Ocena niedosłuchu u osób powyżej 60. roku życia korzystających z

otolaryngologia polska 68 (2014) 25–29
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol
Artykuł oryginalny/Original research article
Ocena niedosłuchu u osób powyżej 60. roku życia
korzystających z aparatów słuchowych
The assessment of hearing impairment in patients over 60 years
of age using hearing aids
Aleksandra Skrzypek 1, Alicja Sekula 2, Maria Bratumiła Deryło 3,
Joanna Kuśmierczyk 3,*, Marcin Talar 3
1
Dolnośląskie Centrum Laryngologii Medicus we Wrocławiu
Katedra i Klinika Audiologii i Foniatrii UM w Poznaniu
3
Medicus Aparatura i Instrumenty Medyczne Sp. Z o.o. S.K.A
2
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Objective: To assess the hearing impairment in people over 60 years old using hearing
Otrzymano: 23.04.2013
aids. This was a single-center study, but it is planned to extend it further to the whole
Zaakceptowano: 02.07.2013
country. Materials and methods: The study was focused on patients with hearing aids.
Dostępne online: 05.07.2013
During the assessment 57 people were included in the observation in order to control the
status of their hearing loss and benefit from traditional hearing aids as well as the
Słowa kluczowe:
niedosłuch
possibility to apply the auditory implants in case of a little benefit from hearing aids.
osoby starsze
aparaty słuchowe
on demographic and epidemiological data of patients were collected as well as the qua-
jakość życia
that 91% of patients have sensorineural hearing loss (SHL), the remaining 9% – severe
The otoscopy and pure tone audiometry were performed as well as the questionnaires
lity of their life with hearing aids was subjectively assessed. Results: The results show
mixed hearing loss. Severe SHL was found in 22 patients, the moderate hearing loss was
Keywords:
Hearing impairment
Elderly
Hearing aids
Quality of life
observed in 37%, and the profound SHL was the case in 5 patients. Minimal SHL was
observed in 7% of patients (n = 4). More than 73% of the study subjects were male (n = 38).
The average age of the patients who completed the survey was 74 years old. Thirty-five
patients used their hearing aid over 3 years and less than 70% of them used it every day
all day. Hearing aid was not actively used by 10 patients. Over the last year 51.92% of the
patients underwent a hearing examination. Conclusions: The bone anchored hearing aid
was suggested to 2% of subjects and the cochlear implant was offered to 10 patients. The
data analysis shows the need to educate and inform the elderly about alternative
methods of hearing loss treatment.
© 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by
Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
* Adres do korespondencji: Medicus Aparatura i Instrumenty Medyczne Sp. z o.o. S.K.A, ul. Grabiszyńska 251a, 53-234 Wrocław, Polska.
Tel.: +48 71 34 72 100; fax: +48 71 3472 111.
Adresy email: [email protected], [email protected] (J. Kuśmierczyk).
0030-6657/$ – see front matter © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.07.001
26
otolaryngologia polska 68 (2014) 25–29
Wstęp
Tabela I – Ankieta wykorzystana podczas akcji Biała
Sobota
Table I – The Survey performed during screening test
Problem niedosłuchu u osób dorosłych i w wieku podeszłym
staje się coraz bardziej znaczący. Szacuje się, że na całym
świecie liczba osób dorosłych, zwłaszcza tych po 60. roku
życia, znacząco wzrośnie. Światowa Organizacja Zdrowia [1]
podaje, że populacja osób po 65. roku życia wzrośnie z 626
mln w 2010 r. aż do 855 mln w roku 2019, co daje wzrost 37-procentowy. Dane te dotyczą również Polski [2, 3]. W roku
2012 w Polsce żyło 5,325 mln osób po 65. rż. [4, 5]. Zgodnie
z szacunkami Światowej Organizacji Zdrowia, 36,14% populacji osób w podeszłym wieku w Europie Centralnej
i Wschodniej oraz Centralnej Azji ma problemy ze słuchem,
z czego większość ma ubytek lekki (35%) lub średni (26%),
a 7% ma ubytek ciężki i 2,5% głęboki (wg skali WHO [6]).
