Pobierz plik

14. Na przykład: Gaz paraliżujący, „Wprost” 9(1109)/2004, Gazpromrurka, „Wprost”
7(951)/2001, Węgry sprzedały Gazpromowi Europę Środkową, http://wyborcza.pl/1,76842,
4974666.html, Bułgaria 17 republiką Gazpromu, http://wyborcza.pl/1,76842,4851248.html
15. W szczególności dotyczy to Azji i geograficznie najbliższych Rosji Chin, które dotychczas
większość swojego zapotrzebowania pokrywały z własnej produkcji i importu gazu skroplonego; dwa znaczące złoża bliskie rynkom azjatyckim, Sahalin-II i Kowykta, są obiektem walki Gazpromu z dotychczasowymi koncesjonariuszami i dalekie do uruchomienia wydobycia
i przesyłu, a prawdopodobnie ceny gazu sprzedawanego w Chinach będą niższe niż w Europie.
148
16. Dodatkowo na związanie się Rosji z rynkiem europejskim wpływa rezygnacja z przeznaczenia zasobów złoża Sztokman na produkcję LNG na rzecz zasilenia gazociągu północnego.
To przeciwdziała budowie elastycznego rynku LNG i uniemożliwia próbę kontroli cen za pomocą sterowania podażą.
17. Szerzej: Gazowy OPEC czy gazowy straszak?, Biuletyn Analityczny Ośrodka Studiów Wschodnich „Tydzień na Wschodzie”, 6/2007, http://osw.waw.pl/pub/BiuletynOSW/2007/04/070412/TnW01.htm i Kolejna próba straszenia gazowym OPEC, „Tydzień na
Wschodzie”, 34(68)/2008, str. 11, http://osw.waw.pl/files/TnW68.pdf
18. CCS – Carbon Capture and Storage, technologia pozwalająca na przechwytywanie dwutlenku węgla powstałego w elektrowniach cieplnych i składowanie go pod ziemią lub rozpuszczenie w wodzie morskiej (która jest jego największym naturalnym zbiornikiem) albo
zagospodarowanie w inny sposób.
19. Pod tym względem można porównać Amber do South Stream, stworzonego na potrzeby
konkurencji z Nabucco. SS ma jedną przewagę nad Amber, zaplecze w postaci Gazpromu
i ENI, energetycznych gigantów, mimo to nie zapowiada się, żeby został zrealizowany w ciągu kilkunastu najbliższych lat.
Zbigniew Dura (ur. 1986):
student IV roku politologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Prezes Koła Nauk
Politycznych UJ, członek Klubu Jagiellońskiego. Interesuje się euroazjatycką polityką energetyczną oraz bezpieczeństwem
energetycznym.
PROBLEM KRYMU
W RELACJACH
ROSYJSKO-UKRAIŃSKICH
Wojciech Łysek
Krymski węzeł
Pierwsze informacje o Krymie znajdujemy w dorobku kultury hellenistycznej:
Dziejach Herodota, Wojnie Peloponeskiej
Tukidydesa czy tragedii Eurypidesa: Ifigenia
w Taurydzie. Półwysep krymski stał się
obiektem greckiej kolonizacji w VIII w.
p.n.e. Jej pozostałościami są wciąż istniejące miasta: Teodozja, Chersonez1 oraz Symferopol, którego nazwę tłumaczy się ze starogreckiego jako: miasto węzeł, skrzyżowanie2. Nazwa nadana przez Greków obecnej
stolicy Krymskiej Autonomii nosi znamiona
profetycznej, gdyż dziś Krym stanowi mieszankę kultur, ludów i religii3, a także węzeł
niedających się rozwiązać problemów. Nie
budzi więc zaskoczenia powszechnie używane określenie: krymski węzeł4.
Przełomem dla tego obszaru był najazd
Mongołów, a szczególnie 31 maja 1233 r.,
gdy nad rzeką Kałką połączone siły ruskich
książąt i Połowców uległy siłom Batu-chana, przesądzając o przyszłości regionu.
