jego umiejscowienie wskazuje,
iż mowa będzie o osobie zacnej.
Każdy epigramat składa się z dwóch części. W pierwszej następuje zazwyczaj
przedstawienie postaci mitycznej, która służy do porównania z przedmiotem naśladowania.
Zdarza się, że zamiast prezentacji wzorca pojawia się bezpośredni zwrot do czytelnika
i wywód na temat treści ogólnych t. j. rycerskości, wielkości, wspaniałości bohatera
lirycznego (co widać w epigramacie Jan Litosławski). Dyskurs przyjmuje postać pewnej
gradacji, obserwujemy dążność do precyzyjnej segmentacji treści, od ogółu do szczegółu.
W drugiej części epigramatu bowiem, przywołana zostaje konkretna postać lub cnota.
Stylem opisu również nawiązuje w pewien sposób do portretowania Rejowego,
który również pod herbem Jelita umieszcza kilka epigramatów, poświęconych różnym
osobom, np.
Secygniewscy
Secygniewscy wyniosłych zawżdy myśli byli,
Lecz temu przedsię dosyć w swych staniech czynili.
I w Rzeczypospolitej, i w innych dzielnościach,
66
Nie mylili się nigdy w swoich powinnościach.
Lecz iż muszę mianować z nich tego młodszego,
Pawła, chuci i stanu prawie rycerskiego.
Zda mi się, by mu szczęście dostatniej służyło,
Pewnie by się tym ptaszkiem to gniazdo nie lżyło.134
Podsumowanie
Panosza jest więc jedną z pierwszych prób sportretowania przez Bartosza
Paprockiego szlachty polskiej. Początkowo , czego dowodzi niniejszy zbiór , pisarz
ograniczył się do szlachty ze wschodnich terenów Polski, aby następnie przedstawić
niemalże całą szlachtę Rzeczypospolitej i tym samym stanowi asumpt do odczytania
dalszych dzieł. Niniejszy zbiór wizerunków, cechuje brak chronologii, jedynie jego druga
część, opisująca władców polskich przestrzega w swym układzie następstwa czasu,
nawiązuje tym samym do stylu kronik. Panosza to wierszowany quasi-herbarz, który jest
widomym znakiem zainteresowania przez szlachtę tradycją własnego rodu. Jego literacka
wartość tkwi przede wszystkim w bezpośredniości opisu środowiska szlacheckiego. Autor
posłużył się tu się tu formą wiersza kunsztowną, zwięzłą, by trafnie i niezwykle
realistycznie zilustrować środowisko szlacheckie. W analizie poszczególnych wierszy
widać wyraźnie pewne elementy stałe, zarówno jeśli chodzi o samą budowę ( herb,
następnie imię szlachcica, któremu ów herb jest przypisany i ośmiowersowy epigramat), a
także retoryczną konstrukcję wypowiedzi ( w każdym utworze na plan pierwszy wysuwa
się funkcja impresywna przekazu, podmiot mówiący ocenia daną postać bezpośrednio
posługując się przy tym retoryczną topiką). Być może dla historyka zajmującego się
heraldyką Panosza może wydawać się dziełem zbyt jednostronnym , dla literaturoznawcy
jednak, ze względu na pewne intencje twórcy, kreację artystyczną świata szlacheckiego,
warte jest uwagi.
Niniejsza konstrukcja genologiczna oparta została na związku obrazu-herbu i
słowa-epigramatu. Całość dzieła dzieli się na dwie zasadnicze części: część poświęconą
opisowi szlachty i część przedstawiającą władców polskich. Do elementów stałych
dispositio należą: tytuł, imago - herb i utwór poetycki o charakterze epigramatycznym ze
stałym układem wersyfikacyjnym (osiem wersów, z których każdy składa się z trzynastu
sylab), rozwijający opis postaci wymienionej w tytule i pieczętującej się przedstawionym
herbem. Kompozycją nawiązuje więc do budowy emblematu.
134
M. Rej: Zwierzyniec 1562. Wyd. W. Bruchnalski. Kraków 1895, s.134.
67
W zakresie elocutio obecne proste naśladowanie. Trzeba zauważyć, że dominuje tu
cel retoryczny-impresyjny, z funkcją docere . Intencją autora było nawołanie do walki z
poganami, stąd temat :przedstawienie cnót mężów, który realizuje plan dalszyuwiecznienie czynów szlachetnych. Przedmiotem naśladowania jest tu szlachta ziem
wschodnich umiejscowiona w drugiej połowie szesnastego wieku, konstruowana na
zasadzie na zasadzie wzorca. Jeżeli dany szlachcic godny jest uwagi, przyrównany zostaje
do postaci antycznych, pojawiają się elementy antykizujące. W kreacji świata
przedstawionego dominują więc środki poetyckie, kunsztowny język tworzy fikcję,
przedstawia obraz przedmiotu, zasadza się na imitacji. Quasi-herbarz nie opowiada
bowiem o szlachcie w taki sposób jak dzieło stricte historyczne. Tak jak poezja
przedstawia wizerunki istniejących, czy też nieistniejących rzeczy, nie tyle opowiada , jak
historia o dzielnych mężach, ile raczej tworzy ich wizerunki.
68
Rozdział IV
Gniazdo cnoty
Kolejnym ważnym dziełem Bartosza Paprockiego, rozwijającym jego koncepcję
przedstawienia szlachetnie urodzonych jest : Gniazdo cnoty , skąd Herby Rycerstwa
sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego ,Ruskiego, Pruskiego,
Mazowieckiego, Żmudzkiego, y inszych Państw do tego Królestwa należących Książąt, y
Panów, początek swoy maią wydane w 1578 roku w Krakowie, w drukarni Andrzeja
Piotrkowczyka.
Tym razem autor nie stosował już wyłącznie wierszowanej formy zapisu.
Zamierzeniem autora było stworzenie dzieła heraldycznego różnego od historiograficznej
kroniki, chociaż jak przedstawimy później, realizującego niektóre założenia tego gatunku.
Pewną zapowiedzią stworzenia dzieła była wspomniana już Panosza wydana w 1575 roku,
tym razem jednak pisarz posunął się o wiele dalej. Już same rozmiary Gniazda cnoty
(dwukrotnie większego od Panoszy liczącej ok. 200stron)wskazują, że zamysł twórcy był
większy, pragnął w swym wywodzie ogarnąć niemal całą szlachtę.
69
Dzieło w sumie liczy czterysta trzydzieści siedem stron, chociaż specyficzny
sposób liczbowania wskazuje na liczbę znacznie większą –tysiąc dwieście czterdzieści
dwie strony.135
Sfera inventio uwidacznia się już we wstępnych elementach ramy wydawniczej
dzieła, na którą składają się : bogato zdobiona strona tytułowa, przedmowa „do Orła
Klejnotu Królestwa Polskiego”, dedykacja Stefanowi Pierwszemu, „do łaskawego
czytelnika krótka przedmowa”, wiersze zalecające: Andrzeja Wołuckiego, poety
uwieńczonego i Szymona Szymonowica oraz wiersze Paprockiego „Temu co te księgi
będzie czytał” i „Do tegoż”.
Już sama analiza wstępu pozwala określić tak istotne dla opisu struktury gatunku
parametry kontekstu, dlatego w pierwszym rzędzie, tej partii dzieła poświęcimy uwagę.
Mamy więc niezwykle bogato zdobioną stronę tytułową z ciekawą bordiurą
ilustrującą sceny z życia wojskowego i ryciną w centralnej części przedstawiającą twarz
upersonifikowanej cnoty, nad nią orzeł biały-symbolizujący Polskę pod nią - Pogoń Litwy.
Dookoła twarzy dwie orbity a w nich wizerunki sześciu mężów i lekką jazdę w rycerskich
strojach. Nie bez znaczenia jest sam tytuł dzieła: Gniazdo cnoty , którego brzmienie
przywołuje na myśl Gońca cnoty Macieja Stryjkowskiego wydanego w 1576 roku, gdzie
czytamy m.in. „Szlachectwa nigdy nie kupisz za złoto. Nie za skarb drogi, bo to wszystko
błoto. Lecz cną dzielnością urobiony ze cnot kupisz ten klejnot”.
Gniazdo ma swoją symboliczną rangę. Z jednej strony nawiązuje do legendarnego
gniazda, które było znakiem dla Lecha, by założyć w jego miejscu osadę i tym samym
funkcjonuje jako symbol początku, powrotu do źródeł. Jednocześnie oznacza gałąź rodu
szlacheckiego, związaną uznawanym jeszcze pokrewieństwem –nobilium gentis.136
Pod ryciną umieszczono wiersz skierowany do czytelnika, pierwszy sygnał relacji
nadawczo-odbiorczej, który konkretyzuje sytuację komunikacyjną. Mamy więc nadawcę,
któremu przyświeca dydaktyczny cel (mówi bowiem o cnocie, którą stawia za wzór)
i odbiorcę, należących do tej samej społeczności Królestwa Polskiego.
Wiemy też, że głównym tematem będzie opis cnót rodów szlacheckich. Temat
bardzo często eksponowany w dziełach historiograficznych, obok historii politycznej
135
Stronnice liczbowane są w następujący sposób :od 1-109 liczbowanie porządkiem; dalej zamiast 110 jest
200 i tak ciągnie się porządkiem do 209, podobnie po 209 zamiast 210 jest 300-309, po 309, 400-409, dalej
500-509, 600-609, 700-709, 800-809, 900-909, od 1000-1245 liczbowanie porządkiem.
136
Por. Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T.2. Warszawa 1956-1959, s. 436.
70
i historii nauk, zalecany już przez Arystotelesa.137
W dedykacji spotykamy bezpośrednie nawiązanie do Panoszy, w której czytamy:
„Pogańscy oni ludzie co Bóg jest nie znając/Tylko cnotę nawyższym dobrem
nazywając”[k.3p]. W Gnieździe cnoty zaś:„I pogani co jest Bóg choć tego nie znali/Pamięć
dobrą nad złoto dobrą powiedali”[k.2p]138, które kontynuuje ideę virtus.
Dzieło otwiera przedmowa do Orła klejnotu Królestwa Polskiego, w której autor
zwraca się m.in. tymi słowami: „Zgnuśniałeś jakoś teraz choć masz więcej dzieci”[k.1l] –
co jest oczywistą aluzją do Rzeczpospolitej Obojga Narodów, po unii lubelskiej z 1569
roku kiedy Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie stały się państwem z jednym
monarchą, sejmem, jednolitą walutą, odrębnymi urzędami i skarbem. Wyznaniem „Ona
twa mężna siła barzo lezie w śmieci./Gniazdo twoje targają nieślachetne wrony/A dziatki
twe zanoszą na pogańskie strony”[k.1l] – wskazuje na zagrożenia ze strony Turków a także
Tatarów i tym samym osadza dzieło w czasie (druga połowa szesnastego wieku) a także
nawiązuje do Panoszy , dzieła podejmującego temat walki z poganami, który w Gnieździe
cnoty będzie pełnił funkcję drugorzędną, tematu o zasięgu lokalnym.
Zaraz
po
przedmowie
następuje
wiersz
dedykacyjny„Najjaśniejszemu
a niezwyciężonemu Panu, Panu Stefanowi Pierwszemu, z łaski Bożej królowi polskiemu
Wielkiemu
Książęciu
Litewskiemu,
Ruskiemu,
Pruskiemu,
Mazowieckiemu,
Żmudzkiemu, Inflanckiemu, Wołyńskiemu i Siedmiogrodzkiemu, Panu miłościwemu,
wierny poddany służbę niniejszą ofiaruje”, sygnowany: Bartosz Paprocki. Rozbudowana
formuła tytulatury użyta w celowniku stanowi sygnał przypisania dzieła .139 Mamy więc,
jak zauważono wcześniej odbiorcę tekstu lokalnego- czytelnika szesnastowiecznego
i władcę, któremu dzieło twórca ofiaruje z prośbą, by raczył je przeczytać. Dedykacja
o cechach panegirycznych buduje nieskazitelny obraz władcy, mający stanowić wzór do
naśladowania dla innych. Król dzięki rozlicznym epitetom, parafrazom, alegoriom
przedstawiony jest jako postać wielmożna, święta, niepoślednia, najjaśniejsza. W utworze
kształtowana jest sytuacja kontaktu autora z mecenasem, sytuacja szczególnego zbliżenia,
w którego warunkach dokonuje się ofiarowanie dzieła jako daru dziękczynnego,
137
Por. J. Z. Lichański: Teoria historiografii i retoryka, czyli o związkach piśmiennictwa historycznego i
teorii retorycznej. W: Idem: Retoryka. Od średniowiecza do baroku, teoria i praktyka. Warszawa 1992,
s.149.
138
B. Paprocki: Gniazdo cnoty. Kraków 1578. Wszystki cytaty zaczerpnięte z tego wydania oznaczamy
wedle własnej numeracji, gdzie k- to karta, jej numer, p- prawa, l-lewa.
139
Zob. R. Ocieczek: Sławorodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku.
Katowice 1982, s.20.
71
a ponieważ adresatem wypowiedzi jest król, osoba znakomita, o wiele wyżej postawiona w
hierarchii społecznej od autora, dlatego dominuje styl wzniosły, pełen patosu.140 I tu
poznajemy już pewne tajniki poetyckiego obrazowania, budowanie obrazu władcy na
kształt wielkich starożytnych – król wyróżnia się bowiem męstwem Hektorowym, jest
wybrańcem Boga, którego zadaniem jest pogromienie pogan: „Boś ty król jest od Boga
zwać cię mogę święty/Zadrżeć musi przed tobą zła pogańska noga”[k.3p], czy w innym
miejscu „Niech cię ruszy płacz matek, a z twej powinności/Pomści się niewinnych dusz,
i swej zelżywości”[k.3l] . Znając arkana sztuki retorycznej, podmiot mówiący posługuje
się postulowanym przez retorów toposem skromności modestia „Czego tu głupi mój
wiersz nie wypowie bacznie”[k.2l] zachęcając do jego lektury.
W sferze elocutio już w samym wstępie, zauważamy liczne cytaty łacińskie
zaczerpnięte z dzieł starożytnych filozofów, retorów, które spełniają różnorakie funkcje.
Oto kilka przykładów, po tezie:
Pogani co jest Bóg choć tego nie znali,
Pamięć dobra nad złoto, droższa powiedali.[k.2p]
W formie argumentu zostaje przedstawiona myśl: Boristenites, gloriam matrem annorum
essie dicebat: ob id opinor, quod cum hominis vita sit breuis, honesta memoria in multa
fecula propagatur.141[k.2p]
W innym przypadku łacińskie motto zostaje wprowadzone na zasadzie przykładu:
Pokazuje męstwo ich i cnotę wszelaką
Chcę by insze narody zacność ich poznały
A także jak i ony w cnocie się kochały
Gdyż cnota umie wszytkie co się w nie kochają
Tak zacnymi pokazać choć złota nie mają
Diogenes filozof taki przykład dawał
Co za pożytek Cnoty jawnie to wyznawał:[k.2p]
Multos quidem videre coludentes&discursantes, eos autem qui operam virtuti
darent, non.142[k.4l]
140
Ibidem.
Bion Borystenita mówił, że chwała jest matką czasu: sądzę tak z tego powodu, gdyż choć życie ludzkie
jest krótkie, zacna pamięć rozciąga się na wiele stuleci.
142
Wielu widziałem bawiących się i krzątających się tu i ówdzie, tych zaś którzy dbają o cnotę, nie.
141
72
Niektóre cytaty zostają wprowadzone bez omówienia, są jakby narzędziem popisu
erudycyjnego twórcy, który porównując
szlachtę polską do wodzów antycznych
Agamemnona, Hannibala itd. posługuje się cytatami mędrców starożytnych:
Teopompus generosos iudicados dicebat, non qui a bonis&pbis procreati sut, fed
qui bonitate&pbitatem pfiterentur.143[k.3p]
Epaminundas Tebanus, conspecto magno exercitu, qui bono&prudente Imperatore
carebat:quanta belua dixit, abs capite.144[k.3l]
Po dedykacji umieszczono krótką przedmowę do czytelnika, która również jest
rozwinięciem myśli przewodniej dzieła, t.j. ukazania cnoty, szlachectwa.
Znajdujemy wyjaśnienie znaczenia słów: szlachcic, szlachectwo. Po pierwsze
zatem: „Szlachcic dla spraw szlachetnych wiedz, ze jest nazwany/A nie dla tej jedwabnej
suknie szachowanej”[k.7p], po drugie najważniejszą dla niego sprawą to „ być na sercu
czystym”[k.6l]. Wieść o człowieku szlachetnym roznosi się lotem błyskawicy, gdyż to
właśnie same zacne sprawy rozsławiają , iż jest „ślachcic prawy”. Cnota jest
najważniejszą wartością, zaletą etyczną, varia virtutes, mocą , virtus, potestas, czcią ,
najwyższym honorem. Ten co cnotliwy bowiem, w szesnastowiecznym rozumieniu tego
słowa, to ten co uczciwy, probus, godny czci i poszanowania, honestus, honorificius,
amplus, nieposzlakowany, mający dobrą opinię.145 Przedmowa do czytelnika stanowi
swego rodzaju traktat o szlachectwie, w którym raz po raz do głosu dochodzą mądrzy
starożytni.
Sokrates: „Opes nobilitatem non solum nihil in se habere honestatis verum etiam
omne malum ex his oboriri dicebat.”146[k.4p] Ważniejsze bowiem od dóbr ziemskich,
bogactw jest to co człowiek reprezentuje sobą, bogactwo jego duszy.
Dionizus, wielki sofista: „Familiaribus dicere consueuit mel sumo digito non caua
mana gustandum esse. Sentiens voluptates quam parcissime admittendas.147 [k.4l.]Zalecał
zatem, za sofistami złoty środek, skromność, zachowanie umiaru.
Antagenes: Ita vivendum hominibus esse dixit:ut vivi laudabiles fint mortui autem
beati iudicentur.148[k.4l]
143
Teopompus mówił, że za szlachetnie urodzonych należy uważać nie tych, którzy zostali zrodzeni od
dobrych i uczciwych, lecz tych, którzy dobroć i uczciwość ofiarują.
144
Epaminondas Tebańczyk, przejrzawszy wielkie wojsko, które jednak cierpiało z powodu braku dobrego
i roztropnego wodza, powiedział: cóż za potwór, jednakże bez głowy.
145
Por. Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T.1. Warszawa 1953-1955, s. 316-317.
146
Mówił, że bogactwa zaiste nie tylko nie mają w sobie nic szlachetnego ani zacnego, ale i całe zło od nich
pochodzi.
147
Zwykł mówić niewolnikom, że miód winno się kosztować małym palcem, nie zaś pełną garścią.
Zważając, by przyjemności(żądze)jak najrzadziej były dopuszczane do głosu.
73
Szlachetni bowiem, to ludzie zacni, których cele są wyższe od dążeń zwyczajnych
śmiertelników. W swych działaniach nie ograniczają się tylko do zaspakajania
podstawowych potrzeb życiowych.
(…)na świecie wzgardzają żywot rozkoszniejszy
Stroje zbytnie, pstrociny, wymyślne potrawy
W próżnej chwale, w bogactwach co nie chcą zabawy.[k.4l]
Dla nich „sława droższa niż złoto”.
Nie brakuje też wskazówek, jak chociażby ta, by nie oddawać się próżności a z
dystansem podchodzić do pochwał pochlebców : Cum me multi laudant tum me nullius
precii esse iudico: cumpancii bonum egregium virum me esse puto.149[k.5p]
Kolejnym elementem wstępu są
łacińskie wiersze na cześć poety, Andrzeja
Wołuckiego i Szymona Szymonowica, zalecające dzieło. Paprocki jawi się w nich jako
ten, który wyrwał z długiej niepamięci czasu żarłocznego ukrytych w nurtach letejskich
herbowników. Dalej wiersz „Temu co te księgi czytać będzie, aby wiedział dlaczego są
sprawione” i „Do tegoż” zawierają twórcze credo poety. Pisarz śladem starożytnych
Rzymian, którzy ludziom zacnym po śmierci stawiali słupy, chce pokazać dokonania
przodków. Nie będzie mówił tylko o ich zaletach, ale i wadach, by odbiorca tekstu brzydził
się nimi i brał z nich nauczkę. Twórca mówiąc o sobie wykorzystuje stary, retoryczny
topos skromności występujący często w obrębie wstępnych części dzieła . Tłumaczy się
zatem z wszystkich swych niedoskonałości rozumu, braku dowcipu, nauki, znajomości
świata, nazywa się wręcz „prostakiem”. W bezpośrednim zwrocie do czytelnika tłumaczy
cel jaki mu przyświecał pisząc to dzieło: „Spisałem tu rycerstwa tu polskiego sprawy/Które
kiedy obaczysz przyznasz mi prawdziwie/Iż to jest właśnie Gniazdo kędy cnota
żywie”[k.8p].
Już sama rama wydawnicza pozwala wskazać parametry kontekstu dzieła: kontekst
globalny- opisanie cnoty, lokalny-walka z poganami; cele realizowane za pomocą
niniejszej
formy literackiej: przekazywanie wiedzy o przodkach, dydaktyczny-
wychowanie przyszłych pokoleń w świadomości narodowej, pamięci o zacnym rycerstwie;
czas akcji-druga połowa szesnastego wieku ale i czasy legendarne, mityczne.
148
Powiedział, że tak ludzie żyć powinni: by żywi stawali się godnymi chwały, a martwi uznani za
szczęśliwych.
149
Gdy wielu mnie chwali, wtedy sądzę, że nie jestem nic wart, gdy nieliczni, uważam się za dobrego męża
stanu.
74
Mówiąc o jego konstrukcji , należy zauważyć iż,
dzieło przedstawiające
genealogię i herby rodów szlacheckich pisane częściowo prozą, a częściowo wierszem
wyposażone zostało w elementy zdobnicze- drzeworytowe wizerunki postaci, stanowiące
bardzo
ciekawy
materiał
dla
dziejów
kostiumologii.