Według danych szacunkowych, społeczność osób dotkniętych niedosłuchem w świecie wynosi 10–15% (500 mln),
a przewiduje się, że w roku 2025 będzie ich już ok. 900 mln
[7]. Najczęstszymi przyczynami niedosłuchu rozpoczynającego się w wieku dorosłym jest niedosłuch związany
z wiekiem – presbyacusis oraz uraz akustyczny [8].
W krajach rozwiniętych ok. 10% osób z niedosłuchem
korzysta z aparatów słuchowych, podczas gdy w krajach
rozwijających się tylko około 1% [8]. W Polsce szacuje się, że
ok. 80% osób niedosłyszących nie nosi aparatów słuchowych
ze względów finansowych lub z powodu braku komfortu
z użytkowania tych urządzeń [7]. Konsekwencjami upośledzenia słuchu są często poczucie izolacji, depresja, obniżenie samooceny i pewności siebie. Wobec rosnących wymagań rynku pracy, wydłużenia okresu aktywności zawodowej
oraz rosnącej aktywności seniorów coraz istotniejsze staje
się propagowanie i monitorowanie protezowania słuchu
i rehabilitacji osób protezowanych.
Celem pracy była ocena słuchu w wybranej grupie osób
po 60. roku życia, korzystających z aparatów słuchowych
oraz badanie subiektywnej oceny pacjentów dotyczącej
korzyści z protezowania słuchu. Byliśmy również ciekawi
nawyków związanych ze stosowaniem aparatu słuchowego.
Badania audiometrii tonalnej wykonywano urządzeniami
Diagnostic Audiometer AD 229b (Interacoustics). Pomiar progów słyszenia odbywał się zarówno dla przewodnictwa
powietrznego, jak i kostnego. Wykorzystywane w badaniach
audiometry pozwoliły zarejestrować progi słuchowe w zakresie 125–8000 Hz dla przewodnictwa powietrznego oraz
250–4000 Hz dla przewodnictwa kostnego.
Niedosłuch oceniano na podstawie średniego ubytku
słuchu wyliczonego dla częstotliwości: 500, 1000, 2000
i 4000 Hz w uchu lepiej słyszącym. Klasyfikacji stopnia
niedosłuchu dokonano na podstawie kryteriów WHO
(Tab. II).
Materiał i metody
Wyniki
Przeprowadzono badanie pilotażowe o charakterze akcji
typu Biała Sobota. Informacje na temat planowanych badań
podano w lokalnych mediach w Poznaniu. Do udziału
zaproszono osoby starsze korzystające z aparatu słuchowego, które nie odczuwały pełnej satysfakcji z protezowania. W ramach badania zaplanowano ocenę otoskopową
i audiometryczną oraz ankietę gromadzącą dane demograficzne, epidemiologiczne i dotyczące jakości życia z aparatem słuchowym (Tab. I). Pierwsza część ankiety dotyczyła
danych osobowych, teleadresowych, wieku oraz płci. Część
druga polegała na udzieleniu odpowiedzi na 11 pytań
zamkniętych, dotyczących użytkowania aparatu słuchowego, komfortu słyszenia, wykonanych badań słuchu oraz
przebytych operacji bądź infekcji ucha. Ze względu
na przesiewowy charakter badania nie analizowano sposobu
protezowania ani rodzaju aparatu słuchowego.
W badaniu wzięło udział 57 osób. Pięć z nich wyłączono
z analizy ze względu na brak zgody na udział w dalszym
badaniu. Wśród 52 osób było 38 mężczyzn (73,08%) i 14
kobiet (26,92%), 44 osoby były mieszkańcami Poznania (85%),
Czy używał Pan/-i swojego aparatu słuchowego
przez PONAD 3 lata?
Czy używa Pan/-i swojego aparatu słuchowego przez cały dzień?
Czy używa Pan/-i swojego aparatu słuchowego codziennie?
Jeśli nie, to jak często: (zakreślić)
a) Gdy wychodzę z domu
b) Tylko na specjalne okazje
c) 2–3 razy w tygodniu
d) 1 raz w tygodniu
e) 2–3 razy w miesiącu
f) 1 raz w miesiącu
Czy miał/-a Pan/-i wykonywane badanie słuchu w ciągu
ostatniego roku?
Czy ma Pan/-i trudności ze słyszeniem w zatłoczonym pokoju,
gdzie wiele osób rozmawia jednocześnie?