W II poł. XIII w. pojawił się na półwyspie
islam, który dotarł z Egiptu. Wielu badaczy
twierdzi, iż właśnie wtedy, za panowania
Uzbega5, dokonało się przekształcenie cha-
Półwysep krymski stał się obiektem greckiej kolonizacji w VIII w.
p.n.e. Jej pozostałościami są
wciąż istniejące miasta: Teodozja, Chersonez oraz Symferopol,
którego nazwę tłumaczy się ze
starogreckiego jako: miasto węzeł, skrzyżowanie.
natu mongolskiego w państwo tatarskie.
Tatarzy z czasem zdominowali ludność półwyspu, stając się rdzennym żywiołem6.
Niezwykle istotne, choć niezbyt jasne
i owiane mgłą tajemnicy, były początki Chanatu Krymskiego, który wyłonił się z okresu zamętu i zdominował scenę polityczną.
Za jego początek przyjmuje się 1449 r., gdy
władzę objął protoplasta dynastii Gerejów – Hadżi. Chanat Krymski popadł dość
szybko (1475 r.) w zależność lenną od Imperium Osmańskiego. Pomimo to Tatarzy
prowadzili suwerenną politykę. Tezę tę potwierdza powstanie Chmielnickiego, kiedy
Opressje
149
150
to Chanat wespół z Kozakami zaporoskimi
walczył z Polską. Przy okazji tego konfliktu
łatwo dostrzec funkcję stabilizacyjną, jaką
pełnił Chanat Krymski (stabilizator status
quo w tej części Europy), czego dowodem
jest ugoda pod Zborowem z 1649 r., kiedy
Tatarzy porzucili kozackich sojuszników7.
Poza tym powstanie Chmielnickiego to
W latach 1853–1856 Krym stał się areną
ogólnoeuropejskiego konfliktu, który przeszedł do historii jako wojna krymska. Wojna przyczyniła się do zmian w samej Rosji9.
Ważniejsza od samego konfliktu okazała
się bohaterska obrona Sewastopola. Walki w okolicy miasta trwały od października 1854 r. Ostatecznie Sewastopol został
cja i Ukraińcy14. Ostatecznie od 18 października 1921 r., gdy powstała Autonomiczna
Krymska Republika Socjalistyczna w składzie
Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, półwysep znalazł się pod
władzą bolszewików.
Przy opisie wojennych losów półwyspu zastanawiają dwa wydarzenia. Po
pierwszy przypadek, gdy Tatarzy sprzymierzyli się z Kozakami.
Stosunkowo szybko Krym znalazł się
w sferze wpływów Rosji. Z racji położenia
Chanat w XVIII w. stał się areną wyniszczających wojen między Rosją a Turcją. Aktywność Rosji na tym obszarze wzrosła za panowania Piotra I, który pragnął podbić północne wybrzeże Morza Czarnego. Osiągnięcie tego zamierzenia wprowadziłoby
Rosję ostatecznie do pierwszej ligi potęg
europejskich. Piotrowi nie udało się jednak
wyprzeć Turków, a tym samym uzyskać
dostępu do drugiego po Morzu Bałtyckim
niezamarzającego akwenu. Realizacja celu
zajęła aż 70 lat i ostatecznie Rosja podbiła
Półwysep Krymski za panowania Katarzyny II8. Prawdziwym jego zdobywcą okazał
się faworyt carycy – Grigorij Potiomkin.
Głównie dzięki jego talentowi Rosja zwyciężyła w wojnie z Imperium Osmańskim,
zakończonej pokojem w Kuczuk-Kinardżi
w 1774 r. Na mocy porozumienia Chanat
Krymski uzyskał formalną niepodległość
z Szachinem Girejem jako władcą. Wtedy
też przy pomocy Potiomkina powstała Flota Czarnomorska. Dziewięć lat po zawarciu
pokoju w Kuczuk-Kanardżi, Szachin Girej
został odsunięty od władzy, a półwysep
zaanektowała Rosja.
zdobyty 8 września10 1855 r. przez wojska
francuskie. Jak pisał do cara Aleksandra II
dowodzący obroną miasta generał Michaił Gorczakow: „Wojska Waszej Cesarskiej
Mości broniły Sewastopola do ostatka, nie
było jednak możliwości trzymać się w nim
dłużej z powodu piekielnego ognia […].