W
sumie
drzeworytów
przedstawiających wizerunki panujących , znakomitych mężów, niewiast wraz z herbami
jest około trzy i pół tysiąca, przy czym wizerunki niektórych osób powtarzają się nawet po
kilkadziesiąt razy . Zamieszczona w nim ikonografia nie odbiega od innych przekazów
historycznych, czy historiozoficznych. Wszystkie
przedstawienia książąt i królów
polskich (począwszy od legendarnego Lecha i Czecha aż do postaci króla Zygmunta
Augusta) zaczerpnął z
kroniki wybitnego piętnastowiecznego historyka, pisarza
medycznego i geografa Macieja Miechowity, Chronici Polonorum wydanej w Krakowie,
w drukarni Hieronima Wietora w 1521 roku (pierwsza edycja z 1519 roku zawierająca
elementy krytyki pod adresem Jagiellonów, została wstrzymana). Wizerunki dzielą się na
trzy grupy: władcy w pozycji stojącej, popiersia osadzone w kielichach kwiatów i królowie
spoczywający na tronie. Wszystkie znamionuje wpływ grafiki niemieckiej, w ostatniej
jednak grupie na każdym drzeworycie pojawia się polski orzeł.150
Od momentu kiedy mowa o legendarnych władcach, założycielach dynastii,
następuje numeracja stron. Podobnie jak kronikarze, autor wykład dziejów ojczystych
rozpoczyna od panowania legendarnego Lecha: „Kogo opisanego Kroniki znać
dają/Dwóch mężów serc wspaniałych krótko wspominają/Lecha z Czechem narodu byli
słowiańskiego” i tu pojawiają się wizerunki dwóch władców: Lecha i Czecha i wiersze o
nich. Te same ryciny otwierają kronikę Macieja z Miechowa, stąd przywołują skojarzenie
Chronici Polonorum .Lech, protoplasta Polaków, założyciel Gniezna i twórca państwa
Polan, któremu przypisuje się stworzenie pierwszej stolicy Polski i określenie godła
państwa, Orła Białego, po raz pierwszy pojawia się w czeskiej kronice Dalimila z początku
czternastego wieku, gdzie został przedstawiony właśnie w towarzystwie Czecha,
legendarnego
praojca
narodu
czeskiego.
Lecha
opisał
także
autor151
Kroniki
Wielkopolskiej, powstałej w XIII lub początku XIV wieku, gdzie czytamy: „Gdy zaś ze
swoim potomstwem wędrował przez rozległe lasy, gdzie teraz istnieje królestwo polskie,
przybywszy wreszcie do pewnego uroczego miejsca, gdzie były bardzo żyzne pola, wielka
150
B. Górka: Wstęp. W: Ikones książąt i królów polskich ks. Jana Głuchowskiego. Reprodukcja fototypiczna
wydania z 1605r. Wrocław 1979, s.10.
151
Według niektórych historyków pierwsza redakcja Kroniki Wielkopolskiej powstała w latach 1283-1296, a
jej autorem był kustosz kapituły poznańskiej Godzisław Baszko ur. w XIII wieku. Niektórzy historycy jej
autorstwo przypisują Jankowi z Czarnkowa, kronikarzowi, ur. ok. 1320 a zmarłemu w 1386 lub 1387 roku.
75
obfitość ryb i dzikiego zwierza, tamże rozbił swe namioty. A pragnąc tam zbudować
pierwsze mieszkanie, aby zapewnić schronienia sobie i swoim rzekł „Zbudujmy gniazdo!”
stąd i owa miejscowość aż do dzisiaj zwie się Gniezno, to jest „budowanie
gniazda”.152Czech również jest legendarną postacią, uważaną za protoplastę Czechów,
który przyprowadził naród czeski do jego nowej ojczyzny. Po raz pierwszy jako Bohem,
który z jednym plemieniem słowiańskim przybył do kraju Bohemia, został wymieniony w
czeskiej Kronice Kosmasa, żyjącego na przełomie XII-XIII wieku- autora Chronici
Boëmorum, opisującej dzieje i narodu i państwa czeskiego od czasów bajecznych aż do
1125. Widoczny jest tu pewien model historiografii narodowej, o
początek narodu
bowiem, jego lechickość i sarmackość toczone były spory między Marcinem Bielskim a
Marcinem Kromerem, autorowi Gniazda cnoty bliższe były jednak poglądy Marcina
Kromera.
Dalej następuje wyliczenie królów bajecznych z ich portretami i wierszami
polskimi na ich cześć: Wizimir, Dwanaście książąt palatynów albo wojewodów, Krak,
Lech, Wanda, Dwanaście Książąt palatynów albo wojewodów, Przemysł, Leszek II,
Leszek III, Popiel, Popiel II, Piast, Ziemowit, Leszek IV, Ziemomysł.
Wiadomości o dziejach i genealogii różnych rodzin polskich, przeplatane są
wizerunkami tych królów, za których panowania, owe rody się pojawiły. Nie ma więc jak
to było w Panoszy wyraźnego podziału, oddzielnego wyodrębnienia części poświęconej
opisowi szlachty wybranych ziem , a na końcu odrębnej części poświęconej władcom
Polski. Tutaj zachowując chronologię, pisarz wychodzi od najstarszych legendarnych
władców aż do panowania króla Stefana Batorego, przy czym w każdej odpowiedniej
cząstce, poświęconej krótkiej opowieści o władcy, w której nie brakuje wierszy im
poświęconym, przerywa swą opowieść, by wymienić nazwiska, a czasem pochodzenie
herbów szlacheckich pochodzących z tego okresu. Owo przypisanie herbów panowaniu
któregoś z władców stanowi rodzaj historycznego dowartościowania. Dzieje panowania
poszczególnych władców zostały potraktowane dosyć pobieżnie, gdyż autorowi nie
chodziło o stworzenie kroniki. Przedstawione wydarzenia ukazane zostały nie z
perspektywy państwa i dynastii, ale z punktu widzenia pojedynczych rodów, dlatego
najwięcej miejsca zajęły relacje o herbach i uzupełniające je wiadomości genealogiczne,
wplecione w chronologię dziejów ogólnych. Dla przykładu po wierszu na herb na cześć
Mieszka, syna Ziemomysława, obranego na monarchę Polski, jak autor podaje, w 962
152
Kronika Wielkopolska. Oprac. K. Abgarowicz, Warszawa 1965, s.2.
76
roku, na stronie czternastej, następuje wprowadzenie: „Tu się poczynają historie herbów
sławnego Rycerstwa Polskiego, i niektórych dawność i wejście do Polski z różnych
państw: pod którymi zaraz najdziesz domy co przedniejsze którzy ich używają. A naprzód
Topór, klejnot dawny Polski, który dla jego dawności nazywają Starza, ten ma być biały w
czerwonym polu”[k.15p] to jeden z pierwszych omówionych herbów, herb Topór, pod
którym umieszczony został typowy wiersz na herb, zaznaczony tytułem jako „stemmata”
pisany trzynastozgłoskowcem, liczący osiem wersów. Wiersz ten właściwie wymienia
tylko zalety osób pieczętujących się tym herbem, które za swoje zasługi t. j. możność,
zacność, mądrość, zostały obdarowane przez króla tym herbem. Dopiero w oddzielnym
wierszu na herb zatytułowanym „ A tu masz historia o początku tego klejnotu krótce
opisana” przedstawione jest pochodzenie herbu. Elementem zamykającym opowieść
o przodkach szlachty herbu Topór, jest zestawienie osób wraz z ich wizerunkami ,
należących do tego herbu, co stanowi pewną nowość. Paprocki dokonuje zestawień
ikonograficznych owych rodów, zazwyczaj ich wymienianie rozpoczyna sformułowaniem
typu : „A tu obacz zacność i rozrodzenie tych …”, „Domy insze zacne w różnych
województwach, które mają początek od tych…”, czy jak w przypadku herbu Topór:
„Obaczże wielką zacność i rozrodzenie tych Toporów…”, po czym nad każdym
wizerunkiem szlacheckim
umieszcza krótką informację zawierającą imię, nazwisko
szlachcica, ewentualnie ziemię skąd pochodzi i urząd jaki piastuje. Niektóre nazwiska
opatruje przymiotami, najczęstszym epitetem jest tu słowo „zacny” i „starodawny”,
czasem wymienia ,iż są to ludzie „uczeni i mężni”, wtrąca pojedyncze daty na przykład
datę śmierci. Sporadycznie niektóre osoby mają dodatkowe opisy, o Janie Piszczyckim
herbu Prawdzic czytamy, iż „mąż zacny i siły wielki, który podkowy łamał, postronki
drutowe targał”. W przypadku herbu Topór wymienia w sumie 35 osób pieczętujących się
tym herbem, wraz z ich wizerunkami. Wśród nich znajdują się ludzie zajmujący różne
stanowiska i godności. Jest i senator, i gubernator, hrabia, wojewoda, biskup, dominują
mężczyźni, ale sporadycznie zostają wymienione także niewiasty.
W całym zbiorze, trzeba zauważyć, pisarz umieszcza około sto osiemdziesiąt osiem
herbów szlacheckich. Dużą część zaczerpnął oczywiście z dzieł Jana Długosza, który
w swoich Klejnotach królestwa i rycerstwa polskiego zawarł razem sto trzydzieści
dziewięć herbów, w tym osiemnaście herbów ziemskich, cztery kapituł i pozostałe sto
siedemnaście herbów rycerstwa. W pozostałych dziełach, a zwłaszcza w Liber
beneficiorum Długosz podaje jeszcze dwadzieścia dziewięć herbów rycerstwa, co w sumie
daje liczbę stu sześćdziesięciu ośmiu herbów u samego Długosza. Paprocki zatem, sam
77
także dokonywał własnych poszukiwań i ustaleń herbów, których liczbę zwiększył w tym
przypadku o dwadzieścia.
W tym celu odbywał liczne podróże po kraju, przetrząsał archiwa klasztorne ,
zamkowe, katedralne, przeglądał metryki i napisy kościelne, badał nagrobki, akta grodzkie
i miejskie.
W swoim dziele Paprocki opisuje nie tylko stan szlachecki, znajdujemy w nim
także opisy herbów plebejuszy, czego przykładem są chociażby herby: Larysa (dwa
lemiesze żelazne w białym polu) nadany kmieciowi, Cholewa (dwie klamry żelazne, miecz
między nimi w polu czerwonym)-cieśli, Nowina (ucho kotłowe, miecz otłuczony)kotlarzowi, Habdank (biały w czerwonym polu)-szewcowi. Autor korzystał z tradycji , jak
sam w wielu miejscach przyznawał, czerpał z dzieł kronikarzy: Jana Długosza, Marcina
Kromera, Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, w wielu miejscach nawet odsyłał
czytelnika do lektury kronik, bo nie chciał nużyć go nadmiernym opisywaniem:
Iż wiele Kronikarzow pisze o tym rózne
Ja cie długim pisaniem nie chce bawić próżno(…)[k.168l]
Korzystał z tradycji, ale i wprowadzał elementy nowe, co widać chociażby w
przypadku herbu Habdank, gdzie pojawiają się informacje nie występujące u Długosza, jak
pojedynek bohatera legendy Dębno z rycerzem Habdankiem. Już w Rocznikach Długosza
pod rokiem 1109 i 1331, nieco obszerniej wypowiedział się kronikarz o zawołaniu herbu
Habdank, które miało być pamiątką poselstwa do cesarza niemieckiego, jakie w imieniu
Bolesława Krzywoustego odbył wojewoda Skarbek. Długosz nie stworzył jednak
dodatkowych dygresji heraldycznych, trzymając się ściśle historycznego wykładu.
W opisie owych rodów szlacheckich Paprocki, nie pomija i tych zhańbionych
niecnymi występkami, zresztą jak sam już we wstępie wyznał:
Są i cechy co nimi znaczono niecnotę
Co dziś sobie potomstwo liczy za sromotę
Lecz poczciwie żywiącym jak mniemam nie wadzi
Cudza wina żadnego nigdy nie szkaradzi.[k.3p]
Jego zdaniem przytoczenie czynów niegodziwych szlachcica ma służyć za
przestrogę innym, nie upiększa więc faktów, nie tai zdarzeń haniebnych, ale przekazuje
prawdę, by tym samym pokazać prawdziwe oblicze szlachty. Należy wspomnieć, że w
78
Polsce nie istniał jednolity system zaznaczania uszczerbień na tarczy herbowej. Pod tym
względem heraldyka polska odbiegała od precyzyjnego systemu rodem z Wyspy, w
którym tchórzostwo oznaczano twardym kwadratem w środkowym polu, zdradę
przekreśleniem tarczy, a pijaństwo czarnym dwułukowym szczerbieniem w polach po
lewej, dolnej części tarczy. Zamiast tego w Polsce modyfikowano herby, utrącając krzyże,
przebijając godła mieczem, usuwając niektóre godła, lub czasem nadając zupełnie nowe
herby. I tak herb Mądrostki przemieniono, za to, że szlachcic zabił brata tajemnie, za ten
czyn wyjęto z godła miecz, a w jego miejsce dano bełt, narzędzie zbrodni, by „trwał przy
potomstwie do skończenia świata”, do niego dołączono krzyż, znak pokuty, by chronił go
od ponownej zguby. Podobnie herb Zagłoba szczerbiony za podobny czyn bratobójstwa, w
nim obrócono podkowę, wyjęto krzyż, a w jego miejscu umieszczono szablę również
narzędzie zbrodni. Łzawa czyn nieszlachetny upamiętnia samą nazwą-za to, iż przez
nierozwagę, szlachcic doprowadziłby ród do zagłady dając mu fałszywy znak, by uciekał
przed wrogiem. Herb Pomian to przykład uszczerbienia poprzez przebicie godła mieczem,
przemienienie herbu z Wieniawy na Pomian-żubrza głowa w żółtym polu, przebita
mieczem również było karą za bratobójstwo.
W warstwie elocutio obserwujemy pewną różnicę w prezentowaniu przedmiotów
naśladowania. Po pierwsze obok dominującego prostego naśladowania sporadycznie
pojawia się mimetyczne naśladowanie. W odróżnieniu od Panoszy, mało jest też w
Gnieździe cnoty elementów antykizujących. Już w wierszu dedykacyjnym do króla w
opisie narodu polskiego pojawiają się liczne aluzje mitologiczne, porównania ich mężności
do hetmana greckiego Agamemnona, rzymskiego Sylla Scipjo, ich śmiałości do Kotlesa,
dowcipu Hannibala, gospodarności panów Chebańskich, ludzi równych Kuracjuszom,
Decjuszom, i wydawać, by się mogło, że owe porównania mityczne, będą pojawiać się
częściej, przy opisach poszczególnych rodów, jednakże, zaledwie dwa herby mają takie
odniesienia: herb Gryff i Paparona. Gryff przypominający z jednej strony orła, króla
wszystkich ptaków, symbolizującego dowcip wszelki, z drugiej lwa, króla zwierząt,
symbol męstwa i śmiałości wszelkiej, znany już w starożytnym Egipcie. Okazuje się, że
Egiptczykowie składali gryffa w ofierze bogu Appolinowi, by wyjednać u niego dar
dowcipu mężnego i bacznego. Nim pieczętowali się między innymi Mieleccy, Braniccy,
Leśniewscy. Gryff Polski-i tu następuje hiperbolizacja, w odróżnieniu od gryffów innych
krajów, które złotem budują gniazda i oczyszczają dziatki, „Polski Gryff, gniazdo swe, z
czystej cnoty wije”. Herb Paparon to inaczej gąska biała, przedstawiana na zielonej kępie
w błękitnym polu. Mówiąc o jego pochodzeniu, autor przenosi akcję w czasy przed
79
narodzeniem Chrystusa, gdy lud francuski zaatakował Rzymian nocą, gąsior krzyknął i
obudził Romulusa dając mu tym samym szansę obrony miasta. Romulus szybko zebrał
rycerstwo i przystąpił do jego obrony.
Występują zaledwie nieliczne wtrącenia typu „Jerzy z Komorowa/Ono męstwo i
siła w nim Eneasowa”, ale nie pełnią one roli rozbudowanych peryfraz, czy dłuższych,
dodatkowych dopowiedzeń.
O ile początkowo przejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez koligacje,
nabywanie ziemi, bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy
pomocy świadków, w szesnastym wieku podstawowego znaczenia nabrało szlachetne
urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania. Przejście do
stanu szlacheckiego mogło nastąpić na drodze nobilitacji, bądź indygenatu.
W opisie pochodzenia herbów wielokrotnie Paprocki podaje skąd owe herby
przyszły do Polski ( z Niemiec, Czech, Węgier) , tworzy przy tym legendy herbowe
opisujące dzieje genealogiczne. Przyczynek do tworzenia fabuł heraldycznych stanowi
godło, jeden z centralnych elementów herbu, który pełni rolę symbolu i jak każdy symbol
podlega różnorakiej interpretacji.
Symbol w koncepcji wybitnego renesansowego moralisty i teologa, autora traktatu
o malarstwie, Gabriele Paleotti, stanowi zachętę:
Formujmy figury takie, by miały w swym wyglądzie piękno nie tylko dzięki różnorodności przedstawionych
rzeczy, ale też dostarczały cudownej rozkoszy duchowej, ukazując tajemnicze podobieństwa lub,
powiedzmy, rdzeń tych zalet, jakie posiadają. Są wtedy nazywane symbolami, bo wśród różnych znaczeń,
jakie wyraz niesie, jedno służy głównie do oznaczenia jakiejś innej, większej rzeczy.153
Tak właśnie herb wraz z godłem traktowany
jako signum pro re signata, a
dokładnie szlachectwa, symbolizuje nam konkretną postać. Sam autor Gniazda cnoty, w
krótkiej przedmowie do czytelnika mówi:
Abyś był tym chętliwszy a z pilnością czytał
Do sławy nieśmiertelnej żebyś się pytał.
Jakąć twoi przodkowie swym pilnym staranim
Zostawili w tym herbie coś to sławny za nim.[k.4p]
153
A. Borowski: Renesans. Kraków 2002, s. 230.
80
Wskazuje już tym samym na sławę nieśmiertelną, która jest celem działania, wszelkich
dążeń szlachcica i nie ma tu na myśli próżnej sławy, dla poklasku, wypływającej z pychy,
chęci dowartościowania się, a ową sławę bycia, trwania w pamięci dzięki szlachetnym
czynom wyświadczonym za życia .
O sławie nieśmiertelnej, która jest nagrodą za szczególne czyny wielokrotnie
czytamy w owych podaniach herbowych, między innymi w historii herbu Dołęga, który
jak wszystkie herby przedstawione w Gnieździe cnoty został nadany przez
króla
(opatrzonego oczywiście przymiotem „mężny”).
Bartosz Paprocki był bowiem przekonany, że początek rodu wiązał się z nadaniem
mu herbu. Nie zdawał sobie sprawy (bądź też czynił to świadomie), że pierwsze herby
pojawiły się w Polsce dopiero na przełomie XIII i XIV stulecia a o istnieniu rodu możemy
mówić już znacznie wcześniej. Gniazdo cnoty pokazuje w jaki sposób herby zostawały
nadawane, i to właśnie królewskie nobilitacje, kto za jakiego władcy dany herb otrzymał,
to główna forma nadania. Najpierw więc opisuje przymioty władcy, by potem przedstawić
całe gałęzie rodów pieczętujących się danym herbem.
Herb Dołęga przedstawiający białą podkowę wraz z krzyżem złotym, bełtem
w błękitnym polu otrzymał rycerz z domu Pobożan od króla Bolesława Krzywoustego.
W trakcie bowiem walk z Prusakami z boku, z zasadzki ugodził wodza wojsk
nieprzyjacielskich tak, że spadł z konia co wywołało popłoch wśród jego wojsk i tym
samym pomogło odnieś zwycięstwo Polakom.
Za tę znaczną posługę dostał bełtu tego
Dostał i sławy wiecznej tytułu wielkiego.[k.111p]
Gest otrzymania herbu to uszlachetnienie owego czynu, zakodowanie go,
zamknięcie w znaku, który będzie trwał przez pokolenia.
I tutaj już zaobserwować możemy pewien schemat portretowania bohaterskiej
postaci. Mamy więc: pierwszy element tego opisu – wprowadzenie (klejnot Dołęga nadany
dla nazwiska rycerza tak rzeczonego (nazwanego), drugi - krótki opis klejnotu, trzeci - sam
herb, po nim prezentacja bohatera (przedstawienie wydarzeń w których brał udział i które
zostały utrwalone w herbie), na koniec potomstwo zacne wymienione. W pewnym stopniu
ów schemat opisu przypomina budowę emblematu, gatunku powstałego na styku sztuki
plastycznej i słowa, składającego się z inskrypcji (inaczej lemma, epigraf, motto), obrazu
( icon, imago, pictura) i subskrypcji umieszczonej pod obrazem.
81
Wiersze
na
herby,
stemmata
spełniają
te
same
funkcje
poznawcze
i dydaktyczne jakie obserwujemy w emblematach.
Nim jednak przyjrzymy się wybranym opisom herbów, małej refleksji poddamy
pojęcie szlachectwa, które stanowiło przecież naczelną wartość ideologiczną kultury
szlacheckiej i jednocześnie w zakresie treści stanowi jedną z głównych dominant dzieła.
Szlachectwo ma swoje dychotomiczne znaczenie, w rozumieniu dawnym i nie
tylko, z jednej strony oznacza przynależność do stanu szlacheckiego, do którego można
było należeć dzięki urodzeniu z rodziców szlacheckich (od 1505 r. także matka powinna
być szlachetnego urodzenia) w legalnym związku, poprzez nobilitację, adopcję lub
indygenat. Owa przynależność do stanu szlacheckiego zobowiązywała oczywiście do
pewnych postaw, zachowań zgodnych z etosem rycerskim. Szlachetny bowiem to ten co
„postępuje wspaniałomyślnie, bezinteresownie, odznacza się wielkimi przymiotami
charakteru, prawością” - i to drugie znaczenie tego pojęcia.154 Prawdziwe szlachectwo to
szlachectwo duchowe, a nie szlachectwo krwi i broni. O szlachectwie duszy pisali już
sofiści, Eurypides, Arystoteles, Meander, Anaximenes, Seneka, Juvenal.155
Herby podobnie jak sygnety, zawołania, czy inne elementy są ważne ale to nie one
stanowią istoty szlachectwa, bo by postępować szlachetnie nie trzeba urodzić się
szlachcicem. W rzeczywistości człowiek nie staje się szlachetny w chwili urodzenia,
dopiero życie daje mu szansę, by tę cnotę osiągnąć. Szlachectwo jest sposobem bycia, to
pewnego rodzaju mentalna konstrukcja człowieka. Nie jest tylko zarezerwowane dla
szlachty, o ile jednak dla nie-szlachcica jest jego cnotą dla szlachcica jest jego
obowiązkiem.156
Już cytowana przedmowa stanowi swego rodzaju traktat o szlachectwie, w którym
raz po raz do głosu dochodzą mądrzy starożytni.
Szlachectwo wiąże się z godnością, która uczłowiecza, manifestuje się jako
doskonałość, cnota. Otwiera jednostkę na potrzeby innych, przeciwstawia wzorcowi życia
kosztem drugiego człowieka nakazując nieść mu bezinteresowną pomoc w razie potrzeby.
To także wezwanie do mądrości, stałego doskonalenia nie tylko ciała ale umysłu.
(…)co podali na księgach a stąd się zacnymi
Także jako i oni ojczyźnie staniemy.[k.4p]
154
Nowy Słownik Języka Polskiego. Red. E. Sobol. Warszawa 2002, 991.
Podaję za: E. R. Curtius :Szlachectwo duszy. W: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Idem.