Czy słuchanie Pana/Panią męczy?
Czy ma Pan/-i trudności ze słyszeniem w restauracji czy
kawiarni?
Czy w Pana/-i aparacie słuchowym pojawiają się sprzężenia
akustyczne (piski)?
Czy przechodził/-a Pan/-i operację ucha? Jeśli tak, to kiedy?
(podać rok)
Czy cierpi Pan/-i na infekcje ucha?
Czy wkładka od aparatu słuchowego powoduje u Pana/-i
podrażnienia?
Tabela II – Stopnie niedosłuchu wg skali WHO; średni
ubytek słuchu mierzony dla częstotliwości (f) równych
0,5; 1; 2 i 4 kHz [7]
Tabela II – Grades of hearing impairment by WHO; audiometric ISO value (average of 0.5, 1, 2, 4 kHz) [7]
Średni ubytek słuchu [dB]
0–25
26–40
41–60
61–80
> 81
Stopień niedosłuchu
norma
lekki
średni
ciężki
głęboki
otolaryngologia polska 68 (2014) 25–29
[(Ryc._1)TD$FIG]
[(Ryc._3)TD$FIG]
27
Ryc. 3 – Częstość użytkowania aparatu słuchowego
Fig. 3 – The frequency of hearing aids usage
Ryc. 1 – Stopień uszkodzenia słuchu (dla lepszego ucha)
w podziale na rodzaj niedosłuchu
Fig. 1 – The Grade of hearing impairment by the type of hearing
impairment (for better ear)
a 8 pochodziło z okolicznych miejscowości (15%). Średni
wiek ankietowanych wynosił 74 lata.
27 osób (51,92%) miało w ciągu ostatniego roku wykonane
badania słuchu. U 91% badanych stwierdzono niedosłuch
czuciowo-nerwowy, a u 9% niedosłuch mieszany. Spośród
osób z niedosłuchem czuciowo-nerwowym u 9% stwierdzono niedosłuch głęboki, 39% miało niedosłuch ciężki, 37%
niedosłuch średni i 7% niedosłuch lekki. U wszystkich osób
z niedosłuchem mieszanym stwierdzono niedosłuch ciężki
(Ryc. 1).
Na pytanie o czas użytkowania aparatu słuchowego
67,3% ankietowanych odpowiedziało, że używało swojego
aparatu słuchowego przez ponad 3 lata (35 osób), 13,46%
ankietowanych używało swojego aparatu krócej niż 3 lata
(7 osób), natomiast 19,23% ankietowanych miało aparat, ale
go nie używało (10 osób) (Ryc. 2).
W ankietowanej grupie osób używających aparat słuchowy przez ponad 3 lata 68,57% badanych deklaruje, że
nosi aparat codziennie przez cały dzień (24 osoby – 46%
wszystkich ankietowanych), 17,14% osób nosi aparat słuchowy codziennie, lecz nie przez cały dzień (6 osób –
11,5% wszystkich ankietowanych), 14,29% osób nosi aparat
słuchowy 1–3 razy w tygodniu (5 osób – 9% wszystkich
ankietowanych) (Ryc. 3).
W odpowiedzi na pytania dotyczące problemów ze słyszeniem 96,2% ankietowanych skarży się na trudności ze
słyszeniem w zatłoczonym pokoju, gdzie wiele osób rozmawia jednocześnie. Słuchanie jest męczące dla 75% ankietowanych (w tym dla wszystkich nieużywających aparatu
słuchowego). Ponad 98% ankietowanych przyznało, że ma
trudności ze słyszeniem w restauracji bądź kawiarni.
U 67,3% osób w aparacie słuchowym pojawiają się sprzężenia akustyczne (Ryc. 4).