Wrogowie znajdą w Sewastopolu tylko
obryzgane krwią ruiny”11. Do dziś obrona
Sewastopola to jeden z narodowych mitów w rosyjskiej świadomości.
Począwszy od 1774 r., trwała przymusowa emigracja Tatarów krymskich z półwyspu, wywołana rosyjską polityką12. Struktura narodowościowa zmieniała się na korzyść osiedlanych Rosjan i Ukraińców13.
Rewolucja lutowa została przyjęta na
Krymie ze spokojem. Władza płynnie przeszła w ręce Rządu Tymczasowego. Warto zauważyć, iż wraz z upadkiem caratu rozkwitła
na Krymie działalność mniejszości narodowych. Na wiosnę powstała partia tatarska
Milli Firka. Wzrosła też aktywność żywiołu
ukraińskiego, widoczna szczególnie wśród
oficerów Floty Czarnomorskiej. Między obiema mniejszościami zawiązał się sojusz, którego spoiwem była niechęć wobec rosyjskiego
centrum. Krym w latach 1917–1921 przechodził z rąk do rąk. Półwyspem zarządzali: biali
pod wodzą Denikina, niemiecka administra-
pierwsze, w lutym 1918 r. minister spraw
zagranicznych Ukraińskiej Republiki Ludowej oświadczył, iż Krym jest nieodłączną
częścią Ukrainy15. Oświadczenie warte odnotowania, gdyż nigdy wcześniej Ukraińcy nie zgłaszali pretensji ani nie posiadali
w ramach swojej władzy półwyspu. Drugim istotnym wydarzeniem są starania
Christiana Rakowskiego, sprawującego
rządy na Ukrainie z ramienia bolszewików,
o przyłączenie Krymu do Ukraińskiej SRR.
Jego próby skazane były jednak na niepowodzenie, gdyż sprawowanie kontroli nad
półwyspem ma istotne znaczenie dla kontrolowania Morza Czarnego, a także umożliwia wpływanie na sytuację na Ukrainie16.
Istniejąca w latach 1921–1944 Krymska
Autonomiczna Socjalistyczna Republika
Radziecka miała charakter narodowy – dokładnie: tatarski. W ciągu 23 lat autonomii
można wyróżnić kilka okresów. Pierwsze
dwa lata to umacnianie władzy charakteryzujące się emigracją i głodem. W tym czasie
ludność Krymu zmniejszyła się o ok. 20%17.
Lata 1923–1928 to tzw. polityka korenizacji18,
przyjmująca postać tataryzacji życia republiki. Lata 1928–1931 to czas rozkułaczania
i intensywnej kolektywizacji. Wysiedlono
wtedy z Krymu kilkanaście tysięcy Tatarów.
To także czas głodu, który pochłonął ok.
100 tysięcy ofiar19. W wyniku polityki władz
u progu II wojny światowej skład narodo-
W lutym 1918 r. minister spraw
zagranicznych Ukraińskiej Republiki Ludowej oświadczył, iż
Krym jest nieodłączną częścią
Ukrainy. Oświadczenie warte odnotowania, gdyż nigdy wcześniej
Ukraińcy nie zgłaszali pretensji
ani nie posiadali w ramach swojej
władzy półwyspu.
wościowy Krymu przedstawiał się tak: Rosjanie 53%, Tatarzy 25%, a Ukraińcy ok. 10%20.
Druga wojna światowa zaczęła się dla
Krymu 22 czerwca 1941 r. zbombardowaniem stacjonujących w Sewastopolu jednostek Floty Czarnomorskiej. Władze radzieckie przed listopadem 1941 r. – wkroczenie
wojsk Wehrmachtu – wysiedliły do Kraju
Krasnodarskiego mniejszość niemiecką. Wycofująca się Armia Czerwona dopuściła się
masowych morderstw na ludności cywilnej.
Nie stanowi więc zaskoczenia radosne powitanie wkraczających wojsk niemieckich21.
Po wyzwoleniu (sic!) Krymu doszło do
wysiedlenia z polecenia Rady Komisarzy
Ludowych ludności tatarskiej, ormiańskiej,
bułgarskiej oraz greckiej. Wysiedleńcy trafili
do Uzbekistanu i Maryjskiej ASRR. Na skutek tego w czerwcu 1945 r. przekształcono
Krymską ASRR w Obwód Krymski RFSRR.