Tłum. i oprac. A. Borowski, Kraków 2005, s.188.
156
Zob. Marcin Michał Wiszowaty: Szlachectwo. „Verbum Nobile” 2000, nr 13/14.
155
82
Bóg, Honor, Ojczyzna to trzy zasadnicze wartości, których bronił rycerz także w
szlacheckim etosie znalazły swoje centralne miejsce. Etos szlachecki traktujemy bowiem
jako pewną kontynuację etosu rycerskiego, choć mamy świadomość, iż już w szesnastym
wieku takiej identyfikacji sprzeciwiał się m.in. A.F.Modrzewski, który podkreślał, że „Nie
jest tedy to samo urodzić się szlachcicem, a należeć do rycerskiego stanu”, czy w innym
miejscu: „Trzeba więc ustalić różnicę między rycerzem a szlachcicem i nie udzielać tytułu
rycerza ogółowi szlachty, który na niego nigdy nie zasłużył.”157
Szlachectwo nie mieściło się w sferze doczesnej, wykraczało poza jego horyzont.
I tu dotykamy kwestii religijnej. Polska szlachta wierzyła głęboko, w to, że stworzył ją
Bóg i to przede wszystkim Bóg katolicki.158
Modne było zwłaszcza później, w siedemnastym wieku przekonanie iż szlachta
polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa, jest obroną, przedmurzem przede wszystkim
katolicyzmu a szlachcic polski-to defensor fidei.
Wierność Bogu była sprawą jasną, wierność władcy oczywiście była pożądana,
rozumiana była jednak inaczej niż na zachodzie
Europy, gdzie rycerze byli zawsze
wasalami jakiegoś suwerena, pełnili u niego służbę, służyli jego sprawom za co on
zapewniał im przywileje i opiekę. Polska szlachta w większości była przekonana, że
przywileje szlacheckie to rzecz naturalna, i oczywista. Owa wolność szlachecka
wykluczała niejako wszelkie ziemskie poddanie. Z założenia szlachcic nie mógł być
niczyim wasalem, nawet króla. Nie mniej jednak wierność, służba władcy, który za dobrą
służbę nagradzał, chociażby nadaniem herbu, była cnotą.
To dla niej rycerz herbu Dąbrowa z domu Poboga, przejęty słowami wroga
bluźniącemu przeciw jego Panu wyznaje: „Rzekł zgiń o jego krzywdę moje ciało
wieczne.” Te słowa w sposób dosadny ukazują stosunek do pana, dla którego jest w stanie
ponieść nawet największą cenę, stracić życie. Oczywiście w walce z wrogiem nie zabrakło
akcentu religijnego - oddania się Bogu. W nagrodę król ofiarował rycerzowi dwa złote
krzyże.
157
Zob. L. Szczerbicka – Ślęk: W kręgu Klio i Kalliope. Staropolska epika historyczna. Wrocław 1973, s.31.
Już w kolejnym herbarzu, w otwarciu księgi drugiej Herbów rycerstwa polskiego wydanych w
1584,czytamy o biblijnym pochodzeniu narodu szlacheckiego, który powstał już po potopie. „Powiedają
jedni, żeby się miało od synów Noego począć, za onem przeklęctwem ojcowskim, kiedy Cham syna swego
przeklął, o to, że się śmiał z jego nieopatrznego leżenia(…)” „Drudzy tego chcą, żeby się dopiero zacząć
miało po zburzeniu onej wieży Babel, czasu Heber i Phalek.” (HRP,s.48).
158
83
Zasadniczy element herbu, zwanego w Polsce klejnotem159- godło - miało różną
postać, jak przedstawiono wcześniej, tworzyły go bardzo często krzyże a także ciała
niebieskie (księżyc, gwiazdy), budowle ( mury, bramy), przedstawienia ciała ludzkiego
(całego lub jego części np. ramienia, głowy), rośliny (kwiaty i drzewa), zwierzęta
(zwłaszcza wysoko cenione lwy i orły a także i świnie, niedźwiedzie, koty, psy;
przedstawienia ze średniowiecznego bestiariusza np. gryfa), sprzęty gospodarskie
(podkowy, topór, grabie), uzbrojenie (zaczepne - szabla, miecz, strzała; obronne – tarcza,
hełm, pancerz). W większości podań herbowych to właśnie godło podlega interpretacji.
Na bardzo dawny związek herbu ze słowem wskazują tzw. armes parlentes albo
herby, które zawierają kalamburową aluzję do nazwiska rodziny ( przedmiot lub temat,
którego nazwa brzmiała jak nazwisko rodziny) np. herb Róża przyniesiony z Czech to herb
Rożyców, herb Owada należał do rycerza o imieniu Owada (godło nie miało z nazwą nic
wspólnego).
Początków wierszy na herby można szukać w licznych dewizach, którymi
przyozdabiano herby, na gruncie polskim w zawołaniach, które były osobliwością polskich
herbów rycerskich związaną ze strukturą rodową, były znamionami słuchowymi herbu
i służyły do zawołania rycerzy na polu bitwy. Wśród nich można wyróżnić trzy zasadnicze
grupy: osobowe (np. odimienne- Grzymała, przezwiskowe – Mądrostki - człowiek małej
mądrości, rozumu, etniczne – Prusowie), topograficzne (np. Nałęcz od nazwy jeziora,
Gozdawa od wsi Gozdawa)i hasłowe (np. od nazwy grodu - Dołęga od Do Łęga,
dewocyjne - Bożezdarz od Boże zdarz, symboliczne np. Ostoja).160
Interesujące jest zatem to, jak zwierzę, roślina, część ciała, element topografii,
zbroi, sprzętu gospodarskiego może symbolizować postać rodową której jest desygnatem.
Szlachcic jak rycerz musiał odznaczać się męstwem i odwagą o czym mówi historia
herbu Zadora przedstawiającego lwa (będącego symbolem właśnie odwagi i męstwa) z
otwartą paszczą , z której wydobywają się płomienie.
Srogi znak pokazuje zacność przodków
Łacność przyjdzie umieć
Znać iż Herkulesowa przy nim była siła [k.500l]
159
Klejnot w rzeczywistości to znak na hełmie, który rozwinął się z pióropusza a pozwalał na identyfikację
rycerza.
160
Taką typologię przedstawia S. Górzyński, J. Kochanowski: op. cit. , s.11.
84
Zwierzęta służyły zatem jako nośniki pewnych cech ludzkich przypisywanych
poszczególnym członkom rodu, ale także jak przykładowo – gąska - w herbie Paparona,
były bohaterami owych historii.
Przed narodzeniem pańskim jak piszą Rzymianie
Gdy lud wielki francuski w nocy naszedł na nie
Gąsior krzyknął a w tym się Romulus ocucił
Z rycerstwem się do zbroje co naprędzej rzucił
Lud który z drabinkami cicho lazł na mury
Mężnie z swoim rycerstwem zbił u onej dziury
I tak miasta obronił a od czasu tego
Nosił ten herb w tym wieku masz potomki jego(…)[k.98l]
W obu przypadkach widzimy elementy antykizujące, popularne w renesansie, które
służą konstruowaniu fabuły. Porównanie do męstwa i odwagi Herkulesa przywodzi na
myśl wydarzenie z lat młodzieńczych Herkulesa opisane przez Sokratesa
w Memorabiliach, kiedy ten stanął na rozdrożu nie wiedząc jaką wybrać drogę życiową,
pojawiły się wówczas przed nim Cnota i Przyjemność. Pierwsza proponowała mu życie
pełne trudu, nagrodzone nieśmiertelnością, druga życie pełne uciech zmysłowych161Herkules wybrał cnotę i tutaj właśnie widać jego męstwo i odwagę. Drugie odwołanie do
czasów legendarnych , Rzymu za czasów Romulusa, owa stylizacja fabuły na czasy
dawne (wielkości dawnego imperium) służy podwyższeniu rangi rodu.
Trzeba zauważyć, że nawiązania do starożytnych dzieł nie występują jeszcze
w Gnieździe cnoty w takim nasileniu jak w wydanych sześć lat później Herbach rycerstwa
polskiego co możemy tłumaczyć rosnącą modą na szukanie przodków w dalekiej
przeszłości.
Motywy roślin – kwiatów (róża, lilia), drzew (sosny, dębu) są dość częste w
heraldyce polskiej. Nierzadko też wskazują na głębokie zakorzenienie w tradycji,
odnośniki nawet do słowiańskich mitów i symboli. Nadawane są nie tylko dla
uwiecznienia bohaterskich zdarzeń, podkreślenia piękności osób, ich cnót np. lilie w herbie
Gozdawy dane po to, by „wiecznie woniały/I pamięć nieśmiertelną żeby mu działały”, róża
w herbie Rożyca, bo „piękną wonność dawają z siebie wszystkich sprawy” ale i by
stanowiły swego rodzaju amulet ochraniający tego, który ten herb nosi.
161
W. Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 2003, s.413.
85
Przyjrzyjmy się zatem historii herbu Godzamba (Godziemba, Godzięba), która
różni się nieco od wspomnianych wcześniej, gdyż nie mówi ona o wydarzeniach, które
miały miejsce w rzeczywistości ale jest symbolem w czystej postaci. Herb ten został
nadany rycerzowi Godzambie, jak podaje Bartosz Paprocki, przez hetmana Sieciecha z
domu Toporów w 1094 roku. Jest to oczywiście literacki zabieg, by odbiorca uwierzył
w historyczność i prawdziwość przedstawionej historii. W rzeczywistości Sieciech nie
mógł nadać herbu, gdyż w tym czasie heraldyka nie była jeszcze znana. Herb przedstawiał
sosnę o trzech wierzchołkach wyrastających z jednego pnia, dwóch gałązkach przy
korzeniu (mającym pięć odnóg) uciętych w czerwonym polu.
Owe liczby „trzy” i „pięć” mają oczywiście swoje symboliczne znaczenie. Trzy
oznacza sacrum, bóstwo, trójcę, światłość, to co najlepsze. Pięć to symbol wieczności,
wzrostu.
Samo drzewo to symbol więzi rodowej, drzewa genealogicznego. „W Irlandii dla
przykładu, każdy klan miał w miejscu ogólnych zebrań własne drzewo klanowe, zwykle
była to jabłoń, z którego życiem związane były życie, trwanie, rozrost, potęga i wszelka
pomyślność rodu”.162
Rycerz Godzamba w czasie walk z Morawianami znalazł się w patowej sytuacji,
w pewnym momencie nie miał broni i jedynie czym mógł się ratować to wyrwaną z ziemi
sosną, która stała się jego bronią, niejakim amuletem. Nieprzypadkowo właśnie ten
gatunek drzewa się tu pojawia. Sosna ma swoją magiczną moc, symbolizuje przecież m.in.
wytrzymałość, zwycięstwo, nieśmiertelność (w czasach pogańskich zmarłym wrzucano do
grobu jej gałązki, aby wzmocnić odlatującą duszę, a zwłoki uchronić od zepsucia),
śródziemnomorska jej odmiana –pinia- to drzewo życia wiecznego.163Sosna ma trzy
wierzchołki, dwa fortunnie uciął przeciwnik co sprawiło, że stała się lżejsza, łatwiejsza w
trzymaniu:
Nie mógł trzymać dłonią swą drzewa tak wielkiego
(…)Radby go już opuścił, ów go ma na pieczy
W czym mu szczęście ku myśli wiodło wszytkie rzeczy:
Gałązeczki odziemne, które mu szkodziły,
Przez onego Morawca precz odcięte były.[k.81l]
162
163
M. Cetwiński, M. Derwich: op.cit., s.65.
W. Kopaliński: Słownik symboli. Warszawa 2006, s. 322 i 398.
86
Godzamba widać, był chroniony przez moce wyższe - i tu kolejna cecha szlachcica,
służąc dobrej sprawie, honorowo zwycięża.
Motyw śmierci bardzo często pojawia się w herbowych opowieściach. Szlachetnie
było umrzeć na polu walki. Godzamba z sosną w ręku - wiecznie zieloną - to także pewien
symbol życia, zwycięstwa nad śmiercią. „Nieprzyjaciel, umownie zwany Morawianinem –
symbol śmierci - daremnie stara się obciąć gałęzie sosny o wiecznie zielonych igłach,
wreszcie ginie. Śmiercią śmierci jest bowiem dalsze trwanie życia. Do tej prawdy ponad
przestrzenią i czasem, prawdy uniwersalnej sprowadza się sens mitu.”164
W Gnieździe cnoty nie brakuje też opisów władców, jednym z najbardziej
zasłużonych dla rycerstwa jest Leszek Czarny165 (1279-1288). Liczba rodów
wykreowanych zdaniem Paprockiego przez księcia Leszka, stawia go obok takich
luminarzy rycerskiej sławy jak Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, czy Władysław
Łokietek. Szczególny kontrast uwidacznia się przy porównaniu Leszka Czarnego z innymi
książętami okresu rozbicia dzielnicowego. Wszyscy oni razem wzięci nadali ledwie
dziewięć herbów, podczas gdy sam Leszek Czarny aż dwa razy więcej.
O ile podania herbowe w swej konstrukcji bardziej zbliżają się do baśni (ze
względu na krótkość formy, obecność elementów fantastycznych, cudowności związanej
ze światem magicznym, irracjonalnym, przekonanie o nieustannej ingerencji mocy
pozaziemskich, uniwersalizm norm moralnych, ideały więzi społecznych, rodowych) niż
historiografii - historia herbu Drzewica związana z postacią Leszka Czarnego nie posiada
elementów baśniowych, co sprawia, że wydaje się być bardzo prawdopodobna.
W opisie herbu Drzewica, czytamy
Czarny Leszek kiedy go za króla obrano
Przez Prokopa z Drzewice naprzód mu znać dano:
Przy inszych upominkach znak swojej radości
W polu błękitnym miesiąc złocistej jasności
Dał a przyczynił i te dwie gwiazdzie ku niemu
Pokazał chęć monarcha zacny poddanemu[k.139l]
Prokop przynosi księciu informację o powołaniu go na tron krakowski, za co ten
nadał zwiastunowi tej wiadomości herb wyobrażający księżyc pośrodku i gwiazdy.
Księżyc to symbol płodnej pasywności, pamięci i dziedziczenia cech. Prokop nie wysławił
164
J. Piechowski: Herby…, s.118.
Zob. P. Żmudzki: Książe Leszek Czarny w legendach rycerskich. Analiza przyczyn popularności księcia
Leszka w tradycjach herbowych. „Przegląd historyczny”1995. T. 86, z. 2, s. 131-136.
165
87
się czynem, zasłużył się jako zwiastun płodnej wiadomości i to zostało uwieńczone
znakiem. Gwiazdy w jego otoczeniu to znak owej zasługi.
Do innych wartości szlacheckiego etosu należy umiłowanie prawdy, prawość i
poświęcenie. Ta ostatnia zwłaszcza była cechą niejakiego rodu herbu Jelita
przedstawiającego trzy włócznie na czerwonym tle o którym szerzej mowa w drugiej
części rozdziału.
Oczywiście nie zabrakło i rycerzy, którzy okryli się hańbą, której ślad znajdziemy
uwieczniony w herbie. W heraldyce zachodnioeuropejskiej, jak wcześniej zauważono,
stosowano w tym celu uszczerbienia - odmiany będące karą za hańbiący czyn. I tak np.
tchórzostwo oznaczano czarnym kwadratem w środkowym polu, zdradę czarnym
przekreśleniem tarczy, pijaństwo czarnym dwułukowym uszczerbieniem w polach po
lewej dolnej części tarczy. Herbarz nie pomija i tych wątków, aby pokazać prawdę a także
przestrzec czytelnika:
A kiedy też obaczysz, iż przodek w czym błądził
Tym się brzydź a staraj się by się dobrze rządził[k.8p]
Przykładem takiego uszczerbienia jest herb Mądrostki przedstawiający ucho
kotłowe wraz ze strzałą przypominającą krzyż ( znak pokuty wiecznej) którą brat zabił
brata, w miejsce dawnego godła rycerskiego jakim był miecz.
Podobnie herb Zagłoba przedstawiający podkowę przebitą szablą, upamiętniający
wydarzenie kiedy to młodszy brat „starszego o gardło przyprawił” i „znak wieczny
występku jemu za to dali”.
Powyższe rozważania potwierdzają założenie, iż herb to symboliczny znak rzeczy
posiadanej, by powtórzyć za J. Z. Lichańskim „skoro noszę herb znaczący to a to, to sam
winieniem ową rzecz (cechę) posiadać albo pamiętać o czymś, czego albo strzec się, albo
co naśladować trzeba.”166
Lektura wierszy na herby pokazuje, że „szlachectwo to zjawisko wieloaspektowe,
w którym zawiera się oprócz pnia najwyższych wartości – imponderabiliów - niezwykle
doniosły element rodowy, genealogiczny oparty na odwiecznej tradycji.”167
Owe podania herbowe (tu przyjmujące postać wierszy na herby - stemmata) służą
głównie wyjaśnianiu pochodzenia wyglądu godła, tego, z jakimi wydarzeniami się łączy.
166
167
J. Z. Lichański: Legendy …,s. 57.
M.M. Wiszowaty ...
88
Powstawały nieraz wcześniej niż znak dziedziczny a czasem później. Ich zasadniczy cel to
przede wszystkim prezentacja ideałów rycerskich (szlachectwa, zacności, godności,
mądrości, męstwa, odwagi, honoru, oddania ojczyźnie).
Herb jest zasadniczym elementem kompozycyjnym, służy niejako hasło
wywoławcze do tego co dalej wypowiada podmiot mówiący. To swego rodzaju imagine,
obraz, który ewokuje wyobraźnię, porusza zmysły i jak każdy symbol daje wiele
rozwiązań interpretacyjnych.
Warto podkreślić, że nie wszystkie herby (chociaż w przeważającej części tak)
portretują szlachcica według wspomnianego schematu. Zdarzają się i nieopisane herby,
które autor po prostu wymienia nie chcąc ich pominąć ale nie interpretuje (np. Ostoja,
Mogiła, Wieniawa).
Omawiając sferę elocutio nie sposób ominąć kategorii fikcji. Historie herbowe
oparte na przesłaniach prawdziwych zawierają także elementy prawdopodobne.
Wystarczy przyjrzeć się legendzie o pochodzeniu herbu Kuszabow, który przybył
do Polski z Węgier. Herb ten pojawia się już u Długosza w Klejnotach, jednakże u
Paprockiego otrzymuje on nowe rozwinięcie, opatrzony został wyjaśniającą jego genezę
legendą. Jest to herb pochodzenia obcego, dlatego też i wyjaśniająca fabuła również
musiała pochodzić z obcego źródła. Ujęcie legendy żywo przypomina pospolite wątki
baśniowe, w których macocha lub świekra położnicy każe utopić jej dzieci, ich zaś ojcu
przesyła wiadomość, że żona jego wydała na świat szczenięta. W historii przedstawionej
przez Paprockiego, owa pani urodziła dziewięciu synów, co w rzeczywistości jest
niemożliwe, tutaj nie rodzi wątpliwości. Ważniejsze jest bowiem przesłanie moralne, jakie
niesie. Żona pod nieobecność męża każe utopić ośmiu synów. Kobieta jednak, która miała
utopić dzieci w rzece spotkała na swej drodze pana, który zapytał ją co niesie. Na nic się
zdały tłumaczenia, że niesie psy. Pan dostrzegł istoty ludzkie i zaniósł je na wychowanie
młynarzowi. Gdy dzieci dorosły przyprowadził je z powrotem do swego domu i sprawił im
chrzest. Gościom zebranym na uroczystości zadał pytanie: „Co zasłuży taka mać, która by
swe syny / Potracić rozkazała krom żadnej przyczyny”[k.130p]. Na tę pamiątkę herb
Kuszaba inaczej Paprząca, nosi kamień młyński szary za klejnot, paprząca żelazna w
białym polu, w hełmie szczeniąt ośmioro. Legenda herbu Kuszaba, jak zauważył Mariusz
Kazańczuk168, ma postać tradycyjnej bajki, w której aż trzykrotnie przywoływane było
imię Boga jako bezpośredniego sprawcy przedstawionych wydarzeń. Stanowi też przykład
168
M. Kazańczuk: op. cit. ,s.49-51.
89
połączenia w obrębie jednej fabuły elementów baśniowych i religijnych. Udział sił boskich
w biegu wydarzeń nie jest ogromny, jednakże poprzez przywołanie Boga, w trzech
różnych momentach akcji, widać, iż opatrzność boska czuwała nad losem dzieci.
Fikcja służy tu uwypukleniu fabuły, wzmacnia siłę perswazji.
Należy także zauważyć specyficzny układ relacji nadawczo - odbiorczej. Podmiot
mówiący występuje w pierwszej osobie, stale akcentuje swą obecność podtrzymując
kontakt z odbiorcą, informując go o swoich poczynaniach.
Gniazdo cnoty nie ma też
tak obfitych elementów panegirycznych - ukazuje
ciemne i jasne strony, by wyraźniej jaśniej pokazać system wartości braci szlacheckiej.
Panegiryczne ujęcia dominują w opisie władców. I tak, jak już wcześniej zauważono, w
całym zbiorze znajdziemy informacje o następujących władcach, z pewnymi epizodami za
ich panowania: Mieszku (ok.922-992), Kazimierzu Pierwszym Odnowicielu (1016-1058),
Bolesławie Śmiałym (1039-1081), Bolesławie Krzywoustym (1085-1138), Władysławie
Hermanie (1079-1102), Bolesławie (Kryspus) Kędzierzawym (1125-1173), Bolesławie
Wstydliwym(1226-1279), Leszku Czarnym(1241-1288), Henryku Probusie (11631238),Władysławie Łokietku(1260-1333), Kazimierzu Wielkim (1310-1370, Ludwiku
Węgierskim (1326-1386), portrety Elżbiety i Jadwigi Andegaweńskiej(1374-1399),
informacje o sławnym Księstwie Litewskim, Władysławie Jagielle (1348-1434), założeniu
Akademii Krakowskiej wraz z herbem Akademii i opisem zasług takich wybitnych postaci
jak: Marcina z Pilzna, Hozjusza, Kromera, J. Górskiego, Zawackiego -Pika,
Sokołowskiego, Wędrogowskiego, Wielogórskiego, Kurzelowczyka , Władysławie synu
Jegiełły, Warneńczyku (1424-1444), tu z 1442-przywilej Władysława i 1569 Zygmunta
Augusta potwierdzające herb Pogonia Czartoryskim, o Kazimierzu Wielkim Księciu
Litewskim Jagiellończyku (1427-1492), Janie Olbrachcie(1459-1501), Aleksandrze
Jagiellończyku (1461-1506), Zygmuncie I Starym (1467-1548), Zygmuncie Auguście
(1520-1572), a dalej „(…) klejnoty nadane od naprzodniejszego Krola Chrobry Bolesława,
skoro po rozzieleniu Województw, na on czas do Królestwa należących…”, herby miejskie
od Zygmunta Augusta: m.in. Krakowa, Poznania, Kalisza, Łęczycy.