Wśród ankietowanych 21,1% osób przebyło infekcję ucha
(n = 11), u jednej osoby przeprowadzono operację ucha,
[(Ryc._4)TD$FIG]a u 32,69% wkładka od aparatu słuchowego powodowała
[(Ryc._2)TD$FIG]
Ryc. 2 – Użytkowanie aparatu słuchowego przez badanych
pacjentów
Fig. 2 – Using of hearing aids by the patients
Ryc. 4 – Postrzeganie niedosłuchu przez pacjentów (*nie
analizowano typu protezowania)
Fig. 4 – The perception of hearing loss by the patients (* the type
of prosthesis was not analysed)
28
otolaryngologia polska 68 (2014) 25–29
podrażnienia. W wyniku przeprowadzonych badań 10 osobom zaproponowano poszerzoną diagnostykę w celu kwalifikacji do implantu ślimakowego, a 1 osobie pod kątem
implantu na przewodnictwo kostne. Z naszych obserwacji
wynika, że 19,2% pacjentów użytkujących aparaty słuchowe
nie czerpie już z nich wystarczających korzyści, co pokazuje
wynik wstępnej kwalifikacji do implantu. Prawie co piąty
badany ma szansę na poprawę jakości życia poprzez zastosowanie implantu słuchu.
Omówienie
Populacja ludzi starszych na całym świecie rośnie ze
względu na zwiększanie długości życia, a związane jest to
przede wszystkim z poprawą opieki medycznej, kontrolą
chorób zakaźnych oraz lepszą opieką nad noworodkami.
Równolegle ze zwiększaniem się populacji osób starszych
rośnie również problem opieki nad tymi osobami, które
cierpią na niedosłuch. Jak wynika z licznych badań, niedosłuch ma ogromny wpływ na jakość życia [9, 10]. W Polsce
w 2005 roku osoby starsze stanowiły 15,32% populacji,
a szacuje się, że w roku 2020 ten udział wzrośnie do 16%
[11]. Najczęstszą przyczyną niedosłuchu związanego z wiekiem jest naturalne starzenie się słuchu presbyacusis,
a kolejną uraz akustyczny [8, 12], co jest zgodne z naszymi
obserwacjami. Uważa się, że najczęstszym rodzajem niedosłuchu dotykającym 75-latków i osoby starsze jest niedosłuch czuciowo-nerwowy [12]. W USA 40% populacji starszej
niż 75 lat jest dotkniętych presbyacusis, natomiast w Wielkiej
Brytanii 75% osób z niedosłuchem rozpoczynającym się
w wieku dorosłym to pacjenci po 60. roku życia [5, 12].
Według innych źródeł, w Wielkiej Brytanii u ok. 9 milionów,
a w USA u 28 milionów osób rozpoznano niedosłuch. Ponad
połowa to osoby po 65. roku życia [13]. Według różnych
doniesień, odsetek osób po 60. roku życia z upośledzeniem
słuchu w całej populacji to 0,3–4,5% [8]. Ponad 30% osób po
65. roku życia cierpi z powodu niedosłuchu [5, 10].
W XX wieku upośledzenie słuchu stało się jedną
z najczęstszych chorób przewlekłych u osób w wieku podeszłym [9, 10]. Niedosłuch jest jednym z najbardziej
niszczących deficytów sensorycznych ze względu na zmniejszenie możliwości komunikowania się. Powoduje zaburzenia
emocjonalne, negatywnie wpływa na sytuację socjalną
i zawodową. Ma istotny wpływ na zdrowie psychiczne: chorzy
z niedosłuchem wykazują skłonności do izolacji i zaburzeń
depresyjnych, co jeszcze bardziej nasila odosobnienie.
Rodziny osób niedosłyszących często nie prowadzą z nimi
pełnych dialogów, lecz ograniczają się jedynie do krótkich
komunikatów z powodu braku cierpliwości [9, 10, 14]. Innym
problemem związanym z upośledzeniem funkcji narządu
słuchu jest upośledzenie czułości całego narządu słuchu
ze względu na obniżenie sprawności centralnych procesów
słuchowych. Proces słyszenia obejmuje bowiem nie tylko
usłyszenie bodźca dźwiękowego, ale również zrozumienie
informacji niesionej przez bodziec, co jest związane ze
złożonymi procesami w OUN. Obniżenie sprawności OUN
prowadzi do spadku sprawności tych procesów [10, 15].
Nic zatem dziwnego, że 23% osób starszych z zaburzeniami słuchu chce stosować aparat słuchowy lub już go
używa [16]. Odsetek chorych z niedosłuchem stosujących
urządzenia poprawiające słuch różni się w poszczególnych
regionach świata. Ocenia się, że globalnie ponad 10% osób
niedosłyszących jest zaprotezowanych. W krajach rozwijających się tylko 1% niedosłyszących ma aparat słuchowy,
podczas gdy w krajach rozwiniętych stopa zaprotezowania
sięga 10–40% [8].