W latach 1944–1956 władze prowadziły akcję przesiedleńczą, wzmacniając żywioł rosyjski; w 1948 r. nadały Sewastopolowi status autonomiczny, co skutkowało bezpośrednim podporządkowaniem Moskwie22.
Opressje
151
Na gruzach imperium
152
Łacińskie przysłowie mówi: boję się Greków, nawet gdy przynoszą dary. To doskonała ilustracja wydarzeń z lutego 1954 r.,
gdy Prezydium Rady Najwyższej Rosyjskiej
Federacyjnej SRR ofiarowało Ukraińskiej
SRR Krym z okazji czterechsetnej rocznicy
unii perejasławskiej. Sytuacja tym bardziej
niebywała, iż półwysep nigdy nie należał do
państwa ukraińskiego. Krym zamieszkany
jest od XIX w. w większości przez żywioł
rosyjski. Trudno podejrzewać Kreml o tak
machiaweliczny plan. Wydaje się natomiast,
że Krym został przekazany radzieckiej Ukrainie, by przerzucić odpowiedzialność za wysiedlenie Tatarów23. W dziesięć lat po zakończeniu wojny w gruzach leżały całe miasta,
fabryki, a wieś była wyludniona. Wyjątkiem
był Sewastopol, na którego odbudowę
przeznaczono ogromne środki finansowe.
Dojście do władzy reformatorsko nastawionego Michaiła Gorbaczowa odmieniło całkowicie sytuację. Na Krymie zmiana
przybrała postać wzmożonej fali powrotów
wygnanych Tatarów, którzy aż do 1989 r.
stanowili nikły procent mieszkańców24.
Wybuch sprzecznych interesów nastąpił jednak tak naprawdę na przełomie lat
80. i 90. Mieszkańcy Krymu, w większości
ludzie o radzieckiej mentalności, identyfikowali się z ojczyzną. Pogłębiał to fakt,
iż na półwyspie osiedlali się zasłużeni dla
Związku Radzieckiego obywatele. Mieszkali tu zasłużeni działacze partii komunistycznej, wybitni artyści oraz wielu emerytowanych wojskowych. Krymskie kierownictwo należało zaś do awangardy elit
komunistycznych kraju. Wraz ze zbliżaniem
się kresu ZSRR lokalne elity podjęły agitację
za reaktywowaniem krymskiej autonomii
w formie tej sprzed 1944 r.25 Ta polityka była
jedynie środkiem mającym doprowadzić do
pozostania w ramach Związku Radzieckiego,
Rosji lub nowej struktury związkowej. Powstający ruch na rzecz autonomii to pierw-
się za autonomią w składzie odnowionego Związku Radzieckiego28. Trudno mówić
o tym, czy wyniki odzwierciedlały opinię
mieszkańców, gdyż referendum poprzedzone było intensywną kampanią propagandową na rzecz suwerenności.
Należy dodać, iż w listopadzie 1990 r.
wraz z decyzją o referendum, rada obwo-
a Sojusz Suwerennych Państw. Niewiele
natomiast znajdziemy w koncepcji ustawy
zasadniczej na temat Ukrainy, zamiast tego
mamy zapis mówiący o możliwości wymiany przedstawicieli z innymi republikami
związkowymi, państwami i organizacjami
międzynarodowymi30. Podsumowując tę
krótką analizę, należy podkreślić, iż niniej-
szy znany przypadek kształtowania się dążeń
separatystycznych, kreowany nie oddolnie,
lecz przez lokalne struktury władzy.
Pierwszym objawem niesubordynacji
wobec władz w Kijowie, którym formalnie
podlegał Krym, było zwołane w sierpniu
1989 r. plenum miejskiego komitetu partyjnego w Sewastopolu, a niedługo potem
w Symferopolu i w Teodozji. Wtedy po raz
pierwszy publicznie padła propozycja zorganizowania referendum na temat powstania Krymskiej Autonomicznej SRR26. Początkowo najwyższe władze partyjne zaaprobowały te wydarzenia. Atmosferę podgrzała
jednak deklaracja Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR z lipca 1990 r. O suwerenności
państwowej. Głoszony projekt powrotu do
sytuacji prawnej sprzed 1944 r. był z punktu
widzenia formalno-prawnego bezpodstawny. Autonomia w okresie międzywojnia
miała charakter narodowy, natomiast ta
u progu lat 90. miała być terytorialna.