Wraz z prawem miejskim, w drugiej połowie XII wieku zaczęły się kształtować
herby miejskie, ich wizerunki umieszczano początkowo, bez tarcz herbowych, na
pieczęciach miejskich, dopiero później niektóre z nich zaczęły przyjmować postać w pełni
ukształtowanych herbów. O wyborze tego rodzaju herbu zazwyczaj decydował wójt lub
rada miasta, rzadziej król. Godła te w swej symbolice nawiązywały bardzo często do
prawnej odrębności miast - ich samorządności – stąd wzięły się mury miejskie z basztami
90
i bramami nawet w herbach takich miast, które nigdy w swych dziejach takich murów nie
posiadały. Ten element występuje w godle herbowym wielu miast: Chełm, Wieluń, Płock,
Sieradz, Łęczyca, Rawa. Orzeł Biały, zazwyczaj, choć nie zawsze ukoronowany,
występujący w herbie danego miasta świadczył o tym, że było ono niegdyś własnością
królewską, co widać na przykład w herbie Krakowa. Pozbawienie orła korony (jak w
przypadku Księstwa Zatorskiego) to przykład tzw. uszczerbienia herbu, dla odróżnienia go
od godła nadawcy (króla).
Paprocki podaje też porządek uczyniony przez tegoż króla Zygmunta Augusta,
który skończywszy Uniją Panom swym Radnym miejsca naznaczył - w ten sposób
otrzymujemy listę dwóch arcybiskupów :Gnieźnieńskiego i Lwowskiego oraz jedenastu
biskupów:
krakowskiego,
kujawskiego,
wileńskiego,
poznańskiego,
płockiego,
warmińskiego, przemyskiego, żmudzkiego, chełmskiego, kijowskiego, kamienieckiego.
Dalej wymienia ważniejszych wojewodów i kasztelanów.
Nazwa kasztelana pojawiła się w Polsce w XII wieku - z łac. castellanus,
mieszkający w twierdzy, wcześniej komes grodowy. Kasztelan zajmował się administracją
gospodarczą, ściąganiem danin na rzecz panującego, obroną i sądownictwem na terenie
kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz. W urzędach
senatorskich najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich, wyższą nawet od wojewodów
miał kasztelan krakowski i jego Paprocki wymienia jako pierwszego, zaraz po nim
wymienia wojewodów : m.in. krakowskiego, poznańskiego, trockiego, wileńskiego wraz z
nimi kasztelana trockiego i wileńskiego, którzy także zasiadali wraz z wojewodami. Za
wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów „starszych abo przedniejszych”
większych krzesłowych, mamy więc: poznańskiego, sandomierskiego, kaliskiego,
wojnickiego,
gnieźnieńskiego,
sieradzkiego,
łęczyckiego,
żmudzkiego,
brzeskiego(kujawski, brzesko-kujawski), kijowskiego, inowrocławskiego, lwowskiego,
wołyńskiego,
kamienieckiego,
smoleńskiego,
lubelskiego,
połockiego,
bełskiego,
nowogrodzkiego, płockiego, witebskiego, czerskiego, podlaskiego, rawskiego, brzeskiego(
litewski, brzesko-litewski), chełmińskiego, mścisławskiego, elbląskiego, bracławskiego,
gdańskiego, mińskiego. Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi, którzy zasiadali w
izbie senatorskiej na samym końcu, nie na krzesłach, a na wąskiej ścianie pod ławą.
Paprocki wymienia tu w kolejności : sądeckiego, międzyrzeckiego, wiślickiego, bieckiego,
rogozińskiego, radomskiego, zawichojskiego, lendzkiego (lądzkiego), szremskiego
(śremskiego) , żarnowskiego, małogoskiego, wieluńskiego, przemyskiego, halickiego,
sanockiego, chełmskiego, dobrzyńskiego, połanieckiego, przemęckiego, krzywińskiego,
91
czechowskiego, nakielskiego, rospierskiego, biechowskiego, bydgoskiego, brzezińskiego,
kruszwickiego,
oświęcimskiego,
kamieńskiego,
spicymierskiego,
inowłodzkiego,
kowalskiego, santockiego, sochaczewskiego, warszawskiego, gostynińskiego, wiskiego,
raciąskiego,
sierpskiego,
wyszogrodzkiego,
rypińskiego,
zakroczymskiego,
ciechanowskiego, liwskiego, słońskiego, lubaczewskiego. Na sam koniec senatorskich
urzędów ziemskich, wymienia trzech kasztelanów konarskich tzw. koniuszych: w
sieradzkim województwie, w łęczyckim województwie i inowłocławskim . Nie zapomina
też o urzędnikach nadwornych : Marszałku Koronnym169, Marszałku Księstwa
Litewskiego, Kanclerzu Koronnym, Kanclerzu Księstwa Litewskiego, Podkanclerzym
Koronnym, Podkanclerzym Wielkiego Księstwa Litewskiego, Podskarbim Koronnym,
Podskarbim Wielkiego Księstwa Litewskiego, Marszałku Nadwornym Królestwa
Polskiego, Marszałku Nadwornym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Za czasów
panowania Zygmunta Augusta oprócz urzędów ziemskich przedstawione są też historie
bohaterskie Mikołaja Radziwiłła, czyny bohaterskie i żywot Romana Sanguszki 1571 roku
i żywot Mikołaja Mieleckiego, wszystkie opatrzone
wizerunkiem. Pojawia się także
postać władcy elekcyjnego Henryka Walezego obranego w 1573 koronowanego w 1574,
21 lutego. Jest to jedyny władca niezbyt apologetycznie przedstawiony przez autora,
którego panowanie puentuje jednym zdaniem: „za tego króla iż niedługo w Polsce był , nic
się takiego nie działo, coby się tu wspomnieć godziło”[k.220l], opisuje krótko najazdy
Tatarów na Polskę w 1575 roku a całą opowieść doprowadza do władcy mu
współczesnego, Stefana Batorego(1533-1586) , któremu poświęca panegiryk, wraz z
końcem opisu historycznych dziejów, kończy się numeracja stron. Następują karty nie
liczbowane, zwrot do czytelnika przypominający, iż każdy herb nadany był za znaczną
cnotę, oraz rejestr królów i rejestr herbów.
169
Marszałek koronny z łac. mareschalus Regni Poloniae – pierwszy "minister" w Koronie, posiadał
kompetencje zbliżone do współczesnego ministra spraw wewnętrznych. W szesnastym wieku urząd ten
należał do grupy 5 członków Senatu– "ministrów", czyli urzędników administracji centralnej, wywodzących
się z czasów Kazimierza Wielkiego. Marszałek wielki koronny był wśród nich najważniejszym "ministrem".
Byli to: marszałek wielki koronny, marszałek nadworny koronny, kanclerz, podkanclerzy i podskarbi wielki
koronny. Po raz pierwszy pojawia się w 1271, występował razem z podmarszałkiem i był to wtedy urząd
wbrew nazwie niewiele znaczący, dopiero za Kazimierza Wielkiego jego ranga poważnie wzrosła.
"Koronny" stał się w 1409r. i w tym samym czasie przydano mu jako zastępcę marszałka nadwornego
koronnego, ponieważ wciąż wzrastał jego zakres obowiązków; marszałek nadworny mógł jednak działać
samodzielnie tylko podczas nieobecności marszałka wielkiego koronnego. Władysławowi Jagielle
przypisuje się utworzenie urzędu marszałka wielkiego litewskiego, formalnie równorzędnego koronnemu, ale
w rzeczywistości mu ustępującego. Zakres jego działania określał statut króla Aleksandra Jagiellończyka z
1504.
92
Zamknięcie dzieła stanowi wiersz Ad Zoilam, który stanowi klamrę kompozycyjną
z jednej strony, i z drugiej strony wskazuje na elementy ówczesnego obiegu literackiego,
instytucję krytycznego zoila.
Ad Zoilum
Heus, heus Zoile, si videre toruum.
Hoc lecto tibi contigit libello,
Scis quam te, Samius senex manere
Poenam clamitat: es canis futurus.170
Herb
Herb w Gnieździe cnoty występuje obok innych wizualnych przedstawień –
wizerunków władców polskich i konkretnych przedstawicieli rodów heraldycznych.
W graficznym układzie strony nie zajmuje jednej, stałej pozycji, jak to miało miejsce
w przypadku Panoszy. Tutaj herb występuje pojedynczo zarówno na dole strony, u góry
lub po środku. Jego umieszczenie nie jest dowolne.
Bartosz Paprocki był
bowiem przekonany, jak zauważyliśmy wcześniej,
że
początek rodu wiązał się z nadaniem mu herbu. Nie zdawał sobie sprawy (bądź też czynił
to świadomie), że pierwsze herby pojawiły się w Polsce dopiero na przełomie XIII i XIV
stulecia a o istnieniu rodu możemy mówić już znacznie wcześniej. Gniazdo cnoty pokazuje
w jaki sposób herby zostawały nadawane, i to właśnie królewskie nobilitacje, kto za
jakiego władcy dany herb otrzymał, to główna forma nadania. Najpierw więc opisuje
przymioty władcy, by potem przedstawić całe gałęzie rodów pieczętujących się danym
herbem. Pierwszym przedstawieniem jest zatem rycina danego władcy, herb występuje w
170
Do Zoila. Ejże, ejże Zoijlu, jeśli widzisz skazy czytanego przez ciebie dziełka. Wiedz, że jak ciebie
starzec z Samos ostrzegał [przed]karą .[Tak ona] woła: masz psią przyszłość.
93
drugiej kolejności, a na końcu wizerunki szlachty. Herb nie jest już więc znakiem jednostki
a całego rodu.
Przedstawienie graficzne herbu jest już pełniejsze. Tu po raz pierwszy w Polsce
obok jego stałych elementów: tarczy herbowej z godłem, pojawiają się labry i korona
herbowa wraz z klejnotem. Większość z nich jest poprawna z punktu widzenia stylizacji,
lecz [jak zauważył Alfred Znamierowski] w ponad dwudziestu odwrócono godło, a to
dlatego, że rytownik wyrzeźbił herb na drewnianym klocku tak, że rysunek był
prawidłowy, gdy patrzyło się na klocek, a nie na jego odbicie na papierze.171
W przypadku herbu Jelita, po wizerunku Władysława Łokietka i jego krótkiej
pochwale, pojawia się rozbudowana inskrypcja stanowiąca wprowadzenie do opisu herbu
Jelita. Inskrypcja zawiera informacje o początku herbu, o Florianie Szarym „w którym
król ujrzawszy trzy drzewa przyłomione a ktemu trzewa z niego z onych ran haniebnych
wychodzące, żałował rycerza stojąc nad nim. Czyniąc potem pamięć męstwa i onej cnoty
jego ten mu klejnot darował i wielkie opatrzenie dał vt in historiis 1331”. Po niej na środku
strony występuje herb i wierszowana legenda heraldyczna.
Główna oś fabularna wierszowanej historii opiera się na wyjaśnieniu znaczenia
godła herbowego, którym są trzy skrzyżowane włócznie na czerwonym tle i klejnotu
(koźle rogi), który jest śladem dawnego herbu.
Opowieść ta zamknięta w dwudziestu wierszach trzynastozgłoskowca, stanowi
kolejne uzupełnienie cnót prawego szlachcica. Jak wynika z niej, do innych wartości
szlacheckiego etosu należały: umiłowanie prawdy, prawość i poświęcenie. Ta ostatnia
zwłaszcza, była cechą rodu herbu Jelita. Bohater legendy herbu Jelita - Florian Szary, o
którym pisał w swoich Rocznikach już Jan Długosz:
„Następnego dnia o świcie król udał się na pobojowisko celem zebrania ciał swych
poległych i obejrzenia klęski wrogów, niemiłej nawet dla nieprzyjaciół. Kiedy zbiera tam
i rozpoznaje trupy swoich, którzy polegli, napotyka też jednego ze swych rycerzy. Floriana
z przydomkiem Szary, który potykając się w czasie walki niezwykle dzielnie, miał ciało
pokłute wieloma włóczniami. Leżał żywy między poległymi i zmarłymi na wznak,
z otwartym wskutek rany brzuchem i w obydwu rękach trzymał własne jelita
i wnętrzności.[Król] przyjrzał mu się bacznie i wyraziwszy mu serdecznie współczucie
zwrócił się do towarzyszących mu rycerzy i powiada: „Jak ciężko cierpi ten nasz rycerz,
którego oglądamy.” Wtedy tamten westchnąwszy odpowiada: „Dotkliwsze to cierpienie,
171
A. Znamierowski: Herbarz rodowy. Kompendium. Warszawa 2004, s.38.
94
jeżeli ktoś musi znosić mieszkającego z nim w tej samej wsi przykrego sąsiada, czego ja
doświadczyłem”. Wtedy król rzecze: „ Bądź całkowicie spokojny. Jeżeli się wyleczysz z
tej rany, wiedz, że dzięki mej hojności pozbędziesz się towarzystwa przykrego sąsiada.”
Zabrano go stąd i całkowicie wyleczono. Dzięki zaś hojności króla wyniesiony do wyższej
rangi, wskutek wspomnianego wypadku, otrzymał dla swego rodu, który nosił jako herb
trzy lance, nowe zawołanie „Jelita” po unieważnieniu dawnego „Koźle rogi”.”172
Geneza proklamy uwieczniona w dziele Długosza została powtórzona w Gnieździe
cnoty:
Ten zacny król z Krzyżaki, gdy wojował mężnie
A dawał im na wszytkim odpór dość potężnie,
U Połowcz, wsi, wojsko ich pogromił niemałe
A popsował nadęte myśli ich zuchwałe.
Nazajutrz po boisku onym król jeżdżący
Ujźrzał rycerza swego głowę podnoszący.
Trzema drzewy przebity był, zarazem rzecze:
Równa męka nie może być takowej męce.
On rycerz odpowiedział: więtsza męka jeszcze,
Gdy zły sąsiad z jednej wsi, co się zgadzać nie chce.
Spytał król: możesz być żyw, ja przyrzekam tobie,
Sąsiada mieć nie będziesz ku przekazie sobie.
Odjeżdżając kazał go swym barwierzom leczyć
A one drzewa z niego tym prędzej wykręcić.
Ten mąż, który był dziedzic prawy herbu tego,
Florian Szary imię było własne jego.
Ma być herb w krwawym polu z żelaznymi groty,
Laski złote złożone na krzyż na znak cnoty,
A w hełmie koźle rogi, które nosił dawne,
Tak ma klejnot nabyty dziś potomstwo sławne.[k.143l]
Ów rycerz herbu Koźlarogi, walczył w bitwie pod Płowcami stoczonej w 1331
roku, w której został ciężko ranny, przebity trzema włóczniami w brzuch. Gdy w takim
stanie spotkał go przechadzający się po pobojowisku król Władysław Łokietek przerażony
ogromem jego cierpienia krzyknął: „Cóż za srogą mękę cierpi ten rycerz!”, na co ten
spokojnie odpowiedział: „Stokroć sroższą mękę zadaje zły sąsiad!”. Odtąd trzy włócznie
zostały upamiętnione w godle herbu, a uprzednie godło Koźlarogi przeniosło się do
klejnotu. Nie bez znaczenia pojawia się liczba trzy - szczęśliwa, mistyczna, doskonała. Wg
172
J. Długosz: Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 9. Warszawa 1975, s.212.
95
pitagorejczyków oznaczająca „początek, środek i koniec”, Trójcę Świętą. Troistość była
reprezentowana przez liczne boskie i ludzkie triady w ogóle np. Trimurti „trójca”
w hinduizmie (Brahma,Wisznu, Śiwa), oznaczała też przejście z świata żywych do
umarłych. U Greków związana była z posługą zmarłym, wzywało się ich trzykrotnie, przy
zwłokach czuwało się przez trzy dni. Tu włócznie są oznaką początku nowego rodu,
dawne godło Koźlarogi należało do sfery profanum. Zdaniem Jerzego Piechowskiego,
kozioł jako symbol ofiary, grzechu, kojarzył się bardziej ze sferą zła - dlatego został
usunięty. Rycerstwo miało być armią w służbie Bogu, dlatego tego typu godła musiały być
usunięte.173
Podsumowanie
Paprocki rozwinął w Gnieździe cnoty koncepcję
dzieła, obecną już w dziele
wcześniejszym, w Panoszy, zrywając tym samym z modelem herbarza wypracowanym
przez Jana Długosza w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (Księdze uposażeń
biskupstwa krakowskiego), Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Rocznikach, czyli
Kronikach sławnego Królestwa Polskiego, Banderia Prutenorum (Chorągwie Pruskie)
oraz Insygnia seu clenodia incliti Regni Poloniae (Znaki czyli godła Królestwa Polskiego).
Miejscami stosuje formę wierszową, co nie jest rzeczą do końca odkrywczą, bo sama
forma poetycka była już stosowana w dedykacjach, które niekiedy sięgały do wątków
heraldycznych i genealogicznych. Paprocki przeplata ją fragmentami prozatorskimi ,
tworzy jednocześnie pewnego rodzaju cykle , dla których herb stał się hasłem
wywoławczym. Nadal obok rysunku herbu utrzymuje zasadę poetyckiej formy historii i
pochwały konkretnego szlachcica. Dochodzi tu jednak nowy element - w formie serii
drzeworytniczej pokazane są kolejne pokolenia sławnych w przeszłości, obok
współczesnych przedstawicieli rodu. W ten sposób wątek genealogiczny znalazł nowe
rozwiązanie edytorskie, ale także i formalne.
Należy pamiętać, co zauważył w swych badaniach wybitny heraldyk Józef
Szymański, że „Gniazdo cnoty jest ważnym etapem w badaniach polskiego herbu
rycerskiego. To tutaj, a nie jak powszechnie się mniema o jego Herbach rycerstwa
polskiego , Paprocki dokonał podstawową pracę badawczą. Zgromadził
bowiem 188
herbów polskich ( w tym 22 niewątpliwie wywodzące się z Rusi), a także dużą partię
173
J. Piechowski: op. cit. s.20-21.
96
herbów litewskich. Była to zatem konsekwentna realizacja tego, co wydarzyło się w 1569
r. na sejmie lubelskim”174.
W Gnieździe cnoty mamy więc do czynienia z rozwinięciem kompozycji, nie są to
już jedynie wiersze na herby konkretnych osób. W zakresie dispositio nowym elementem
obok herbu, są przedstawienia wizerunków postaci przynależących do danego rodu i tym
samym pieczętujących się tym samym herbem. Herb stanowi jednak punkt centralny, po
nim dopiero występują ryciny herbownych.
Naczelną osią konstrukcyjną dzieła, jak wykazała analiza, jest związek godła z
postaciami nimi się pieczętującymi. W zakresie treści i nie tylko, dzieło miejscami
przypomina kronikę (układ chronologiczny, wyraźne zakończenie, temat historyczny,
występowanie zarówno elementów prawdziwych jak i fikcyjnych), punktem wyjścia jest
opis herbu, jego genezy wysnutej na podstawie interpretacji godła, następnie dopiero
charakterystyka herbownych. Pod względem formy stanowi rozbudowaną wersję
emblematu - każda historia herbowa składa się z obszernej, nieraz kilkuzdaniowej
inskrypcji, obrazu – herbu, subskrypcji, której rolę spełnia wierszowany epigram (głównie
trzynastozgłoskowiec) czasem rozbudowany - rytmiczna proza. Po owej subskrypcji wizerunki
herbownych,
nierzadko
dodatkowe
informacje
podmiotu
mówiącego,
wprowadzającego do swej relacji anegdoty (element zmienny). W warstwie stylistycznej
obecna, jak zauważyliśmy wcześniej, forma wiersza – trzynastozgłoskowego i partie
ciągłe, prozatorskie. Mało jest wtrąceń łacińskich a także elementów antykizujących,
liczne zaś epitety. Podmiot mówiący występuje w pierwszej osobie. Co do sposobów
naśladowania dominuje proste naśladowanie, miejscami w partiach ciągłych - mimetyczne.
Przedmiot naśladowania - postaci budowane są na zasadzie wzorca, to właśnie opis
cnót szlachty jest głównym tematem dzieła i tym samym stanowi realizację celów
dydaktycznych. Dominuje funkcja impresyjna. Kontekst lokalny również jak w dziele
poprzednim oscyluje wokół problemu walki z poganami. Czas wydarzeń mieści się w
ramach drugiej połowy szesnastego wieku a nawet miejscami wybiega głęboko wstecz.
174
J. Szymański : Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa 2001, s. 11.
97
Rozdział V
Herby rycerstwa polskiego
Uhonorowaniem wieloletniej pracy pisarza, jego badań, poszukiwań w zakresie
genealogii były wydane w 1584 roku,w drukarni Macieja Garwolczyka Herby rycerstwa
polskiego, w tym samym czasie, kiedy w innej drukarni krakowskiej (Łazarzowej) zostały
wydane Fraszki Jana Kochanowskiego, w roku śmierci mistrza z Czarnolasu.
Pierwsze wydanie liczyło 723 strony, in folio. Dzieło od razu spotkało się z żywą
reakcją szlachty, zwłaszcza tej, która czuła się, albo potraktowana nazbyt marginalnie, albo
pominięta całkowicie. Jak czytamy w Historii literatury polskiej M. Wiszniewskiego :
„Całe egzemplarze dzieła są [dziś] rzadkie; bo na liście burmistrzów krakowskich
[Paprocki]umieścił
Szembeków,
Konopnickiego,
Glińskiego,
Brzeskiego,
familie
98
znakomite, które, później, gdy próżność szlachecka przy nierozsądku, ślepocie i bezrządzie
najmocniej wybujała, miały sobie za jakąś ujmę zacności, że który z ich przodków urząd
miejski sprawował, dlatego te karty najczęściej wydzierano. Inni gniewali się, gdy piór w
hełmie za mało, albo, gdy rytownik wyżej Strzemię, jak Podkowę umieścił. Duchowni zaś
wydzierali karty historyka, nie stanu, ale wady osób opowiadającego. Inni nawet niektóre
karty przebijali i wiele innych drukowanych dodawali, tak, iż teraz rzadko znaleźć
egzemplarz taki jak w r. 1584 z drukarni był wyszedł.”175
Jak przystało na dzieło nowożytne, już sama strona tytułowa wskazuje na obszar
zagadnień w nim poruszanych - bogato zdobiona bordiura przedstawia herby, ponadto po
tytule, nazwisku autora i dacie wydania umieszczono motto: Nemo glorietur, quod magnæ
Vrbis ciuis sit: sed quod dignus magna&illustri patria Arist176(H,1), które wskazuje na
ojczyznę, jako najwyższą wartość, dla której warto żyć i pracować, gdyż to właśnie ona
jest powodem do dumy. Wielka i świetna ojczyzna to przede wszystkim ojczyzna mająca
takich obywateli i to właśnie o nich będzie mowa w herbarzu.