W naszych badaniach dotyczących stosowania aparatów
słuchowych przez osoby starsze zainteresowanie budzi
wysoki odsetek osób mających urządzenie wspomagające
słuch, ale niekorzystających z niego. Według Veras [10],
reedukacja słuchowa – trening słuchowy, w tym rehabilitacja
centralnych umiejętności słuchowych musi wyprzedzać protezowanie słuchu. Bez prawidłowego treningu słuchowego
i optymalnie dopasowanego urządzenia wspomagającego
słuch osoba starsza prawdopodobnie zaprzestanie korzystania z pomocy. Te same przyczyny, czyli brak treningu
słuchowego i centralne zaburzenia przetwarzania bodźca
słuchowego, leżą u podstaw dyskomfortu i męczliwości związanej ze stosowaniem aparatu słuchowego [10]. Ma to odbicie
w skargach naszych pacjentów, takich jak trudności
w rozumieniu mowy w szumie i w dużych pomieszczeniach
trudnych akustycznie. Dodatkowo trzeba uwzględnić obiektywne ograniczenia techniczne aparatów słuchowych, jak
wzmocnienie liniowe, ograniczenie możliwości kompresji
w spektrum wzmocnienia, oraz obiektywne, patofizjologiczne
zjawiska utrudniające protezowanie np. objaw wyrównania
głośności [3].
Zjawiskiem niekorzystnym jest w tej sytuacji brak programu treningu słuchowego dla osób dorosłych, w tym dla
seniorów. Publiczne zakłady opieki zdrowotnej jako priorytet
przyjmują opiekę nad dziećmi, pozostawiając kwestie
pomocy dorosłym na drugim planie nie tylko w Polsce, ale
i na całym świecie [10, 15]. Protezowanie stanowi tylko
pierwszy krok w żmudnym procesie rehabilitacji osoby
z niedosłuchem [2, 5].
Mimo że większość pacjentów zgłasza trudności związane
z korzystaniem z aparatu słuchowego, to jednak spośród
ankietowanych korzystających z aparatu ponad 3 lata prawie
70% deklaruje, że nosi aparat codziennie przez cały dzień,
a 17% nosi aparat codziennie, choć nie przez całą długość
dnia. Świadczy to o korzyściach płynących z protezowania
słuchu, poprawie jakości życia i poczucia ogólnego zdrowia
po zaprotezowaniu i stosowaniu urządzeń poprawiających
słuch [9]. Doniesienia światowe ukazują, że w populacji osób
z protezowanym słuchem spada poziom napięcia emocjonalnego i lękliwości oraz rzadziej występuje depresja. Jakość
życia wzrasta w dziedzinach bezpośrednio związanych
z poprawą słyszenia, jak i pośrednio w innych generycznych
obszarach i jest większa, niż wynikałoby to z prostych badań
oceniających jakość życia związaną ze słuchem [10]. Dotyczy
to również pacjentów z implantami słuchowymi po 65. roku
życia, u których po implantowaniu stwierdzono poprawę
w przeprowadzonych badaniach rozumienia mowy [17–20].
Wnioski
Znaczny odsetek osób niekorzystających z aparatów słuchowych lub korzystających z nich okazjonalnie wskazuje na
otolaryngologia polska 68 (2014) 25–29
konieczność stałej edukacji pacjenta o skutkach braku
bodźcowania nerwu słuchowego. Rehabilitacja i trening słuchowy są niezbędnymi elementami opieki nad pacjentem
zaprotezowanym. Wskazane jest poszukiwanie alternatywnych metod terapii niedosłuchu u osób starszych
ze stwierdzonym niezadowalającym zyskiem z aparatu słuchowego, np. za pomocą implantów słuchowych.
Wkład autorów/Authors' contributions
JK – koncepcja pracy, przygotowanie literatury. AS – zebranie i interpretacja danych. MBD – zebranie danych, analiza
statystyczna, przygotowanie literatury. AS – interpretacja
danych, akceptacja ostatecznej wersji. MT – zebranie
danych, pozyskanie środków.