Warto równocześnie zaznaczyć, iż
w prawie Związku Radzieckiego, jak i Ukraińskiej SRR nie było zapisu dopuszczającego plebiscyt27. Mimo to 20 stycznia 1991 r.
odbyło się na Krymie referendum odnośnie
do przynależności państwowej półwyspu.
W referendum udział wzięło 81% uprawnionych, z których ponad 90% opowiedziało
dowa uchwaliła, iż konieczny jest udział
przedstawicieli Krymu w pracach nad umową związkową. Pod wpływem wyników
referendum Rada Najwyższa USSR podjęła
decyzję o przekształceniu obwodu krymskiego w Krymską Autonomiczną Republikę
Radziecką29. Uległa postawa Kijowa spotkała się z negatywną reakcją opinii publicznej,
jak i wyłaniającej się opozycji demokratycznej. Głosy krytyki dochodziły także ze strony Tatarów krymskich, którzy kładli nacisk
na formalno-prawne niezgodności przywróconej autonomii krymskiej. Oskarżenia pod
adresem władz były uzasadnione.
Proces uniezależniania Krymu postępował nie tylko poprzez fakty dokonane
na arenie międzynarodowej, lecz także
na płaszczyźnie prawnej. W dniu 22 lipca
1991 r. Rada Najwyższa Krymskiej ASRR zatwierdziła projekt konstytucji. Koncepcja
ustawy zasadniczej w kilku punktach skłania do analizy. Po pierwsze, już we wstępie znajdujemy informację, iż Republika
Krym wraz z innymi równoprawnymi państwami wchodzi w skład Związku Radzieckiego. Projekt zawiera także wiele praw,
jakie gwarantuje autonomia. Niezwykle
wymowne są tytuły dwóch pierwszych
rozdziałów: Republika Krym – demokratyczne państwo prawa oraz Republika Krym
szy dokument był ogromnym krokiem naprzód na drodze do samodzielności Krymu.
Prowadzona przez krymską nomenklaturę
polityka poniosła fiasko już miesiąc po przyjęciu projektu konstytucji. W sierpniu doszło
w Moskwie do puczu mającego reanimować
Związek Radziecki. Kierownictwo krymskie
jako jedyne gremium ukraińskie poparło puczystów. To najlepiej potwierdza opinię, iż
Krym był skansenem komunistycznych postaw, nawet jak na warunki radzieckie .
Wydarzenia, jakie nastąpiły na skutek
nieudanego puczu, zdeterminowały dalszą
konfrontację krymskich władz z kijowskim
establishmentem. Ogłoszona 24 sierpnia niepodległość Ukrainy spowodowała, iż Krymska ASRR znalazła się w próżni
prawnej. Tamtejsza nomenklatura podjęła
przeciwdziałania, obstając przy rozpadającym się Związku Radzieckim. Pierwszym
krokiem były wypowiedzi miejscowych
władz za anulowaniem dekretu z 1954 r.
Zapowiadano masowe protesty i akcje
antyukraińskie. Czynny udział w kampanii
wzięła delegacja rosyjskich parlamentarzystów, przyczyniając się do tego, iż konflikt
krymski zaciążył na wzajemnych relacjach
Rosji i Ukrainy31. Z początkiem września
w reakcji na niepodległość Ukrainy, krymski
parlament ogłosił suwerenność państwową
Opressje
153
Krymu w składzie Ukrainy. Uspokojeniu sytuacji nie sprzyjał także jawnie prorosyjski
Republikański Ruch Krymu (RDK) na czele
z Jurijem Mieszkowem32.