Na odwrocie karty tytułowej umieszczono wizerunek Stefana Batorego, głównego
mecenasa twórcy i dalej poświęconą jemu właśnie
dedykację „Najaśniejszemu
a niezwyciężonemu panu, Stefanowi Pierwszemu z łaski bożej królowi polskiemu,
wielkiemu książęciu litewskiemu, ruskiemu, pruskiemu, mazowieckiemu, żmudzkiemu,
wołyńskiemu, inflantskiemu i siedmiogrodzkiemu etc. etc. panu miłościwemu służbę swą
ofiaruję etc.”, której już sama tytulatura stanowi swego rodzaju gloryfikację władcy.
Dedykacje, podobnie jak przedmowy stanowiły integralną część ówczesnych dzieł.
W niniejszej, twórca przyznaje, że jego dzieło jest misją zleconą mu przez Boga, i tu
posługując się słynnym toposem captatio benevolentiae wyznaje: „bo [Bóg]zawsze wielkie
a poważne rzeczy przez prostaki objawić raczył” i dalej wymienia Wincentego Kadłubka,
Jan Długosza, Macieja Miechowitę , Marcina Kromera, których szanuje ale nad nich
wywyższać się nie chce, gdyż mu przepadła inna rola: „(…)mię tu stawi jako pszczółkę
pracowitą, która z rozmaitych krzaczków nazbierawszy do gromady miodu ku żywności
sobie, drugim go też do posmaku użycza.”(H,4) Tym samym przedstawia swą pracę
pisarską jako szczególny rodzaj pracy mozolnej, mrówczej, która stanowi jego akt
patriotyzmu. Wspomina Jana Zamoyskiego, męża stanu ufającego swej cnocie ale i nie
175
M. Wiszniewski: op. cit., s. 508.
Nikt nie szczyci się, ponieważ jest obywatelem Wielkiego Świata: lecz ponieważ godzien jest wielkiej i
świetnej ojczyzny.
Wszystkie cytowane fragmenty Herbów rycerstwa polskiego pochodzą z reprintu wydania z 1584roku w
drukarni Macieja Garwolczyka wydanego przez Kazimierza Józefa Turowskiego w 1858 roku. Cytaty
oznaczono :H-Herby rycerstwa polskiego i po przecinku numer strony.
176
99
gardzącego cnotą innych – confidens virtuti suae, non invidet alienae177. Cnota jest
bowiem główną wartością tu eksponowaną. W pochwale króla wymienia jego przymioty:
prawość, zacność, możność, dzielność. Przez przywołanie miejsc historycznych(t.j.
Połock, Sokół, Jezieryszcze, Wielkie Łuki itd.) podkreśla talent wojskowy władcy,
odwołuje się do uczuć patriotycznych i tym samym wzmacnia siłę perswazji.
Po dedykacji umieszczono epigramaty pisane po łacinie, które pełnią rolę,
używając współczesnej terminologii - reklamy, zachęcającej do lektury dzieła. Epigramaty
te wartościują je i w poetycki sposób obrazują jego kwintesencję, a zatem jak pisze Jan
Wierzejewski:
Eregiam nobis operam Paprocius egit,
Dum satagit gestis consulisse bonis.
Sauromatum proceres claro de sanguine creti,
Quorum gesta canit Vandala posteritas,
Pro libertate et patria et pro arisque focisque
Stemmata bellantes emeruere sua.178(H,7)
Dzieło zasługuje na uwagę, gdyż mówi o ludziach szlachetnej krwi, którzy przez
swe czyny zasłużyli sobie na rodowody, księga ma zatem charakter pamiątki.
M. Samuel Wolfii dokonania Paprockiego przyrównuje niemalże do biblijnego
wskrzeszenia zmarłych i także zachęca do zabiegania o cnotę, najsłodszą nagrodę. Jego
zdaniem relacje Paprockiego pokazują, że nie tylko wodzów hektorowych mamy ale
i polskich mężów równych ich sławie:
Stemmata dum procerum Paprocius eruit, atque
Restituit vitam post sua fata viris,
Nonne tibi monstrat sortem quae tollit in alta
Obscurum, Hectoreos attenuatque duces?
Sedulus haec igitur quoties monumenta revolvis,
Gloria te pennis excitet alma suis.
Et pete virtutis dulcissima praemia: namque
Sola manet virtus, caetera morte cadunt.179(H,7)
177
Ufając swej cnocie, nie nienawidzi cudzej.
Wspaniałe nam dzieło Paprocki wydał,
Póki tylko troszczył się o to, by mieć na względzie szlachetne czyny.
Najznakomitsi z Sarmatów wywodzący się z krwi szlachetnej,
Których czyny opiewa potomność
Za wolność i ojczyznę, za ołtarze i ogniska ofiarne walcząc
Zasłużyli na swe rodowody.
178
100
Natomiast Franciscus Viesitius Polonus przywołuje bliżej nieokreśloną boginię
słowiańską Arkone, która funkcjonuje w utworze jako uosobienie arete tak bardzo
wówczas pożądanej :
Sarmatis ora Altrix generosa virorum
Regina Arctoae sola decusque plagae,
Martia progenis Slavorum, animosa propago
Quam tenet, et forti protegit usque manu,
Fundere non dubitans pro Christi nomine vitam,
In scyticos hostes dum sacra bella gerit.
Quam tulit heroas fortes ab origine prima
Temporibus belli, temporibusque togae.
Priscae virtutis heroica signa virorum.
Quae cernis, multo parta cruore, notant
Haec vatis cura Herculeoque labore Paprocii
Patria lectoris docta camoena, dedit.180(H,8)
Ostatni już utwór Ad posteritatem w lapidarny sposób, jak na epigramat przystało,
ilustruje dydaktyczne przesłanie herbarza:
Errata priscorum satis quondamque sepulta
Sarmaticae gentis perlege posteritas
Fortia facta patrum, voluens, imitare legendo
Nunquam degenerans aemula posteritas.181(H,9)
179
Póki Paprocki wydobywał rodowody najznamienitszych, oraz
Przywracał mężom życie po dokonaniu się ich losu,
Czyż nie ukazuje tobie losu nieznanego, który wznosi na wysokości,
Zaś znaczenie losów wodzów hektorowych umniejsza?
Skrzętnie ty zatem powtarzasz dowody,
Chwała cię miła swymi skrzydłami łechce.
Zatem staraj się o cnoty najsłodszą nagrodę: bowiem
Ona jedna pozostaje, inne zaś rzeczy w nicość się obracają.
180
Ust sarmackich można szlachetna karmicielka, mężów
Jedyna królowa Arkone i ran ozdoba
Marsowa odważna potomkini Słowian, która potomstwo
Zachowuje i dzielną ręką aż dotychczas ochrania,
Nie wahając się oddać życie w imię Chrystusa,
Póki świętą wojnę toczy wśród scytyjskich wrogów.
Która od samego początku była natchnieniem mężnych herosów
W czasach wojny i togi
Bohaterskie mężów odznaki dawnej cnoty.
Które cierniem, z krwi obficie wylanej zrodzone
Owa troska wieszcza, herkulesowym trudem Paprockiego
Ojczyźnie czytelnikom uczonym dedykuje.
101
Kolejnym elementem zamykającym partię wstępu, jest zwrot Do Czytelnika, w
którym nadawca nawiązuje z nim kontakt, ujawnia się jako członek tej samej co odbiorca
społeczności. By pozyskać jego przychylność i zjednać jego sympatię zwraca się do niego
„łaskawy czytelniku” i następnie streszcza wszystkie pięć części dzieła, by ten miał ogląd
całości. Wyjaśnia też skąd czerpał źródła a mianowicie: z historii, terminat kościołów,
przywilejów, akt ziemskich, grodzkich, metryki ksiąg królewskich i różnych skryptów.
Nasze refleksje nad gatunkiem rozpoczynamy od postawienia tezy, że jest to dzieło
sylwiczne, w którym naczelną zasadą kompozycyjną jest varietas. Już we wstępie bowiem
zaznaczono, z jakich źródeł będzie autor czerpał wiadomości. Przeglądając pobieżnie karty
herbarza zauważamy obok przeważającej formy ciągłej, prozatorskiej : listy, epigramaty,
fragmenty kronik (Kadłubka, Baszko, Długosza, Miechowity, Kromera), elogia, epitafia,
effigies (wizerunki), przywileje, epicedja.
Dzieło wydane niespełna siedem lat po Gnieździe cnoty już przy pobieżnej lekturze
różni się zasadniczo: przede wszystkim zrezygnowano w nim z drzeworytów
genealogicznych i wizerunków władców a pozostawiono jedynie herby, które stanowią
swego rodzaju jego oś konstrukcyjną . Układ herbów, podobnie jak przedstawianych
wątków fabularnych, nie jest przypadkowy, podstawową zasadą porządkującą je jest
chronologia. Przyjrzyjmy się więc: księga pierwsza, objętościowo najmniejsza, w
przeciwieństwie do pozostałych ksiąg zawiera tylko jeden herb – orła białego „który
królom tylko a królestwu należy”. Na tle pozostałych ksiąg wyróżnia się również tym, że
opowiada o władcach Polski, począwszy od legendarnego Lecha monarchy roku 550 aż do
Ludwika Węgierskiego zmarłego w 1384 roku , przyjmuje zatem formę modnego wówczas
katalogu władców, (by przypomnieć Klemensa Janicjusza Vitae Regum Polonorum
elegiaco carmino descriptae , zbiory Jana Achacego Kmity, Jana Głuchowskiego).
Zbliżona do niej jest księga czwarta „O herbiech ksiażąt i rycerstwa Wielkiego Księstwa
Litewskiego”, przedstawiająca dzieje od 1205 roku do 1587 także trzymająca się porządku
czasowego, opowiadająca dzieje książąt (stąd herb Pogonia) i rycerstwa Litwy . Należy
zauważyć, że oprócz herbów zawiera również inny rodzaj przedstawień plastycznych chorągwie. Paprocki korzystał bowiem m. in. z Banderia Prutenorum Jana Długosza, jako
pierwszy ogłosił opis chorągwi krzyżackich, oparty na szesnastowiecznych streszczonych
181
Błędy przodków już na dobre pogrzebane
Sarmackiego rodu, niech przeczyta potomność
O mężnych czynach ojców, pragnąc czytaniem naśladować
Nie zniesławiona, lecz mająca naśladować potomność.
102
wiadomościach Banderiów Długosza . W księdze czwartej po opisie historii herbu Pogonia
przedstawił kolejno pięćdziesiąt siedem chorągwi wraz z krótkimi informacjami o nich w
języku polskim.
O ile u Długosza chorągwie wyobrażone są tak jak wisiały, drzewcami poziomo
mocowanymi do filarów, na drzeworytach u Paprockiego drzewca stoją pionowo i
opatrzone są grotami.182
Układ chronologiczny zachowują też księgi - księga druga (najobszerniejsza)
opisująca herby polskie od stworzenia świata do końca szesnastego wieku i trzecia
przedstawiająca herby przyniesione do Polski z innych państw ( od średniowiecza 996
roku do końca szesnastego wieku), w których kolejność prezentowanych herbów
wyznaczają daty ich rzekomego nadania lub pojawienia się w Polsce. W ostatniej księdze
piątej, o herbach powiatowych, trudno mówić o pełnej chronologii, gdyż historie herbów
niektórych miast nie zawierają żadnych konkretnych dat. O kolejności ich przedstawienia
decyduje raczej ranga samego miasta - i tak najpierw mamy Kraków, potem Poznań. W
samym opisie, chociażby herbu Krakowa, zgodnie z porządkiem czasowym, rok po roku
przedstawieni są kolejni znaczni jego mieszkańcy.
W całym herbarzu, trzeba zauważyć, nie opisy herbów są najważniejsze. W
miejscach, gdzie nic nowego w danej kwestii autor nie dostrzegał, odsyła do Gniazda
cnoty, ważniejsze są bowiem problemy genealogiczne, zestawienia, opisy rodów się nimi
pieczętującymi. Te herby, o których znalazł nowe informacje powtarza. I tak dla
porównania o herbie Bełt w Gnieździe cnoty znajdujemy wyłącznie informację, iż „dawny
klejnot w Polsce, a ktoby go używał wiedzieć nie mogę, trzy bełty w czerwonym
polu.”(GC,1121) W Herbach rycerstwa polskiego dodatkowo, autor podaje już , że herb
przyniesiono z Moraw i posługują się nim Chochorowscy i Sniechowscy.W Herbach
rycerstwa polskiego pojawiają
nowe herby : Ajchingier, Biała, Bojcza, Brochowicz,
Bzura, Bemardel, Boża wola, Dąb, Drogmier, Krzywda, Kos, Kozieł, Kruczyna, Kizynek,
Mora, Murdelio, Przyjaciel, Pnieinia, Połota, Poronia, Pskowczyk, Ratułt,Wieże ,
Wierzbna, Saława, Samson, których nie znajdziemy w Gnieździe cnoty i przeciwnie, są i
takie herby zawarte w Gnieździe cnoty, których tutaj nie przedstawiono, by wymienić herb:
Amadej, Bożezdarz, Czasza, Konstanty, Korony, Modzela, Niemczyk, Prosna, Owada,
Sułtan, Srocznik, Szabla, Trzynog, Twardost . Nazwy niektórych herbów różnią się pod
względem fonetycznym lub fleksyjnym i tak w dziele wcześniejszym mamy herb:
182
Por. K. Górski: Wstęp. W: J. Długosz: Banderia Prutenorum. Wyd. K. Górski. Warszawa 1958, s.21.
103
Bełtowie tu Bełt, inne nazwy to np.: Fogelwajder-Fogielweder, Pietyroh-Pietyrog,
Brodzic-Brodzicz, Godzamba-Godzemba, Sztumberg-Stumberk, Rawic-Rawicz, KotwicKotwicz, Kusaba-Kuszaba, Bodula-Boduła, Brodzic-Brodzicz, Helt-Helth . Inna zmiana, w
przypadku jednoczłonowej nazwy herbu Krupek pojawiającego się już w Gnieździe cnoty
w Herbach rycerstwa polskiego występuje nazwa dwuczłonowa-Kur biały. Owe różnice
nie wynikają tylko ze zmian zachodzących pod wpływem rozwoju języka polskiego, gdyż
rozpiętość czasowa pomiędzy wydaniem obydwu dzieł to zaledwie kilka lat, ale przede
wszystkim są dowodem na funkcjonowanie w języku codziennym różnych ich wariantów,
których istnienie uwarunkowane jest różnymi czynnikami, dla przykładu nazwa herbu
Gołobok na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej będzie funkcjonować jako Hołobok.
Autor zrezygnował z formy poetyckiej przedstawienia problemu. Co prawda
pojawiają się utwory liryczne, już chociażby w samym wstępie wiersz Jana
Wierzejewskiego, M. Samuelis Wolfii Silesii, Franciscus Viesitius Polonus, czy w innych
miejscach utwory Bartosza Paprockiego (wiersz do Jana hr. Tęczyńskiego, do Góry
Tęczyńskiej, zamku, hrabiów Tęczyńskich) , wiersze Mikołaja Sępa Szarzyńskiego,
Klemensa Janicjusza, Andrzeja Trzecieskiego, Jana Kochanowskiego, Jakóba Górskiego,
Jana Gruszczyńskiego, Eobana Hessa, Rosłańca Paprockiego, Anonima, które nie stanowią
jednak głównej formy przekazu a jedynie są pewnego rodzaju ozdobnikami części
prozatorskiej.
Mając na uwadze, że dominującą formą zapisu nie jest wiersz, skoncentrujemy
uwagę na trzech zasadniczych elementach każdego dzieła: podmiocie mówiącym,
bohaterze i wątkach fabularnych.183
Analizę tekstu rozpoczynamy od podmiotu mówiącego i jego sposobu
wypowiedzenia się w dziele. Dzięki bowiem jego relacji czytelnik otrzymuje świat
przedstawiony. Zastanawiające jest więc to, jaką rolę spełnia on w tekście, czy tylko
relacjonuje zdarzenia, jego rola ogranicza się wyłącznie do suchego przedstawiania
faktów, informacji na temat poszczególnych rodzin?
Już na pierwszych kartach dzieła mamy do czynienia z wypowiedzią
pierwszoosobową. W zwrocie do czytelnika widoczna jest jego bezpośredniość „o
którecheś wyżej czytał”. Podmiot czuje się jako część społeczności, której losy
przedstawia, czego dowodem jest wielokrotnie powtarzane sformułowanie „wieku mego”,
183
Na penetrację tych właśnie elementów prozy staropolskiej zwróciła uwagę Hanna Dziechcińska: Proza
staropolska. Problemy gatunków i literackości. Wrocław 1967 a także Jadwiga Rytel w artykule : Z
problematyki gatunków literackich w prozie staropolskiej. W: Idem: Studia z dziejów prozy staropolskiej.
Warszawa 1993.
104
które osadza czas akcji w szesnastym wieku. W przytaczaniu informacji na temat
poszczególnych członków rodzin szlacheckich znajdujemy także informacje dotyczące
jego samego np. pisząc o Godziszewskich herbu Ogończyk „(…)Te była porodziła Dorota
Paprocka, ciotka moja rodzona. Piotr Godziszewski, który był zostawił, z siostrą moją
rodzoną trzy córki: Małgorzatę, Fruzynę i Zofię, i syna Jana(…)”(H,522), które wskazują
na jego związek z autorem.184
Z pozoru wydawać by się mogło, że jego rola ogranicza się do cytowania dzieł
kronikarzy, przytaczania źródeł potrzebnych w portretowaniu postaci, że w większej części
oddaje głos znanym kronikarzom a sam ma w opisie mały udział. Nic bardziej mylnego
jednak. Już sam fakt selekcji materiału, wyboru źródeł świadczy o jego inwencji twórczej.
Narrator ma swoją wizję i aby ją uwiarygodnić opiera się na źródłach historycznych.
Pragnie upamiętnić sławne czyny, pokazać historię w aspekcie dokonań wybitnych
jednostek- cel stricte kronikarski. Sam fakt, że jednym rodom poświęca więcej uwagi
( m.in. Tęczyńskim herbu Topór, rodom herbu Stary Koń, Gryf, Jastrzębiec) rozpisując się
na kilku kartach, inne zaledwie wymienia, świadczy o realizacji jego własnej,
przemyślanej koncepcji. Nadawca stale informuje odbiorcę o czynnościach, jakie podjął,
by uzyskać konkretne informacje. Przyjmuje zatem rolę uczonego, znawcy, który głodny
wiedzy podjął się prac badawczych, by dotrzeć do wiedzy hermetycznej. Ta jego pozorna
skromność, postawa uniżonego sługi w rzeczywistości okazuje się pewnym chwytem
retorycznym. Kreując świat przedstawiony nieustannie zdradza tajniki poszukiwań
motywowany, jak zauważono wcześniej, chęcią nadania swej relacji prawdziwości,
wiarygodności, stałego podtrzymywania kontaktu z czytelnikiem, ale z drugiej strony
wskazując nieustannie na etapy swej mrówczej pracy, mówi o sobie, dokonuje kreacji
samego siebie, jawi nam się jako twórca pieczołowicie ćwiczący swe rzemiosło.
Jest rzetelny, potrafi przyznać się do swej niewiedzy. Zamykając opis danego rodu
najczęściej używa formuły: „Inszych domów zacnych w różnych województwach jest
wiele, o których wiedzieć nie mogę”(H,550), mając świadomość, że nie wszystkich
przedstawicieli rodu wymienił i jakby tym samym chcąc się z tego wytłumaczyć. Zdarza
się, że podaje konkretny powód swej niewiedzy: „przez szerokość”(H,576), czy „przez
dalekość”(H,583). Informuje czytelnika o swych poczynaniach, w opisie herbu Tarnawa na
184
Historiografia, której reprezentantem jest herbarz nie wytworzyła fikcyjnej osoby opowiadającej, której
nie można byłoby utożsamić z autorem dzieła. W renesansie dokonała się ewolucja podmiotu mówiącego,
który przestał być anonimowy i sygnował swe dzieła, dlatego zwłaszcza w tych partiach dzieła, gdzie autor
podpisuje się swym imieniem i nazwiskiem (elementy ramy wydawniczej)możemy mówić, że jest nadawcą
komunikatu.
105
przykład: „ Nie najduję dalej w dawnych skryptach o przodkach tej familii, tylko
Targowickich dom”(H,574), prowadząc z nim ciągły dialog i kiedy trzeba, odsyła go do
lektury innych dzieł. Zdarza się, że w swym wywodzie wyprzedza przedstawiane później
fakty, o czym krótko komunikuje: „o którym będziesz czytał”(H,528).
W relacji podmiotu mówiącego dominuje funkcja informacyjna. Nadawca zaznacza
swą obecność w tekście w różnoraki sposób.
Z jednej strony poprzez sformułowania wskazujące na jego udział w
przedstawianych zdarzeniach, czy to w funkcji skryba zbierającego materiały o szlachcie
polskiej: „Na różnych liściech nazwisk od tego herbu wielem mężów znacznych
widział…”(H,724), czy też naocznego świadka biorącego udział w akcji o której mowa:
„(…)potem przodkom tego Edmunda opata przydano gwiazdę jako sam o tem sprawę
dawał, gdym się z nim widział w Wągrowcu, za opata Dzierzanowskiego z domu
Gozdawa.”(H,605)
Innym razem przyjmuje czynną postawę wobec przedstawianych faktów,
zastanawia się i prezentuje swe wnioski, dla przykładu, przy herbie Drya alias Mutina
stwierdza:
Piszą niektórzy, żeby Bernart Święty miał być tej familii, ale ja pewnem świadectwem zakonników reguły
cysterskiej ztąd je zbiję, którzy to dostatecznie wiedzą, że inakszy kształt i nazwisko jego było ma proclama
albo nazwisko Gaudim albo Wesele, własność jego taką jak baczysz: dwa rzędy szachownice białe a
czerwone na czarnem polu.(H,638)
Trzeba zauważyć, że , generalnie rzadko opatruje teksty swymi komentarzami.
Podmiot mówiący tylko sporadycznie wyraża powątpiewanie w prawdziwość
przekazów kronikarskich , czego dowodem jest obrona Piotra Szafrańca:
Na tegoż Piotra, z wielkiej niechęci, historyk Długosz zwaśniwszy się przeciwko niemu, wiele pisał: A to się
ztąd okazuje, że niewinnie, gdyż się nie zgadzają skrypta jego z listy królów polskich, któremi cnotę, męstwo
jego zalecając, wysławiają zasługi jego przeciwko r.p. i osobie swej królewskiej, co niżej czytając sam
dobrze obaczyszetc.(H,107)
Nie znika z pola widzenia, mimo, że jego obecność w tekście nie zawsze jest
wyraźnie zaznaczana. Jest obecny w każdym akcie językowym, począwszy od zdań
sprawozdawczych poprzez zasób słownictwa i budowę składniową zdania. Jego obecność
zaznacza się nie tylko w formie opowiadania o postaciach, zdarzeniach ale i w samej wizji
przedmiotu wypowiedzi.