Konflikt interesu/Conflict of interest
Nie występuje.
Finansowanie/Financial support
Sponsorami niniejszego badania były instytucje: Medicus
AIM Sp. z o.o. S.K.A., Dolnośląskie Centrum Laryngologii we
Wrocławiu
Etyka/Ethics
Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami
Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi
wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
p i s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Hearing loss in persons 65 years and older based on WHO
global estimates on prevalence of hearing loss; Mortality
and Burden of diseases and prevention of blindness and
deafness WHO 2012; http://www.who.int/pbd/deafness/
news/Globalestimateshearingloss65years.pdf
[2] Pruszewicz A, Obrębowski A. Audiologia Kliniczna. Zarys.
Poznań: Wydawnictwo AM Poznań; 2010.
[3] Hojan E. Dopasowanie aparatów słuchowych. Łódź:
Mediton; 2009.
29
[4] Dmochowska H, red. ocznik Statystyczny Województw.
GUS; 2012. http://www.stat.gov.pl/gus/
5840_2176_PLK_HTML.htm.
[5] Śliwińska M, red. Audiologia kliniczna. Łódź: Mediton; 2005.
[6] Guidelines for hearing aids and services for developing
countries, 2nd edition, WHO 2004 Prevention of Blindness
and Deafness http://www.who.int/pbd/deafness/en/
hearing_aid_guide_en.pdf
[7] Raport o osobach niepełnosprawnych w Polsce, Biuro
Prasowe Kongresu Kobiet; Warszawa 06.06.2011; http://
www.kongreskobiet.pl/pl-PL/news/
[8] Mathers C., Smith A., Concha M., Global burden of hearing
loss in the year 2000; WHO http://www.who.int/healthinfo/
statistics/bod_hearingloss.pdf
[9] Lotfi Y, Mehrkian S, Moossavi A, Faghih-Zadeh S. Quality of
Life Improvement in Hearing-Impaired Elderly People after
Wearing Haering Aid. Arch Iranian Med 2009;12(4):
365–370.
[10] Veras R, Mattos L. Audiology and Aging: literature review
and current horizons. Rev Bras Otorrinolaringol 2007;73
(1):128–134.
[11] Betlejewski S. Age-connected hearing disorders
(presbyacusis) as a social problem. Otolaryngol Pol
2006;60:883–886.
[12] Ciorba A, Bianchini C, Pelucchi S, Pastore A. The impact of
hearing loss on the quality of life of elderly adults. Clinical
Interventions in Aging 2012;7:159–163.
[13] Mondelli M, De Souza P. Quality of life in elderly adults and
after hearing aid fitting. Brazil J Otorhinolaryngol 2012;
78(3):49–56.
[14] Kulkarni K, Hartley D. Recent advances in hearing
restoration. J R Soc Med 2008;101:116–124.
[15] Obrębowski A, red. Wybrane zagadnienia z audiometrii
mowy. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Medycznego w Poznaniu; 2011.
[16] Cox RM, Alexander GC, Gray GA. Who wants a hearing aid?
Personality profiles of hearing aid seekers. Ear Hear 2005;
26(1):12–26.
[17] Friedland DR, Runge-Samuelson C, Baig H, Jensen J. CaseControl Analysis of Cochlear Implant Performance in
Elderly Patients. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2010;
136(5):432–438.
[18] Park E, Shipp DB, Chen JM, Nedzelski JM, Lin VYW.
Postlingually Deaf Adults of All Ages Derive Equal Benefits
From Unilateral Multichannel Cochlear Implant. J Am Acad
Audiol 2011;22:637–643.
[19] Olze H, Grabel S, Forster U, Zirke N, Huhnd LE, Haupt H,
Mazurek B. Elderly Patients Benefit From Cochlear
Omplantation Regarding Auditory Rehabilitation, Quality of
Life, Tinnitus, and Stress. The Laryngoscope 2012;122:
196–203.
[20] Szyfter W, Pruszewicz A, Karlik M, Kawczyński M, Sekula A,
Świdziński P, et al. Poznan's program of cochlear and
brainstem implantation: a general review. Eur Arch
Otorhinolaryngol 2003;260(8):460–463.