W ogólnoukraińskim referendum 1 grudnia 1991 r. zdecydowana większość mieszkańców opowiedziała się za samodzielnym
państwem. Na Krymie także większość,
choć już nie tak wyraźna33, poparła powstanie państwowości ukraińskiej. Wynik
zaskoczył elity polityczne i środowiska separatystyczne tym bardziej, że skrajne organizacje prorosyjskie wnioskowały do Rady
Najwyższej Krymskiej ASSR o połączenie
ogólnoukraińskiego głosowania z kolejnym
referendum na temat niezależności Krymu
154
W sierpniu doszło w Moskwie
do puczu mającego reanimować
Związek Radziecki. Kierownictwo
krymskie jako jedyne gremium
ukraińskie poparło puczystów.
To najlepiej potwierdza opinię,
iż Krym był skansenem komunistycznych postaw, nawet jak na
warunki radzieckie.
w sojuszu z innymi państwami. Umiarkowana Rada Najwyższa uznała, iż wystarczająco miarodajne okażą się wyniki ogólnoukraińskiego referendum na obszarze
Krymu. Uzupełnieniem dla referendum są
wyniki badania opinii publicznej z kwietnia
1992 r.Jednoznacznie wykazały one podziały
w społeczeństwie. Jedynie 50% Krymian
pragnęło przeprowadzenia referendum niepodległościowego przy aż 42% przeciwnych
tej inicjatywie. Przeprowadzone miesiąc
później ankiety wykazały, iż tylko 22% mieszkańców było za referendum i odłączeniem
się od Ukrainy, przy 42% (sic!) niezdecydowanych. Ostatnia wartość jest charakterystyczna dla społeczeństw poradzieckich.
mienione czynniki rzutują na stosunki polityczne Ukrainy z Rosją i Turcją . Szczególnie
warto zaznaczyć, iż Tatarzy niezwykle często w przeciągu tych lat 90. byli traktowani
instrumentalnie, stając się elementem konfliktu między Ukrainą a Rosją37.
III Trzeci gracz
Prawowici mieszkańcy są także źródłem obaw. Rosyjska ludność Krymu, a tak-
Mimo że tylko część Tatarów kolaborowała z Niemcami, decyzją Rady Komisarzy Ludowych postanowiono przesiedlić
wszystkich. Tatarzy krymscy wraz z Niemcami nadwołżańskimi bardzo długo nie mogli
wrócić do swej ojczyzny. Wysiedlenia z lat
1944–1945 okazały się gehenną dla ludności
tatarskiej, prawie połowa przesiedlonych
zmarła w ciągu roku. Przełomowym okresem Tatarów okazała się dopiero pierestrojka. Po wielu protestach, 10 czerwca 1988 r.
zniesiono regulacje prawne dyskryminujące
krymskich Tatarów34. W okresie 1989–1991
na Półwysep Krymski powróciło blisko 177 tys.
Tatarów35. Wraz z uzyskaniem niepodległości przez Ukrainę i de facto potwierdzeniem
przynależności do niej Krymu, nasiliła się
fala powrotów. Kijów wspierał Tatarów będących przeciwwagą dla dominującego żywiołu rosyjskiego. Im więcej Tatarów wracało, z tym większym trudem podnoszono
kwestię oddzielenia Krymu od Ukrainy36.
Kwestia tatarska obejmuje nie tylko powrót prawowitych mieszkańców z wygnania, zagadnienie dotyka wręcz pewnych
aspektów bezpieczeństwa regionalnego.
Wśród nich można wymienić: stosunki
mniejszości tatarskiej z państwem ukraińskim i lokalnymi władzami, czy też ogólnie
stosunki etniczne na Krymie. Wszystkie wy-
że moskiewskie elity polityczne obawiają
się zmiany korzystnej struktury etnicznej
półwyspu, jak również islamskiego fundamentalizmu oraz rzekomo złączonego
z nim terroryzmu38. Obawy znajdują uzasadnienie, gdyż Tatarzy są najlepiej zor-
Kwestia tatarska obejmuje nie
tylko powrót prawowitych
mieszkańców z wygnania, zagadnienie dotyka wręcz pewnych aspektów bezpieczeństwa
regionalnego.
ganizowaną mniejszością Ukrainy. Rdzenni mieszkańcy Krymu nie mają bowiem
wsparcia u władz Autonomii ani w Kijowie,
który prowadzi niekonsekwentną politykę. Najbardziej drastycznym przykładem
krótkowzroczności
władz
centralnych
była zgoda prezydenta Krawczuka na terytorialną autonomię Krymu, oznaczająca
pozostawienie ludności tatarskiej na łaskę
prorosyjskiej administracji lokalnej, a nawet wspomaganie tej ostatniej w opóźnianiu procesu repatriacyjnego. Ujawnia się
również brak gotowości Kijowa do podjęcia dialogu z Tatarami w kwestii autonomii
Krymu na podstawie narodowościowej.