106
W przeważającym stopniu jego wywód ma postać prostego naśladowania,
miejscami tylko dopuszcza do głosu bohaterów. Przykładem użycia mowy niezależnej jest
niniejszy fragment: „On zatem wbieżał na zamek nieznacznie między onym tumultem ,
który się zjachał na owo rozkazanie Werszowcowo; wtem kazał przed się stanąć Mnata
Werszowcowi; tam mu począł mówić: Izaliżem ja ciebie na miejscu swem gubernatorem
nie zostawił, a ty się tam brzydząc, tytuł mój sobie właśnie przywłaszczać chcesz
(…)”(H,563)
Herbarz jest reprezentantem prozy dopiero kształtującej się, dlatego nie możemy
jeszcze obserwować w nim analizy psychologicznej bohaterów, ich ewolucji, dlatego
istotne są tu zdarzenia, sytuacje, które budzą w podmiocie mówiącym postawę
„emocjonalną”. Oto przykład: „(…)Kozacy którzy byli do brzega się przybili a uciekać
chcieli, znowu w czółny siedli. Hetman im serce dobre czynił, sam za nimi jechał albo
płynął ostrożny a chciwy na stoczone bitwy. Ta galera, ze wszech najpiękniejsza, szła za
nimi jako strzała, już słyszeli trąby, bębny, okrzyk pogański, ukazowały się chorągwie
tureckie; hetman z Kozaki śmiele stanąwszy, czekał nieprzyjaciela.”(H,164)
Epitet „najpiękniejsza” to oczywiście określenie podmiotu mówiącego wyrażające
jego subiektywne odczucie.
Sam rzadko wartościuje, dokonuje ocen zdarzeń, postaci, miejscami tylko
lapidarnie informuje np.: „Dobrosławscy - mężowie dobrzy”(H,468), starając się
wyeksponować jakąś cechę, czy jak w przypadku Daniela herbu Rawicz, przy pomocy
wtrącenia łacińskiego ilustruje jego portret, jako rozpustnika „był barzo libidinosus, miał
filios et filias naturales in numero 50”(H,548).
Na uwagę zasługuje sposób w jaki w swój wywód wprowadza cytaty, fragmenty
innych dzieł. Owa technika wplatania w prozaiczną relację wierszowanych i nie tylko,
fragmentów miała swoje źródło nie tylko w piśmiennictwie europejskiego średniowiecza
ale w retoryce starożytnej, funkcjonowała pod nazwą prosimetrum.185
Inna jest funkcja wierszy będących elementami ramy wydawniczej, inna wtrąceń,
czy to lirycznych, czy prozatorskich w samym dziele. W pierwszym przypadku pełnią one
bardziej funkcję wprowadzenia do dzieła, prezentacji jego problematyki, w drugim mają
znaczenie historyczne - potwierdzają prawdziwość przedstawianych zdarzeń, występują w
roli argumentu.
185
T. Michałowska: op. cit. , s.405.
107
Opis herbu otwiera odwołanie do dzieła znanego dziejopisa, który pełni tu funkcję
condicio sine qua non. Ów akt przywołania opinii znanego dziejopisa świadczy o jego
autorytecie, skoro bowiem kronikarz ten i tan pisze tak to
przedstawione zdarzenie
z pewnością miało miejsce. Dopiero po nim ma miejsce konkluzja, przedstawienie rodu.
Liczne przywileje podobnie jak listy, epitafia funkcjonują na zasadzie argumentów
potwierdzających prawdziwość przedstawianych faktów, jako uzupełnienie relacji
podmiotu mówiącego albo jedyna zachowana na dany temat informacja.
Nadawca nie jest więc jedynie biernym obserwatorem przedstawianych faktów.
Mimo, że jego wywodom brakuje obiektywizmu, sam fakt zebrania i przedstawiania
zdarzeń, postaci przy pomocy różnych pomocnych źródeł świadczą o jego aktywności.
Podmiot mówiący tym samym stara się w ten sposób nadać swej relacji charakter
udokumentowanej kroniki literackiej.
Bohater a właściwie bohaterowie funkcjonują w dziele w różnoraki sposób. Z
jednej strony są to postaci biorące udział w akcji, tym samym tworzący fabułę. Z drugiej
strony większość bohaterów znana jest tylko z przypisania, uporządkowania ich w kręgu
osób należących do danego herbu, znamy ich tylko przymioty (głównie: zacność, możność,
godność). Nie możemy mówić o występowaniu w dziele jednego głównego bohatera
a o obecności bohatera zbiorowego-szlachty.
Bohaterowie przywoływani są zazwyczaj w kategorii czynności, zdarzeń, w
których pośrednio bądź bezpośrednio brali udział-stąd przewaga form gramatycznych
określających ruch-czasowników nad rzeczownikami. Brakuje opisu zewnętrznego
bohaterów, ewentualnie przywoływane są tylko pewne elementy wyglądu postaci, gdyż
ważniejsze są gesta - czyny i tak dla przykładu o Michale, staroście chmielnickim, herbu
Abdank czytamy : „ przodków swoich w dobrych sprawach nie wydawał, męża acz
wzrostem małego, wszakoż serca i szczęścia na nieprzyjaciela wielkiego. Umarł r.
1582”(H,222) .
Wzrost w tym wypadku „mały” funkcjonuje jako przeciwstawienie do jego
„wielkich” zalet. W innym miejscu opisując Jana Piotrowskiego, herbu Świnki podmiot
mówiący podaje, że był „(…)pisarzem ziemskim poznańskim, człowiek uczony i
zasłużony r.p. Był statury miernej, nogę jedną krótszą miał niż drugą, i toż mu samo
przeszkadzało do znaczniejszych posług r.p.(…)”(H,398).
Informacji tego typu, dotyczących aparycji bohaterów jest niezwykle mało,
pojawiają się sporadycznie, ich obecność stanowi nierzadko ważny dokument . Zauważyć
należy, że oprócz dominującej męskiej grupy braci szlacheckiej, wymienione są także
108
kobiety. Nie pełnią one jednak centralnej pozycji. Najczęściej przywoływane są w
kategorii roli jaką spełniały t. j. matki, żony, córki, przy czym jeżeli opisane zostały jako
żony konkretnych osób zaznaczano, czy zostawiły potomstwo, czy umarły bezdzietnie.
Chwalone często jako białogłowy „ świętych spraw i żywota”(np. Przedborska Dorota
herbu Gozdawa, babcia Bartosza Paprockiego (H,296) ) albo panie „żywota
świątobliwego”(np. Zofia z domu Prawdzic (H,212) ). Spotykamy również kobiety, które
zasłużyły się dla państwa nie tylko wydając na świat tak szlachetne potomstwo, czego
przykładem jest Beata de Tenczin herbu Topór, która „(…)zbudowała klasztor Bernardyn
w Samborze, będąc za Janem Odrowążem wojewodą ruskim, o której opowiada
epitaphium w tym tam klasztorze pisane(…)”(H,69).
Rozpiętość relacji uzależniona jest od zasobu uzyskanych na ich temat informacji,
zdarza się, że niektóre postaci przywołane są tylko z nazwiska i uszeregowane
w odpowiednim rodzie. Istotne są koligacje rodzinne, stąd informacje typu: zostawił
potomstwo, miał córkę, syna, umarł bezdzietnie itd. Bywa, że podana jest tylko informacja
ile lat żył, kiedy umarł. Lapidarne informacje o niektórych rodach to także wyraz intencji
nadawcy, który z wiadomych sobie powodów, nie chciał o nich pisać więcej.
W przypadku kiedy opis zaczyna się od słowa „dom” (w znaczeniu- rodzina)
kolejno wymienione są jego przymioty: starodawny, możny, znaczny, zasłużony
Rzeczypospolitej itd.
W sposobach konstruowania bohaterów dominuje tendencja pokazania postaci jako
modelu i wzorca. Herby rycerstwa polskiego w dużej części nawiązują do Klejnotów
Królestwa i rycerstwa polskiego Jana Długosza. O ile jednak Klejnoty dość często podają
charakterystyki rodów dość realistycznie, nie unikają negatywnych ocen, prezentują
złożoność natury ludzkiej, o tyle w herbarzu Bartosza Paprockiego mamy do czynienia
z pewną mistyfikacją. Szlachta ukazana jest jak w najlepszym świetle, w jej
charakterystyce właściwie nie znajdziemy żadnych jej wad a same zalety.
W herbarzu, jak w każdej kronice, czy szerzej – w każdym dziele
historiograficznym, mamy do czynienia z istnieniem dwóch sfer: sferą historyczną i jej
głównym wyznacznikiem – „prawdą” a także z sferą literacką, której dominującym
składnikiem jest fabuła, owe opowiadanie dziejów i kategorią „prawdopodobieństwa”.
Należy podkreślić, że jednym z głównych wyznaczników literackości tej grupy
tekstów jest właśnie fikcjonalność przedstawień literackich.
109
W Herbach rycerstwa polskiego wplatanie elementów fikcyjnych do narracji
historycznej nie zawsze jest świadomym zabiegiem zacierania prawdy. Często jest
rezultatem braku krytycyzmu wobec cytowanych źródeł.
Przekonujemy się o tym wielokrotnie wnikliwiej śledząc przywoływane legendy
herbowe. Opisując herb Korwin na przykład, autor odsyła czytelnika do innego herbu
Ślepowron, które traktuje na równi „Korwin, który skąd a jako dawno do Polski
przyniesion, o temeś już czytał pod ślepowronem”(H,708). Podaje zaledwie pięć nazwisk
herbowników, sam nie przedstawia historii herbu Korwin. Tymczasem herb ten nie był na
tyle nowy, aby nie mógł poszczycić się własną legendą, ponadto miał zdecydowanie
większą liczbę współklejnotników.186
Najbardziej wiarygodne, realne wydają się przedstawienia zdarzeń dotyczących
czasów współczesnych autorowi, których był naocznym świadkiem i nierzadko
uczestnikiem. Owe opisy czasów współczesnych, funkcjonujące obok zdarzeń minionych
są również znamienne dla kroniki.
Obok sfery realnej współistnieje rzeczywistość prawdopodobna, zrekonstruowana
przy pomocy zachowanych dokumentów, relacji i sfera zmitologizowana.187
Ta ostatnia widoczna jest zwłaszcza w księdze drugiej, opisującej pochodzenie
szlachty polskiej, gdzie czytamy:
Naród szlachecki, jako dawno jest, i zkąd ma początek, rozmaicie to różni skryptorowie opowiadają.
Powiadają jedni, żeby się miało od synów Noego począć, za onem przeklęctwem ojcowskim, kiedy Cham
syna swego przeklął, o to, że się śmiał z jego nieopatrznego leżenia, jako o tem czytamy (…)
Drudzy tego chcą, żeby się dopiero zacząć miało po zburzeniu onej wieże Babel, czasu Heber i
Phalek(…)(H,48)
Szukanie starożytnych korzeni miało na celu podniesienie rangi szlachty,
uwznioślenie jej. Skoro bowiem herby należały do jednostek wybranych (Mojżesza,
Noego, Chama, Izyma, Ozyrego) i szlachta była wyjątkowa, bo naznaczona.
W historii herbu Ślepowron natomiast
iż ten kruk, który na wierzchu podkowy, a Corvinis Romanis profluxit, czego są własne testimonia
na starej rzymskiej monecie, że tego klejnotu dawne w Rzymie używały wielkie familie. Z tego domu
Valerius Messala Corvinus, za czasów Tyberyusza cesarza rzymskiego(…)(H, 404).
186
Zob. J. K. Kochanowski: U kolebki polskich „Korwinów”. „Miesięcznik Heraldyczny”1937,nr2.
Podział na trzy sfery przyjmuję za: J. Malicki: „Kadłubkowe wymysły” – po wiekach. W: Legat wieku
rycerskiego. Studia staropolskie dawne i nowe. Katowice 2006, s. 42-43.
187
110
Dzieło to utrwala zatem średniowieczny mit o sarmackim pochodzeniu SłowianPolaków. Należy wspomnieć, że w renesansie polskim pewnej weryfikacji owych mitów
dokonał Maciej Miechowita w swej pracy Tractatus de duabus Sarmatiis, Asiana et
Europiana, et de contentis in eis, czy Jan Kochanowski w swym jednym z najmniej
znanych utworów O Czechu i Lechu historyja naganiona.
W przedstawianiu genealogii rodów mamy do czynienia z elementami
irracjonalnymi, materiał fabularny zawiera wątki baśniowe i legendarne. Jak zauważył
Mariusz Kazańczuk, baśniowe motywy fantastyczne traktowano w dawnej Polsce jako
„banialuki, trudno spodziewać się ich obecności w staropolskich relacjach heraldycznych,
służących przecież poważnemu celowi, jakim była interpretacja i gloryfikacja herbów
szlacheckich. W kontekście z powagą traktowanej tematyki fantastyka-jeśliby się pojawiłastanowiłaby element ośmieszający”188(inaczej w krajach zachodnich). Niektóre fabuły
zawierają elementy baśniowe jak np. legenda herbu Starykoń, Wczele, Prawdzic, ale
trzeba podkreślić ,jak zauważył dalej w swej pracy badacz „jedyną formą fantastyki, która
mogła otwarcie funkcjonować w obrębie staropolskich fabuł heraldycznych, była
cudowność religijna.”189
Takim przykładem obecności elementów religijnych w przekazach herbowych jest
epizod za panowania Władysława Jagiełły:
(…)roku 1399, u Poznania ciało święte w osobie chleba od jednej niewiasty wzięte, naprzód żydom
sprzedane, potem na polu na przedmieściu porzucone, tam jaśnieć wielkimi cudami poczęło, potem
nalezione. Na onemże miejscu zbudował kościół, który poświęcił ku czci Ciału Zbawiciela naszego
kazał.(H,769)
Nie mniej jednak, jak zalecał Cyceron: „wolno retorom zmyślać w historii, aby móc
coś efektowniej przedstawić”190. Fikcja w Herbach rycerstwa polskiego zajmuje odrębne
miejsce, elementy fikcyjne funkcjonują na tych samych prawach co rzeczy prawdziwe,
zauważmy, w historii herbu Lewart, poznajemy przyjście przodka herbu do Polski, kiedy
król Władysław Łokietek podróżując wstąpił z wizytą do jednego szlachcica. Szlachcic ów
przyjął króla niezwykle gościnnie za co ten w podzięce przyłączył do swego orszaku jego
188
M. Kazańczuk: op.cit,s.58.
Por. Ibidem,s.59.
190
Cyt. za M. Plezia: Wstęp. W: Gall Anonim: Kronika polska. Przeł. R. Grodecki. Oprac. M. Plezia.
Wrocław 2003, s.LIX.
189
111
syna. Syn ów bardzo często zasłużył się królowi za co ten go wynagrodził i sprawił mu
bogaty ożenek.
Legenda ta przedstawiona jest tak swobodnie, że nie budzi żadnych zastrzeżeń co
do swej wiarygodności. Autor bowiem bardzo dyskretnie wtapia elementy fikcyjne, by
uzyskać większą siłę perswazji. Możemy zauważyć pewien model przedstawień
historycznych, podobny do tego jaki wypracował później Walerian Nekanda Trepka w
swym Liber chamorum, odznaczający się pełną swobodą i lekkością stylu. Stylu, w którym
rzeczy nieprawdziwe wymalowane są tak, jakby były prawdziwe.
W niniejszym herbarzu nie możemy mówić o istnieniu jakieś jednej zasadniczej
fabuły. Kompozycja dzieła polega na luźno postawionych obok siebie epizodach
powiązanych porządkiem chronologicznym, jak zauważono wcześniej. Każdy epizod to
całość zamknięta w sobie, dlatego narrator przechodząc z jednego wątku do drugiego
często posługuje się określeniami typu: ten, tenże, tamże, potem, gdy, po z tychże, od
tegoż itd. zespalając je w całość. Układ całości dzieła jest kompozycją zwartą
przemyślaną- zamkniętą w ramach czasowych od pierwszych legendarnych władców
polskich, początków państwowości, polskich rodów szlacheckich przyjętych na gruncie
rodzimym, a także pochodzących z zagranicy, włączając szlachtę litewską po unii w
Horodle, nie pomijając herbów terytorialnych, powiatowych, jednostek terytorialnych
zamieszkałych przez określoną grupę etniczną posługującą się wspólnym językiem,
składających się na pojęcie narodu w sensie globalnym.
Na koniec przyjrzymy się sferze elocutio.
Już powierzchowna lektura Herbów rycerstwa polskiego wskazuje na liczne
wtrącenia łacińskie, czy to w postaci krótkich cytatów, pojedynczych słów, czy
fragmentów oryginalnych tekstów źródłowych napisanych po łacinie. Dzieło zostało
bowiem oparte na szesnastowiecznej zasadzie autorytetu, zgodnie z którą, aby
uwiarygodnić przedstawione fakty należało sięgnąć do źródeł i dla potwierdzenia ich
wiarygodności powołać się na nie. Trzeba zauważyć, że przywoływane są głównie źródła
polskie, a zwłaszcza kroniki i katalogi (Długosza, Janicjusza).
Pod kątem stylistycznym jest to dzieło niejednorodne, w tych miejscach, gdzie
korzystano z źródeł, obserwujemy nie tylko zapożyczenia merytoryczne, ale i stylistyczne,
widoczne m.in. w budowie składni, różniące się od partii będących całościowo wytworem
autora herbarza. Zauważmy:
Przy herbie Ślepowron,w 1224 roku Wawrzętę de Ślepowrony opisuje za historykiem
Baszko:
112
Ibi Wawrzęta Slepowronicus cum nonnullis Mazovitis, et cum ipsoduce Conrado in silvis
se absondit, postea in Masoviam non multi reversi sunt191.
I dalej przerywa cytowanie. Powraca dopiero pisząc o Bolesławie:
Cladem suam apud Suchodol acceptam Conradus Masoviae dux ultrus Lituanos Prutenos
Jaczvingos contra nepotem suum Boleslaum Pudicum cracovien ducem prece et praecio
subornta quibus Wawrzętam Slepowronium praefecit(H,405)192
W relacji o herbie Abdank, przywołuje m.in. fragment z Kromera:
Erat legationis princeps Scarbicus, comes ex ea gente, que insigne habet lineas
junctas in modum duorum trigonorum equalium, acutos angulos habentium quorum bases
sursum versus pateant et.ut in historia.(H,217)193
Dalej z Długosza:
Singularis devotionis et seli in Deum et religionem christianam comes Michael
natione Polonus de domo et familia Abdank fundato et dato de bonis propriis monasterio
in Lubien ordinis s.Benedicti moritur et in eodem monasterio sepelitur.194
W historii herbu Godzemba z katalogu :
Lupus primus filius coitis Derslai de domo Godzamba ex custode plocen tempore
Boleslai Crispi a Petro archiepiscopo confirmatus vir fruge temperatus in bilem et
iracundiam proclivus.Sedit annis novem assumptus1170mortuus1179Ibidem in Ploc
sepultus.195 Najpierw opisuje klejnot, pisze za Długoszem o jego przodkach, że byli
sensati(poważni), pomijając inną cechę, o której wspomina autor Klejnotów a mianowicie,
że byli też i sed ad avaritiam proclivi (skłonni do chciwości).
W opisie herbu Dąbrowa powołując się na Miechowitę pisze:
191
Tam Wawrzęta Ślepowronus z niektórymi Mazowszanami i samym księciem Konradem w lasach się
ukryli, po czym niewielu wróciło na Mazowsze.
192
Poniósłszy klęskę pod Suchodołem Konrad książę Mazowsza pozyskawszy prośbą i zapłatą Litwinów,
Prusaków i Jaćwingów, zamierzając się zemścić na wnuku swym, Bolesławie Wstydliwym, księciu
krakowskim, na ich czele zaś postawił Wawrzęta Ślepowronus.
193
Był na czele poselstwa Skarbek, towarzysz pochodzący z tego rodu, który w herbie ma linie położone na
kształt dwóch trójkątów równobocznych posiadających kąty równe, których podstawy ku górze się wznoszą
naprzeciw.
194
Należący wyłącznie do Boga chrześcijanin sługa Michał z Polski, z domu Abdank, po ufundowaniu z
własnych dóbr klasztoru w Lubien wg reguły św. Benedykta, zmarł i w tym klasztorze został pochowany.
195
Lupus, pierwszy syn Derslai, z domu Godzamba, z płockiej pieczy, w czasach Bolesława Kędzierzawego,
wsparty przez arcybiskupa Piotra, człowiek zacny lecz skory do gniewu. Przebywał tam 9lat objąwszy urząd
w 1170, zmarł w r.1179 i tam w Płocku pochowany.
113
Missus est item a rege Kiszka cum lithuanicis ac polonicis copiis versus Wosniam
Moschorum arcem, hic celeriter quae circa eam arcem easent, ferro flammaque
absumpsit.196
W herbarzu dominuje„styl historiograficzny” właściwy literaturze polskiej. Styl
retoryczny ale pozbawiony patosu, panegiryzmu. Jak zauważył Aleksander Wilkoń (co
zalecał to między innymi także Jakub Górski, autor De generibus dicendi liber (Kraków
1562)) „styl historiograficzny cechowało unikanie natrętnego moralizatorstwa, dążność do
rzeczowości, faktograficzności, uporządkowania, jasności.”197Takim stylem napisany jest
właśnie analizowany herbarz.
Herb
Herb stanowi główne przedstawienie wizualne tekstu, zajmuje stałe miejsce-lewa
strona tekstu, na lewej karcie i prawa strona tekstu na karcie prawej.
W wydaniu Herbów rycerstwa polskiego z 1584 roku, przedstawienie herbu jest
identyczne jak w Gnieździe cnoty, z labrami, klejnotem. Niniejszy wizerunek herbu
pochodzący z dziewiętnastowiecznego reprintu Herbów rycerstwa polskiego, wydanego
196
Wysłany został zatem przez króla Kiszka z litewskimi i polskimi posiłkami przeciw twierdzy Wosniam
moschorum, ów zaś prędko to, co tę twierdzę naokoło otaczało, zniszczył ogniem i mieczem.
197
Por. A. Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Renesans. Katowice2004, s.197.
114
przez Turowskiego, mimo, że wzorowany na dziele oryginalnym, nie posiada labrów.
Klejnot zaś jest znacznie większy niż w wydaniu z 1584.