Wzajemnym stosunkom ukraińsko-tatar-
skim nie sprzyja także wieloletnie uchylanie
się Kijowa od oficjalnego uznania Medżlisu
za legalną reprezentację polityczną Tatarów
oraz stosowany od dawna proceder odmowy nadawania ukraińskiego obywatelstwa
repatriowanym Tatarom. W 1998 r. problem dotyczył ponad 12 tysięcy osób, które
de facto znalazły się w sytuacji „ludzi II kategorii”39. Nieodpowiedzialna polityka władz
w Kijowie przynieść może katastrofalne
konsekwencje. Preludium były wydarzenia
z 1999 r., kiedy to na skutek nieuwzględnienia Tatarów w programie prywatyzacyjnym
i problemów z zatrudnieniem doszło do
protestów. Domagano się uznania Kurułtaju i Medżlisu Narodu Tatarów Krymskich
za „organy, reprezentujące Tatarów Krymskich” oraz przyznania Tatarom reprezentacji we wszystkich organach władzy nie tylko
Krymu, ale i Ukrainy. To początek odwracania się społeczności tatarskiej od Kijowa40.
Tym bardziej niepokojący, gdy weźmiemy
pod uwagę, iż Medżlis był jedyną liczącą się
proukraińską organizacją na Krymie. Jakie
to może przynieść skutki?
W stosunkowo liberalnym społeczeństwie tatarskim wzrosnąć mogą tendencje
fundamentalistyczne, a co za tym idzie,
nastąpi wzrost radykalizmu połączony
z żądaniami wprowadzania autonomii
narodowej41. Taki scenariusz może znaleźć
wsparcie Turcji, która wg informacji Krymskiego Ośrodka Studiów Humanistycznych:
wspiera Tatarów poprzez zapraszanie ich na
coroczne spotkania mające na celu integrację narodów turkojęzycznych. Jak twierdzą
tureccy badacze, populacja zamieszkałych
w Turcji Tatarów liczy obecnie około 2 do
Opressje
155
3 milionów osób42. W przyszłości Krym może
stać się istotnym czynnikiem mającej wymiar
imperialnej polityki tureckiej w regionie.
Czy będziemy mieć do czynienia z kolejnym Kosowem – jak szumnie obwieszcza
rosyjska prasa? Tak może być, gdyż pozycja Tatarów została przez władze nazbyt
Czy będziemy mieć do czynienia
z kolejnym Kosowem – jak szumnie obwieszcza rosyjska prasa?
156
wzmocniona w celu zneutralizowania Rosjan, a na dodatek ludność muzułmańska
charakteryzuje się wysokim przyrostem
naturalnym i coraz powszechniej wykupuje domy i ziemię . Zgodnie z przewidywaniami już za pięć lat będzie stanowić 40%
ludności półwyspu43. Czy ma rację Konstantin Zatulin, mówiąc: „zgłaszane przez
Tatarów postulaty z każdym rokiem są coraz bardziej ekspansywne” i „na Ukrainie
dojrzewa nowe Kosowo44”?
IV Flota niezgody
W kwietniu i grudniu bieżącego roku
odbyły się szczyty Sojuszu Północnoatlantyckiego. Państwa Sojuszu nie ogłosiły jednak Planu Działań na Rzecz Członkowstwa
(MAP) dla Ukrainy. Stało się tak na skutek sporów między uczestnikami szczytu,
a także wojny gruzińsko-rosyjskiej i kryzysu
rządowego na Ukrainie. Sprawa akcesji została jednak poruszona na międzynarodowym forum. W Deklaracji końcowej szczytu
bukaresztańskiego państwa członkowskie
jednoznacznie określiły, iż Ukraina wraz
z Gruzją będzie członkiem NATO45.