W całym herbarzu sztuka blazonowania w wielu miejscach pozostawia wiele do
życzenia, wiele herbów nie zostało opisanych, posiada tylko odsyłacz, aby czytelnik
zobaczył przedstawienie herbu na rysunku. Zdarza się, że opisu herbu nie ma w ogóle, albo
jest on nazbyt rozwinięty, tak, że czytelnik gubi się w szczegółach. Pojawiają się też
pewne nieścisłości ( np. przy opisie herbu Wczele podana jest informacja o klejnocie, że
„Murzynka ma być naga” a w rzeczywistości przyodziana jest w szaty).
Trzeba zauważyć, że wśród różnych typów klejnotów : tautologicznych tożsamych
z godłem heraldycznym, uzupełniających - związanych z fabułą heraldyczną herbu,
będących śladem dawnego godła, które przeszło do klejnotu jak w herbie Jelita w Herbach
rycerstwa polskiego dominują strusie pióra-ów klejnot ozdobny, który pojawia się często w
miejscach, gdzie w rzeczywistości się nie pojawiał, co jest oczywiście niezgodne z prawdą
historyczną. Te niekonsekwencje są wynikiem ingerencji drukarza, który dla ułatwienia
sobie pracy i obniżenia kosztów druku stosował te same klocki drzeworytnicze z
wyobrażeniami uniwersalnych klejnotów do różnych herbów.198
Historia herbu Jelita została tutaj wzbogacona o nowe dane genealogiczne, przede
wszystkim o Jelitczykach współczesnych autorowi. Pojawiają się informacje na temat
gniazda rodowego i rozsiedlenia Jelitczyków. O ile same informacje heraldyczne zajmują,
niewiele , bo zaledwie dziesięć procent całego dzieła, przeważającą jego część zajmują
informacje genealogiczne. Istotne jest, że jako nazwy herbu używa nazwy Koźlarogi.
Paprocki dokonał krytyki przekazu Długoszowego, chcąc wydobyć jego znaczenie.
Przyjrzyjmy się zatem tej historii herbu Jelita, zawartej w Herbach rycerstwa polskiego.
O klejnocie starodawnym polskim Kożlarogi który w roku1331, za znaczną zasługą
Floryana Szarego w bitwie z Krzyżaki u wsi Połowc novum proclama Jelita otrzymał, jako
o tem masz u wszystkich historyków dosyć jasne opisanie, i tu niżej dowodnie a
prawdziwie o tem czytać będziesz. Pisze Długosz o przodkach tego herbu, że bywali viri
modesti, canum ac venationum studiosi199. O których przypatrzywszy się własności herbu,
czytać będziesz, także i o potomstwie, które ja w tak szerokim królestwie znać i wiedzieć o
niem mogę. Mają być w czerwonem polu trzy spisy żółte.(…)w hełmie pół kozła rogatego,
a ztądże miał to proclama Koźlarogi, acz to niektórzy wywodzą, żeby miał mieć początek
swój od Półkozica; dopiero za Łokietka, ośla głowę wyrzuciwszy, trzy spisy przydano. Ale
198
199
Por. F. Kamocki: Dziwolągi heraldyczne. Warszawa 1916, s.8-9.
Szanowni panowie, miłośnicy psów i polowań.
115
się to z opisania historyków nie pokazuje, aby mu tam miano dać co więcej, tylko novum
proclama, o czem przy Floryanie Szarym niżej pilnie czytając zrozumiesz.
Pisze o tym Zdysławie w katalogu te słowa: Substituti in locum vacantem, metropolis
ecclesiae capitulares gneznen.virum idoneum, ad Zdislaum canonicum gneznen.vertunt
animos, erat enim et genere nobilis, et moribus ac virtute conspicuusetc. Confirmationem a
sede apostolica anno Domini 1183 consecutus, sedit Gneznae annis sedecim, mortuus
anno 1199.Ibidem tumulatus a summo pontifice Lucio terito natione Tusco, litteris et
promotionibus Mieczlavi principis et monorchae Poloniae illum adjuvantem provisus.
Auxit hic bona eclesiae gneznen. Notabiliter et plures villas in locis disertis et provisus.
Auxit hic bona ecclesiae gneznen.notabiliter et plures villas in locis disertis et saltuosis
locat, animosus bonorum ecclesiae denfensor, quam etiam in sua suppellectili in suisque
ornamentis, defectuosam refficere et instaurare usque ad mortem non deficit.Genere ut
praediximus nobilis, de domo familiaque Koźlarogi fuit200. Tak o nim właśnie w katalogu
napisano, w czem się Długosz namniej nie odgadza, pisze o nim te słowa: Gneznensis
metropolitanus Petrus secundus, cum annis duobus et viginti gnesnensem ecclesiam
rexisset, moritur et in gneznen. Ecclesia sepelitur. Cui Zdislaus canonicus gneznen.,
nobilis genere Polonus, de familia et domo Kozlarogi, per electionem canonicam succedit.
A summo pontifice Lucio P.P.tertio,Mieczislavo Majoris Poloniae duce intercedente,
provisus.201 (…)
Dopiero w roku 1331, za panowania Władysława Łokietka, wspominają wszystkie
historie, jako Długoszowa temi słowy: „Postero die, ubi primum, illuxit, rex in certaminis
locum, ad legenda suorum corpora, foedamque etiam hostibus, hostium spectandam
stragem descendit, ubi dum suorum legit recognoscitque caesorumcadavera, offendit illic
unum de militibus suis, qui in pugna egregie dimicans multis confossum spiculis habebat
corpus inter caesos
ex
vulnere
et mortuos, supinato corpore jacere vivum, utraque manu patefacto
ventre,viscera
atque
intestina
propria
attrectantem,Florianum
200
Ustanowiłem na wolne miejsce metropolii kapituły gnieźnieńskiej człowieka odpowiedniego; do
Zdzisława, księdza gnieźnieńskiego zwracają dusze, był bowiem człowiekiem szlachetnego urodzenia, i
doskonały pod względem obyczajów i cnoty. Uzyskawszy pozwolenie ze Stolicy Apostolskiej roku
Pańskiego 1183, przebywał w Gnieźnie przez 17 lat, zmarł w roku 1199.Tam został pochowany przez
Lucjusza III, papieża pochodzenia toskańskiego, opatrzony listami i promocjami księcia Mieczysława i
władcy polskiego, opatrzony jego wsparciem. Powiększył znacząco dobra kościoła gnieźnieńskiego i
zbudował liczne dwory w pewnych górzystych miejscach, dzielny obrońca dóbr kościelnych, z domu
rodzinnego Koźlarogi.
201
Metropolita gnieźnieński Piotr II, który zarządzał kościołem gnieźnieńskim przez 22 lata, zmarł i został
pochowany w gnieźnieńskim kościele. Po nim nastąpił wybrany przez elekcję kanoniczną Zdzisław, Polak
ze szlachetnego rodu, z domu Koźlarogi. Wsparty przez papieża Lucjusza III i za poręką księcia
Mieczysława.
116
nomine,cognominatum Szary.Quem diligentius intuitus,et pia illi miseratione compassus,
ad milites illum comitantes conversus,quam atrox,inquit,est hujus nostri militis quam
contemplamur poena.Tum ille spiritu resumpto:Atrocior est,respondit,si quis durum
vicinum in una villa consistentem,qualem ego sumexpertus,tulerit.Tum rex:Animo
aequiori,inquit,esto,et si ex praesenti vulnereincolumis evaseris,scito te liberalitate mea
duri vicini societate cariturum.Sublatus inde et perfectam curationem adeptus,regia
quoque largitione in feliciorem gradum evectus,stirpisuae,quae tres lanceas deferet pro
insigni,ex ipso rei eventu proclama novum Jelita,abrogato vetusto Koźlarogi, indidit.202
A tu się przypatrz, że mu nic więcej nie przydano do herbu, tylko novum proclama; bo
gdyćby mu było co więcej przyczyniono, nie zaniechałoby się to było w onym wieku od
historyków, a do tego wżdyby się był taki nalazł w Polsce, któryby był tego herbu
starodawnego używał, ale iż tylko proclama, tedy jednem nazwiskiem dla dawności
wszyscy ten herb zową Jelita; bo jako obaczysz prędko po onym czasie gdy ten Szary żył,
wiele domów tego cechu albo herbu było i znacznych, o czym niżej czytać będziesz, a
nowego herbu nadanie nie służyłoby było wszystkim, tylko własnemu potomstwu jego; ale
iż tam tylko novum proclama dano, tedy też wszyscy jednako nosząc herb ten, jednem go
nazwiskiem zową Jelita, a właśnie, jako starodawnemu herbowi rzeczonemu Abdank
novum proclama za Krzywousta, tak też za Łokietka od tego okrutnego ukłócia
rycerzowego, dano Jelita nazwisko.
Wszyscy ci Jelitowie rozumieją za nastarsze gniazdo swe Mojkowice w sieradzkiej
ziemi(…)”
Nie brakuje też i przywołania argumentu w postaci treści przywileju, jak chociażby:
„Ottone regni Poloniae, Floriano Szary lęcicien.cancellarii. Datum in Opatow,
anno 1354, in crastino beati Jacobi apostoli203.
202
Następnego dnia, gdy tylko zaświtało, król przyszedł na miejsce walki, by zebrać ciała swoich, oraz ujrzeć
sromotna klęskę wroga i stosy trupów, i gdy pozbierał swoich i rozpoznał porąbane ciała, natknął się tam na
jednego ze swych żołnierzy, dzielnego w walce, który miał ciało poprzebijane licznymi strzałami; leżał
ledwie żywy wśród martwych i pociętych z ciałem odwróconym, jedną ręką dotykał swoich wnętrzności,
które były widoczne w otwartej ranie brzucha. Nazywał się Florian szary. Przyjrzawszy mu się dokładnie,
poruszony nabożnym współczuciem, zwrócił się do towarzyszących mu żołnierzy: jak okropny, rzecze, jest
los tego żołnierza, którego tu widzimy. Wtedy ów, odzyskawszy świadomość: gorzej jest, odpowiedział, gdy
ktoś musi znosić pod jednym dachem okropnego sąsiada, czego ja doświadczyłem. Na to król: bądź dobrej
myśli, jeśli wyleczysz się z tej rany, wiedz, ze w swej hojności zechcę uwolnić cię od uciążliwego sąsiada.
Zabrany stamtąd i poddany troskliwej opiece i dzięki królewskiej hojności wzniesiony na wyższe
stanowisko, wskutek wypadku otrzymał dla swego rogu, który nosił jako herb trzy lance, nowe zawołanie
„Jelita”, po unieważnieniu dawnego „Koźle Rogi”.
203
Za Ottona Korony Polskiej, Floriana Szarego łęczyckiego kanclerza wydane w Opatowie w roku 1354 w
dzień po dniu św. Jakuba Apostoła.
117
Bardzo często opisując tu herbownych, zwłaszcza dostojników kościelnych, cytuje
Katalog :
„Był wzięt z probostwa krakowskiego, dwudziesty ósmy od zaczęcia wiary
chrześcijańskiej biskup krakowski, canonicae per viam scrutinii a capitularibus
conformiter, secunda Februarii electus204, po Bodzęcie z domu Róża, a roku 1367, w
Awinii przez Grzegorza jedenastego tego imienia papieża potwierdzon i poświęcon, u
którego sam był, Casimiri Poloniae regis tanque patroni adjustus intercessionibus et
consensu.205”
Wersja przedstawiona w Herbach rycerstwa polskiego nie odbiega od kanonu
autorstwa Jana Długosza. Z relacji Jana Długosza wynika, że w historycznej bitwie pod
Płowcami brał udział Florian Szary, z rodu mającego w godle trzy lance i zawołanie
„Koźle rogi”. Podczas bitwy został ranny w brzuch włóczniami, dlatego król, nadał mu
nowe zawołanie „Jelita”.
W legendzie herbowej przedstawionej w Gnieździe cnoty nie ma mowy o zmianie
zawołania z Koźle Rogi na Jelita. Z jednej strony Florian jest prezentowany jako „dziedzic
prawy herbu tego”(t.j.Jelita), a więc już herbu w tej postaci istniejącego; z drugiej jednak
strony –Paprocki określa Koźle Rogi jako dotychczasowy herb Floriana. Jednakże wahania
te, jak widać, ustępują w o sześć lat późniejszych Herbach, co jest rezultatem albo
zdobycia przez autora nowych informacji, albo efektem niejednoznaczności wiersza.
Reasumując - przede wszystkim w Herbach klejnot Jelitczyków zaprezentował jako
Koźlarogi, nie Jelita (zobacz tytuł historii),po drugie - dokonał krytyki przekazu Długosza,
by wydobyć właściwe jego znaczenie, po trzecie - Paprocki przekazał nam wiadomości na
temat gniazda rodowego i rozsiedlenia Jelitczyków.
Legendę herbową Jelita oparł na relacji Jana Długosza, który utrwalił ją na kartach
swoich Roczników. Fabuła zarysowana przez Długosza jest dość prosta: osadzona jest
w realiach historycznych Polski i nie wybiega poza ramy chronologiczne istnienia herbu.
Paprocki kontynuuje schemat legendy zaproponowany przez historyka, ale też dokonuje
w nim niewielkie zmiany poprzez amplifikacje wzbogacające przekaz o nowe szczegóły
i niewielkie korekty zmieniające znaczenie przekazu.
204
205
drogą przesłuchania zgodnie z prawem kościelnym przez kapitułę wybrany 2 lutego
Kazimierza króla Polski oraz swego patrona porękami wsparty
118
Podsumowanie
Herby rycerstwa polskiego wyróżniają się znaczną rozpiętością. Jest to zasadniczo
dzieło prozatorskie, jednakże skupiające w sobie wiele innych drobnych form literackich.
Miejscami realizuje wyznaczniki gatunkowe typowej kroniki, nawiązuje zwłaszcza do
kroniki średniowiecznej. Wskazuje na to: historyczny temat dotyczący przeszłości i
czasów współczesnych, przestrzeganie porządku chronologicznego, współistnienie
elementów fikcjonalnych obok bytów prawdziwych, rozwinięta funkcja narratora
stwarzającego świat przedstawiony, bogata rama wydawnicza z obszernym wstępem i jak
na kronikę przystało krótkim, zwięzłym zamknięciem Ad zoilum . W refleksji
genologicznej nie można jednak zapomnieć, co widać już przy pierwszej lekturze dzieła, o
istnieniu dominanty kompozycyjnej jaką była varietas, która sprawia, że na dzieło
patrzymy jak na swego rodzaju szkatułkę, z której co róż wyłaniają się nowe formy . Co
prawda, już chociażby w Kronice wszytkiego świata Marcina Bielskiego współistnieją
obok siebie sprzeczne tendencje z jednej strony dotyczące ukazywania prawdy
historycznej i z drugiej strony ich beletryzacji, funkcjonują obok siebie różne gatunki
literackie tak, że dzieło ma w pewnym sensie kompozycję hybrydyczną. Dopiero w dziele
Paprockiego jednak, owa segmentacja fabuły zasadza się na obecności ikon-herbów, które
porządkują tu całość materiału.
Mamy więc do czynienia z dziełem sylwicznym, co potwierdza fakt, że, jak
zauważyła Ludwika Szczerbicka - Ślęk „(…)swoistą cechą polskiego średniowiecza (a w
dalszych konsekwencjach epickiej tradycji)było dominowanie kronik.(…)W renesansie
kronika ustąpiła sylwom, poezję historyczną reprezentować zaczęły „małe formy”(jak np.
epinicjon, epicedium). Renesansowi twórcy za wzorcową realizację tego typu twórczości
uznali Silvae Stacjusza, odnalezione w początkach, a wydane drukiem u schyłku XV
stulecia.”206Mamy kompozycję - której zasadą naczelną jest varietas, w której
zrezygnowano z rycin ilustrujących herbownych a wprowadzono jedynie dłuższe listy osób
pieczętujących się danym herbem. Dzieło Paprockiego ma charakterystyczny układ - nie
rodzinami, lecz rodami herbowymi, w obrębie których omówiono współklejnotników, w
kolejności nie alfabetycznej, lecz często według „starożytności” rodu. Innowacja: po raz
pierwszy na gruncie polskim powstał herbarz, który połączył w jedną całość opisy herbów
z historią i genealogią szlachty. Co w efekcie dało oryginalny herbarz. Tym samym
206
L. Szczerbicka-Ślęk: W kręgu Klio …, s.5-6.
119
znacznie rozwinął Długoszowy schemat przedstawienia herbów, obecny w Klejnotach na
który składał się: opis herbu, jego pochodzenie , ewentualnie jakiś szczegół historyczny z
nim związany, próba charakterystyki członków rodu. W sposobie naśladowania obecne
jest zarówno naśladowanie proste, jak i mimetyczne, dążenie do faktograficzności,
zwięzłości. Ważne miejsce zajmuje fikcja, użyta w celu podkreślenia walorów przedmiotu
naśladowania, zwiększenia siły perswazji, która funkcjonuje na takich samych zasadach
jak prawda.
120
Rozdział VI
Herbarz. Próba definicji.
Na początku naszych rozważań przyjęliśmy następującą definicję herbarza: „dzieło
zawierające opisy herbów i osób się nimi pieczętującymi”.
Bartosz Paprocki, w swych dziełach nie posługiwał się nazwą „herbarz” dla
określenia gatunku, mimo iż wówczas, poszczególne nazwy gatunkowe były rozumiane
jako znaki słowne „ogólności” istniejącej obiektywnie (jako byt idealny)w utworach,
składających się na zbiory desygnatów tych nazw.
Mimo iż nazwa „herbarz” nie została użyta przez twórcę, w żadnym z
przedstawionych tu dzieł, mamy świadomość, że są to dzieła heraldyczne. Co zatem
buduje strukturę podstawową herbarza? Jaki jest jego zakres?
Z pozoru, wydawać by się mogło, że odpowiedź na to pytanie jest niemożliwa,
gdyż, aby stworzyć model gatunku, należałoby zbadać jak największą grupę tekstów,
zestawić owe dzieła z innymi gatunkami funkcjonującymi na wspólnym obszarze, w tym
samym mniej więcej czasie, co pozwoliłoby precyzyjniej wyznaczyć dyrektywy stawiane
temu gatunkowi. Zestawienie owo nie jest możliwe z prostego powodu, nie istniały
121
wówczas dzieła o podobnym formacie, Bartosz Paprocki był jednym z pierwszych
twórców wyznaczającym kierunek zmian tej właśnie formy literackiej. Jedynie
więc
prześledzenie jego warsztatu twórczego, miało na celu wydobycie tego co stałe,
charakterystyczne.
Niniejsza analiza, wykazała pewne zróżnicowanie w modelu genologicznym
poszczególnych dzieł. Nim jednak przyjrzymy się temu jak Bartosz Paprocki konstruuje
strukturę herbową, zatrzymamy się nad treścią herbarza, przedmiotami przedstawionymi.
Herbarz na mapie literatury staropolskiej zajmuje miejsce szczególne, jest
widomym znakiem sarmatyzacji kultury polskiej, stanowi jej ważny element, narzędzie
służące gloryfikacji szlachty. U kolebki sarmatyzmu bowiem legły zainteresowania
genealogią. To właśnie mit sarmacki, jak zauważył Janusz Pelc „budził ducha rycerskiego,
wcielał ideały energii i męstwa oraz w szczególny sposób podkreślał odrębność narodową
przez swoistą egzotykę surowego obyczaju, prostoty, a nawet i pewnego okrucieństwa
barbarzyńskiego ludu konnych wojowników”.207Mit sarmacki już w dobie renesansu
spełniał rolę dydaktyczną, stawiał wzór rycerskich przodków, godnych naśladowania, był
argumentem tradycyjnej niezawisłości narodu polskiego. Bartosz Paprocki typowy
Sarmata, jak na ówczesnego szlachcica przystało, lubował się w wywodzeniu rodów
herbowych od mitycznych przodków(Ozyrysa, Izis, Sema, Chama, cesarzy babilońskich,
Aleksandra Wielkiego itd.). Nie dziwi więc fakt, że dzieła heraldyczne Paprockiego
spotkały się z żywym przyjęciem. Odpowiadały gustom czytelniczym, można wręcz
powiedzieć, że były widomym znakiem zapotrzebowania na ówczesnym rynku
wydawniczym, dodatkowo napisane w języku polskim miały szansę dotarcia do jak
najszerszej grupy czytelników.
Powstaniu tej właśnie formy, sprzyjał kontekst kulturowy, rozwijająca się prężnie
kultura szlachecka, jej potrzeby, ideologia sarmacka, która determinowała wręcz określony
kierunek rozwoju literatury, decydowała o gustach i upodobaniach estetycznych
odbiorców, co nie bez echa wpłynęło na kształt dzieła. Z pewnością jest to gatunek
służący interesom stanu posiadającego decydujący głos, w życiu społecznym i
kulturalnym. Nie dziwi więc jego temat i retoryczny charakter.
Herbarz z jednej strony to dzieło historiograficzne, w którym, jak w każdej narracji
historycznej mamy do czynienia po pierwsze z prezentacją przeszłości-ojczyzny i jej
szlachetnych obywateli, po drugie-z prawdziwymi twierdzeniami o określonym ładunku
207
J. Pelc: Sarmatyzm. W: Słownik literatury staropolskiej…, s. 835.
122
poznawczym i
opisem przeszłości proponowanym przez historyka-autora.208Każdy
bowiem sposób prezentacji przeszłości ma cechy subiektywnego oglądu autora, który
dokonuje selekcji materiału, by następnie dokonać jego przedstawienia zgodnie z
zamierzonym celem, który chce osiągnąć. I tu mamy do czynienia z fikcją stanowiącą
narzędzie w konstruowaniu fabuły, ważny element literackości, który z drugiej strony
pozwala patrzeć na herbarz jako na dzieło literackie. Funkcjonowanie obok prawdy kategorii
prawdopodobieństwa,
wprowadzanie
obok
bytów
„prawdopodobnych”, czasem nadprzyrodzonych dowodzi, iż
realnych,
zjawisk,
wśród czytelników
szesnastowiecznych-to co powszechne, zwyczajne nie do końca budziło entuzjazm a wręcz
przeciwnie, większą siłę oddziaływania, przyswajania treści budziło to co niezwykłe,
legendarne, tajemnicze. Fikcja była dopuszczalna w tekstach historiograficznych,
pozwalała dopełnić kreowaną rzeczywistość, tak by stawała się bardziej interesująca.
Co
do
środków
przedstawiania,
dominuje
więc
prawda
ale
i kategoria fikcji, która funkcjonuje na tych samych prawach.
W zakresie treści, herbarz reprezentowany tu najlepiej przez Herby rycerstwa
polskiego przedstawia : gniazdo rodowe, rozrodzenie, rozsiedlenie, przedstawienie
najważniejszych przodków-ich przymioty, zasługi, dokładne daty piastowanych urzędów,
rodowody.
Pod względem tematycznym zaobserwować można tendencje do prezentacji
idealnej szlachty. Tematem wspólnym trzech wymienionych dzieł i zasadniczym dzieła
określanego mianem herbarza jest– opisanie cnót rycerskich mężów i ich rozrodzenia.
W zakresie formy zauważyliśmy pewne różnice w modelu genologicznym
kolejnych dzieł. Schemat kompozycyjny w pierwszym dziele, które stanowiło próbę
wprawiania się w formę, w znacznym stopniu wzorowaną na dziele Mikołaja Reja
określanym przez nas mianem quasi-herbarza przedstawiał się następującego: herb i
epigramat ze stałą strukturą wersyfikacyjną trzynastozgłoskowca z rymami parzystymi.
Model genologiczny Gniazda cnoty okazał się bardziej precyzyjny, nie była to już
wyłącznie apologetyczna wizja szlachty inkrustowana topiką antyczną, dlatego
posłużyliśmy się pojęciem herbarza. Gniazdo cnoty dzieło o wiele większe od Panoszy, w
którym autor nie zamykał się już w jednej formie wiersza trzynastozgłoskowca a dopuścił
ustępy w postaci dłuższych prozatorskich opisów, rozbudował konstrukcję herbarza
przede wszystkim poprzez podanie już nie tylko informacji na temat wybranych osób ale
208
Te trzy elementy narracji historycznej, traktowane jako odmiany dyskursu wymienia Frank Ankersmit w
swej pracy: Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii. Kraków 2004, s. 195.
123
całych rodów. Na jeszcze większą dowolność w zakresie formy pozwolił sobie w Herbach
rycerstwa polskiego, gdzie możemy mówić o pewnym synkretyzmie gatunków w obrębie
jednego, pojemniejszego, większych rozmiarów. Definicja herbarza w tym wypadku uległa
modyfikacji-jako zbioru gatunków o zmiennej liczebności. W dziele tym zrezygnował z
wizerunków władców, czy herbownych. Zastąpił je opisami szlachty , należącej do danego
rodu.
W każdym z prezentowanych dzieł ważnym czynnikiem mającym wpływ na
strukturę był kontekst kulturowy, na który składają się: założenia estetyczne, reguły
przedstawienia właściwe literaturze szesnastego wieku, kategoria podmiotu, relacja między
percypującym a obiektem patrzenia.
Modyfikacje występujące w strukturze (pomijając rozwój warsztatu pisarskiego
twórcy) wynikają głównie z warunków historyczno-kulturowych w jakich powstały
(określanych w pracy mianem parametrów kontekstu), uniwersalizacji jednostkowego
wydarzenia,
podporządkowania
w
różnym
stopniu,
nietypowości
opisywania,
eksponowania dodatkowych treści.
Zmiana struktury gatunkowej jest również znakiem tego jak literatura polska
łączyła się w „więzy krwi” z podobnymi dziełami powstałymi w innych krajach.
Niniejsze obserwacje pozwalają jednak wyróżnić pewne elementy stałe, do których
należą: kompozycja oparta na współistnieniu słowa i obrazu (herbu) składająca się z
głównych trzech elementów: tytułu, obrazu i tekstu przybierającego różną postać, gdyż
kategorią , która zdominowała ową strukturę jest varietas, kategoria nadgatunkowa , z
którą wiąże się kolejny element kompozycji-otwartość. Wszystkie wymienione elementy
stanowią razem strukturę podstawową wzorca gatunkowego herbarza.
Herbarz jawi się nam jako rozbudowana forma emblematu. Pamiętamy, że
występujące w nim formy, takie jak : stemmata, icones przyczyniły się do powstania
emblematów, które to z kolei oddziaływały na nie.209
Osią strukturalną herbarza (posługując się terminem Stefanii Skwarczyńskiej) jest
więc zarówno pewna właściwość treściowa-temat rycerskich przodków i typ bohaterapolski szlachcic, jak i pewna właściwość formalno-kompozycyjna: forma łącząca słowo i
obraz- (korelacja herbu i tekstu). W warstwie elocutio nie obowiązują żadne dyrektywy
(jedynie pewną normą tutaj jest relacja nadawczo-odbiorcza, istnienie podmiotu
mówiącego stale akcentującego swą obecność, jego bezpośredniość , sprawne operowanie
209
J. Pelc: Obraz-słowo-znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej. Wrocław 1973,s.224.
124
elementami fikcji, by osiągnąć zamierzony cel), widoczna jest niejednorodność
stylistyczna, najważniejsza jest bowiem res. Verba zajmuje miejsce drugie, służyć ma
tylko przedstawianiu przedmiotu.
Klasyfikując herbarze w długim szeregu prac historiograficznych, obok nazwisk
takich ich autorów jak: Maciej z Miechowa, Justus Ludwik Decius, Marcin Bielski, Maciej
Drzewicki, Stanisław Górski, Bernard Wapowski, Marcin Kromer, Reinhold Heidenstein
mamy świadomość, iż w renesansie, który stanowił kolebkę dziejopisarstwa (zwłaszcza
Florencja), funkcjonowały dwa210 główne modele historiografii: pierwszy - retoryczny,
którego twórcą był Leonardo Bruni, autor Historiarum florentini populi libri XII i drugierudycyjno-krytyczny, zapoczątkowany przez Flavio Biondo autora pracy Italia illustrata
(1453). O ile pierwszy kładł główny nacisk na formę przekazu, to w jaki sposób historia
ma być przekazywana, zalecał dbałość o artystyczne środki wyrazu, drugi stawiał głównie
na prawdę, krytycyzm wobec podawanych przez historyków informacji. Herbarze i quasiherbarze Bartosza Paprockiego, czy to ze względu na sposób przekazywania informacji,
czy powszechny brak krytycyzmu wobec źródeł, stanowią realizację pierwszego modelu.
Bartosz Paprocki jest więc wiec twórcą podstawowego dla heraldyki polskiej dzieła
(mowa tu oczywiście o Herbach rycerstwa polskiego, 1584), w którym połączył ,
najogólniej rzecz mówiąc, wizerunki herbów i ich opisy wraz z genealogią szlachty, co w
efekcie stworzyło nowy typ herbarza, nieznanego w zachodniej Europie.
210
Krzysztof Pomian na przykład wyróżnia jeszcze model teologiczny z naczelną ideą powrotu do źródeł
wiary. W: „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1964.T.9.
125
Bibliografia
Podmiotowa
B. Paprocki: Panosza. Kraków 1575.
B. Paprocki: Gniazdo cnoty. Kraków 1578.
B. Paprocki: Herby rycerstwa polskiego. Kraków 1584. Wyd. K. J. Turowski. Kraków
1858.
Przedmiotowa
Ankersmit Frank: Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii.
Kraków 2004.
Anonim Gall: Kronika polska. Przeł. R. Grodecki. Oprac. M. Plezia. Wrocław 2003.
Baliński M.: Paprocki i Panosza. Przegląd pism Bartosza Paprockiego. W: Studia
historyczne. Wilno 1856.
Bańkowski A.: Słownik etymologiczny języka polskiego. T. 1, 2.Warszawa 2000.
Bartoszewicz K. : Dziesięcioro przykazanie mężowo. „Tygodnik Ilustrowany”1897, nr2.
Barycz H.: Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu. Kraków 1935.
Bibliografia Karola Estreichera. T. 24. Kraków 1912.
Bibliografia Polska Karola Estreichera. T.12. Kraków 1870.
Bieńkowski T.: Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450-1750). Główne problemy
i kierunki percepcji. Wrocław 1976.
Biliński A.: Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów. Warszawa 1932.
Błeszczyński J.: Herbarze. W: Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda. T.11. Warszawa
1862.
Bogucka M. : Białogłowa w dawnej Polsce. Warszawa 1998.
Borowski A.: Renesans. Kraków 2002.
Brückner A.: Mikołaj Rej. Studium krytyczne. Kraków 1905.
Brückner A.: Ezopy polskie. Kraków 1902.
126
Brzustowicz B. W.: Turniej rycerski w Królestwie Polskim w późnym średniowieczu
i renesansie na tle europejskim. Warszawa 2003.
Buchwald-Pelcowa P.: Historia literatury i historia książki. Studia nad książką i literaturą
od średniowiecza po wiek XVII . Kraków 2005.
Celej A.: Bibliografia genealogii i heraldyki polskiej za lata 1980-2001. Warszawa 2006.
Cetwiński M., Derwich M.: Herby, legendy, mity. Wrocław 1987.
Chodynicki I.: Dykcjonarz uczonych Polaków, zawierający krótki opis ich życia,
szczególne wiadomości o pismach i krytyczny rozbiór ważniejszych dzieł niektórych. T.2.
Warszawa 1833. Wyd. 1974.
Cicero: De Inventione. I, 15. Przeł. : E. Rykaczewski: O wynalezieniu retorycznym, Pisma
filozoficzne Marka Tuliusza Cycerona. Cz. II. Poznań 1879.
Curtius E. R.: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Tłum. i oprac. A. Borowski,
Kraków 2005.
Czubek J.: Wstęp. W: Bartosza Paprockiego dwie broszury polityczne z lat 1587 i 1588.
Wyd. Idem. Kraków 1900.
Dawni pisarze polscy. Od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik
biograficzny i bibliograficzny. Red. Roman Loth. T. 3. Warszawa 2002.
Deptuła Cz.: W kręgu starych i nowych refleksji nad genezą i symboliką herbów szlachty
polskiej. Znak - mit –historia. „Zeszyty naukowe KUL”35:1992, nr 1-2.
Długosz : J. Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 9. Warszawa 1975.
Dobrovský J.: Rozlišnosti v exemplářích Diadochu B. Paprockého. „Časopis Musea
Královstvi Českého” 1828.
Dziechcińska H. : Proza staropolska.. problemy gatunków i literackości. Wrocław 1962.
Dynowska M.: Obrazy. W: „Dziennik Cieszyński” 1907, nr 129.
Galbreath D. L., Jéquier L.: Lehrbuch der Heraldik. München 1978.
Gloger Z.: Encyklopedia staropolska. Warszawa 1972.
Gołębiowski Ł.: O dziejopisach polskich, ich duchu, zaletach i wadach. Warszawa 1826.
Górka B.: Wstęp. W: Ikones książąt i królów polskich ks. Jana Głuchowskiego.
Reprodukcja fototypiczna wydania z 1605r. Wrocław 1979.
Górski K.: Wstęp. W: J. Długosz: Banderia Prutenorum. Wyd. K. Górski. Warszawa 1958.
Górzyński S., Kochanowski J.: Herby szlachty polskiej, Warszawa 1990.
Grabski A. F.: Zarys historii historiografii polskiej. Poznań 2000.
Hanus I. : Stosunki polsko-czeskie na przestrzeni wieków. Poznań 1936.
127
Heymowski A. : Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich. Studia
Źródłoznawcze 1985. T.29.
Heymowski A.: Herby polskie w Codex Bergshammar. Studia Źródłoznawcze 1967. T. 12.
Hrabětova I. : Nĕkolik poznámek k žánrové charakteristice erbovní povĕsti. W: Folklórné
žánre – Archívy – Katalógy. Bratysława 1991.
Hrabětova I.: Brněnský drak v povĕstech a historii. „Forum Brunense III 1992.
Hrabětova I.: Erbovni pověsti v českých spisech Bartlomĕje Paprockĕho z Hlohol. Brno
1992.
Hrabětova I.: Erbovní pověsti v českých spisech Bartoloměje Paprockého z Hlohol. Brno
1992.
Hrabětova I.: Genealog B. Paprocký a erbovní povĕsti. W: Sborník referátů z IV.
konference československých genealogů a heraldiků v Ostravĕ 1989. Ostrawa 1992.
Hrabětova I.: Ideál člověka v erbovní povĕsti renesanční doby. W: Polonica, Brno 1990.
Hrabětova I.: K původu pernštejnské erbovní pověst. „Časopis Matice moravské” 1990.
Hrabětova I.: Erbovní
pověsti u
Bartoloměje Paprockého z Hlohol. „Národopisné
aktuality” 1990.
Hrabski F.: Zarys historii historiografii polskiej. Poznań 2000.
Jireček J.: Bartolomĕj Paprocký z Hlohol a z Paprocké Vůle a spisovatelská činnost jeho.
„Časopis Musea Království Českého” 1866.
Juszyński H.: Dykcjonarz poetów polskich. T.2. Kraków 1820.
Kamocki F. : Dziwolągi heraldyczne. Warszawa 1916.
Karaska J.: Polská dedikace Paprockého Vilémovi z Rosenberka. „Časopis musea
moravského”1903.
Katedra Najświętszej Marii Panny w Paryżu. Przeł. H. Szumańska-Grossowa.
T.1.Warszawa 1954.
Kazańczuk M.: O herbach szlacheckich w dawnej Polsce. „Nauka”2006, nr4.
Kazańczuk M.: Staropolskie herbarze. Herby-historia-religia. „Pamiętnik Literacki”
2002, r. XCIII, z.3.
Kazańczuk M.: Staropolskie legendy herbowe. Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.
Kazańczuk M.: Średniowieczni Sarmaci. Obraz przeszłości w legendach herbowych
Bartosza Paprockiego. W: Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny
Kapełuś. Red. M. Kapełuś, A. Engelking. Warszawa 2002.
Kiersnowski R. : Tworzywo historyczne polskich legend herbowych. „Rocznik Polskiego
Towarzystwa Heraldycznego”, nowa seria T.1(12), 1993.
128
Kochanowski J.K.: U kolebki polskich „Korwinów”. „Miesięcznik Heraldyczny”1937,nr2.
Kopaliński W. : Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 2003.
Kopaliński W.: Słownik symboli. Warszawa 2006.
Kopczyńska Z.: Znaczenie wyboru formy wierszowej
na przykładzie polskiego 8-
zgłoskowca. „Pamiętnik Literacki” 1970, z.4.
Kotarski Z.: Publicystyka polityczna polskiego odrodzenia. W: Problemy literatury
staropolskiej. Pod red. J. Pelca , s. 2. Wrocław 1973.
Krajewski M.: Dobrzyński słownik biograficzny. Ludzie europejskiego regionu. Włocławek
2002.
Krejči K.: Bartoloměj Paprocki z Hlohol a Paprocké Vůle. Život - dílo – forma a jazyk.
Praga 1946. Wybrane studia slawistyczne: kultura, literatura, folklor. Prze. E. M. Hunca i
inni. Warszawa 1972.
Krejči K.: Obraz svĕta ve středověké bajce. W: Vĕda a Život. T. 4, 1938.
Kronika Wielkopolska. Oprac. K. Abgarowicz. Warszawa 1965.
Krzyżanowski J.: Poezja polska w szesnastym wieku. W: Kultura staropolska. Kraków
1932.
Krzyżanowski J.: Poezja polska w XVI wieku. W: Kultura staropolska. Kraków 1932.
Kuchowicz Z.: Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku. Łódź 1975.
Lichański J. Z., Legendy herbowe, „Nowe Książki” 1991, nr 11-12.
Lichański J. Z.: Teoria historiografii i retoryka, czyli o związkach piśmiennictwa
historycznego i teorii retorycznej. W: Idem: Retoryka. Od średniowiecza do baroku, teoria
i praktyka. Warszawa 1992.
Linde M. S. B. : Słownik języka polskiego. T. 2. Lwów 1855.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1984.
Magnuszewski J.: Literatura polska a literatura czeska do połowy XVIII wieku. W:
Literatura staropolska w kontekście europejskim. Związki i analogie. Pod red. T.
Michałowskiej i J. Ślaskiego. Wrocław 1977.
Malicki J. : Legat wieku rycerskiego. Studia staropolskie dawne i nowe. Katowice 2006.
Malicki J.: Laury, togi, pastorały. Szkice o kulturze literackiej renesansowego Śląska,
Katowice 1983.
Malicki J.: Wstęp. W: T. Zawacki: Katalog książąt i królów polskich, Katowice 2004.
Mĕšt’an Antonín: Bartosz Paprocki a A. Czahrowski, dva političtí emigranty a basnici,
Slavia. Praga 1996, nr 3.
Michałowska T.: Staropolska teoria genologiczna. Wrocław 1974.
129
Michałowska T.: Średniowiecze. Warszawa 2002.
Mierzwa E.A. : Historia historiografii.T.2.Warszawa 2007.
Nadolski B.: Kierunki rozwojowe dziejopisarstwa staropolskiego. Lwów 1938.
Niesiecki K.: Korona Polska. T. 3. Lwów 1740.
Niesiecki K. : Herbarz Polski. Wyd. J.N. Bobrowicz. T.9. Lipsk 1839-1845.
Nowy Korbut. Piśmiennictwo staropolskie. Red. K. Budzyk. T. 3.Warszawa 1965.
Nowy Słownik Języka Polskiego. Red. E. Sobol. Warszawa 2002.
Ocieczek R.: Sławorodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku.
Katowice 1982.
Pauli Ż.: Wiadomość o życiu i pismach Bartłomieja Paprockiego. Przy wyd.: Herby
rycerstwa polskiego. Kraków 1584. Wyd. K.J. Turowskiego. Kraków 1858.
Pelc J. : Obraz –słowo– znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej. Wrocław
1973.
Petrů E.: Autor dvou literatur. W: Bartolomĕj Paprocký z Hlohol: O válce turecké a jiné
příbĕhy. Praga 1982.
Piechowski J.: Ukryte światła herbów. Warszawa 1991.
Piechowski J.: Herby, magia, mity. Warszawa 1995.
Piekosiński F.: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków 1899.
Pilarczyk F.: Stemmata w drukach polskich szesnastego wieku. Zielona Góra 1982.
Pinches R., Wood A.: An European Armorial of Knights of the Golden Fleece and 15 th
Century Europe. London 1971.
Polišenský J.: Bartoloměj Paprocki z Hlohol. Zrcadlo Čech a Moravy . Praga 1941.
Polski Słownik Biograficzny. Red. W. Konopczyński. T.25. Wrocław 1980.
Polski Słownik Biograficzny. Red. W. Konopczyński. T.1.Kraków 1935.
Pomian K.: Historia miedzy retoryką a ideologią. Niektóre problemy myśli historycznej
doby odrodzenia i reformacji. W : Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T.9. 1964.
Problemy literatury staropolskiej. Pod red. J. Pelca, s. 2. Wrocław 1973.
Problemy literatury staropolskiej. Pod red. J. Pelca, s. 3. Wrocław 1978.
Przybyliński R.: Hetman wielki koronny Mikołaj Mielecki (ok.1540-1585). Toruń 2003.
Rej M.: Zwierzyniec 1562. Wyd. W. Bruchnalski. Kraków 1895.
Rytel J. : Studia z dziejów prozy staropolskiej. Warszawa 1993.
Sarnowska –Temeriusz E. : Zarys dziejów poetyki. Od starożytności do końca XVII wieku.
Warszawa 1985.
130
Sedláček A.: Listy ze ztracených archivů panských, kteřiž se v Paprockého Diadochu
pripomínají na pravý čas a pravé udání uvdené. Vĕstník Královské české společnosti nauk.
(1890, 1892)
Sedláček A.: Úvahy o Zrcadle Paprockého. „Časopis Českého museum” 1907, 31.
Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 3. Warszawa 1961.
Słownik literatury staropolskiej. Red. T. Michałowska. Wrocław 2002.
Słownik łacińsko-polski. Red. M. Plezia. T. 2. Warszawa 1962.
Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T.1.Warszawa 1953-1955.
Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk. T. 2. Wrocław -Kraków-Warszawa 1956-1959.
Słowo i obraz. Materiały Sympozjum Koomitetu Nauk o Sztuce Polskiej akademii Nauk,
Nieborów, 29 września-1 października 1977. Pod red. A. Morawińskiej. Warszawa 1982.
Sobotková M.: Trzy powroty Bartosza Paprockiego do naszych czasów. W: Dawność
kulturowa w literaturach słowiańskich drugiej połowy XX wieku. Red. M. Kaczmarek.
Opole 1993.
Starowolski Sz.: Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych
pisarzów polskich. Przeł. J. Starnawski, Kraków 1970.
Ślaski J.: Tłumaczenia doby renesansu i pogranicza baroku. W: Problemy literatury
staropolskiej. Pod red. J. Pelca, s. 3. Wrocław 1978.
Świadomość historyczna w Polsce, Czechach i Słowacji. Pod red. R. Hecka. Wrocław
1978.
Šimák J. V.: České dějiny u Bartoloměje Paprockého. „Časopis Společnosti přátel
starožitností” 1922.
Štroblíková A.: Epigrafické památky v díle B. Paprockého. Brno 1973.
Szczerbicka-Ślęk L. : W kręgu Klio i Kalliope. Staropolska epika historyczna. Wrocław
1973.
Szenic S.: Ongiś. Warszawa 1986.
Szmydtowa Z.: Problemów „Poetyki” Arystotelesa ciąg dalszy. W: Idem: Poeci i poetyka,
Warszawa 1964.
Szymański J.: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa 1993.
Szymański J. : Nauki pomocnicze historii. Od schyłku IV do XVIII wieku. Warszawa 2001.
Szymański J.: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa 2001.
Tarajło-Lipowska Z.: Literatura Ludowa 1993, nr 4/6.
Tarnowski S. : Studia do historii literatury polskiej. T.2. Kraków 1886.
131
Tomczak A.: Jeszcze o „ zapomnianym widoku Torunia z końca XVI wieku”. „Rocznik
Toruński”2004. T.31.
Wierzbowski T.: Bibliographia Polonica XV ac XVI. Warszawa 1889.
Wilczek P.: Ut pictura poesis erit. Związki słowa i obrazu w poezji wizualnej.
W:„Wiadomości Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach” 2003, nr1.
Wilkoń A. : Dzieje języka artystycznego w Polsce. Renesans. Katowice2004.
Windakiewicz S.: Akta Rzeczypospolitej Babińskiej według oryginalnego rękopisu
„Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce”. T. 8. Kraków 1885.
Wiszniewski M.: Historia literatury polskiej. T.1. Kraków 1840.
Wiszniewski M.: Historia literatury polskiej. T. 7. Kraków 1845.
Wiszowaty Marcin Michał: Szlachectwo, „Verbum Nobile” 2000, nr 13/14.
Wroniszewski J.: Kryteria herbowe w badaniach genealogicznych. W: Genealogiaproblemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średniowiecznym na tle
porównawczym. Pod red. J. Hertla. Toruń 1982.
Zabłocki S.: Poezja polsko-łacińska wczesnego renesansu. W: Problemy literatury
staropolskiej. Pod red. J. Pelca, s. 2. Wrocław 1973.
Znamierowski A.: Herbarz rodowy. Kompendium. Warszawa 2004.
Znamierowski A. : Wielka księga heraldyki. Warszawa 2008.
Żmudzki P.: Książe Leszek Czarny w legendach rycerskich. Analiza przyczyn popularności
księcia Leszka w tradycjach herbowych. „Przegląd historyczny”1995. T. 86, z. 2.
132