Pocieszające jest, iż Ukraina stoi już nie
przed pytaniem czy, lecz kiedy stanie się
członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego. Obecną sytuację Ukrainy można więc
przyrównać do tej, z jaką Polska miała do
czynienia w 1994 r. Czy jednak na pewno?
Wokół naszego państwa nie było aż tylu
poważnych kontrowersji, jakie często są
Nie nastąpią żadne środki odwetowe poza
gniewnymi oświadczeniami Kremla49.
podnoszone co do Ukrainy. Flota Czarnomorska pozostaje atutem Rosji, utrudniającej akcesję Ukrainy. Co gorsza, starania
Kijowa nie znajdują wsparcia nawet Sekretarza Generalnego Paktu: Jaapa de Hoop
Scheffera, który oznajmił, iż spór o Flotę
Czarnomorską to kwestia ukraińsko-rosyjska46. Przed ewentualną akcesją Ukraina
musi rozwiązać sprawę Floty Czarnomorskiej. Traktat Waszyngtoński nie zakazuje
przyjmowania sił zbrojnych państw trzecich. Jednak baza nieprzychylnej Rosji
zmniejsza wiarygodność Kijowa jako kandydata do Sojuszu i tworzy precedens,
który stanie się źródłem konfliktów. Likwidacja baz równałaby się zaś redukcji głębi
strategicznej Moskwy o 500 kilometrów
i utracie pozycji mocarstwowej w Europie47. Jaki rozwój mogą przybrać wydarzenia? Zastanówmy się.
ukraińskiej w Rosji). Takie zachowania
wzmocnią w dłuższym okresie Ukrainę.
Wariant 1: nic się nie stanie
Rosja będzie dążyła przy pomocy środków dyplomatycznych do zapobieżenia
członkostwu Ukrainy w NATO. Kijów będzie szantażował Moskwę, chcąc uczynić
ze wstąpienia do Sojuszu kartę przetargową w relacjach gospodarczych i w sprawie
stacjonowania Floty. Moskwa uzna członkostwo Ukrainy za cios wymierzony w nią48.
Wariant 2: drobne retorsje
Nastąpi zerwanie relacji gospodarczych,
szczególnie w przemyśle zbrojeniowym,
a także utrudnienia w ruchu granicznym
(np. wprowadzenie wiz dla mniejszości
Wariant 3: otwarta konfrontacja
Po przystąpieniu Kijowa do NATO może
dojść do zerwania układu z 1997 r. Powód:
przystąpienie Ukrainy do Sojuszu narusza
zapis o przystępowaniu do sojuszy godzących w drugą stronę. W takim wypadku
mogłoby dojść do referendum na Krymie.
Akcesja Ukrainy zogniskuje wokół niej relacje Rosji z Zachodem. Sytuację może zaostrzyć umieszczenie baz Sojuszu przy granicy
z Rosją. Także inne spory między Rosją a Zachodem odbiją się w pierwszej kolejności na
Ukrainie (bliskość geograficzna). Możliwy
jest konflikt w sferze gospodarki (redukcja
dostaw gazu, regularna wojna handlowa)50.
W świetle ostatnich wydarzeń (wojna
w Gruzji, powszechna opinia o zagrożeniu
ukraińskiego Krymu przez Rosję) jest pewne, iż akcesja Ukrainy z Sojuszem przed
2017 r. jest niemożliwa. Jeśli do integracji
Ukrainy z NATO kiedykolwiek dojdzie, to
największe koszty poniesie Rosja, która
będzie musiała zredefiniować swoje miejsce w świecie. To dla niej niekorzystne,
gdyż zadecyduje o tym nie ona sama, lecz
ośrodki władzy poza jej obszarem.
Wnioski
Uzasadnione jest porównanie skomplikowanych relacji na Krymie do węzła.
W zagadnieniach związanych z półwyspem
znajdujemy wiele nierozwiązanych problemów. Mamy do czynienia z zachodzącymi
na siebie warstwami, które komplikują
wszelkie rozsądne rozwiązania. Burzliwa
historia splatająca losy wielu narodów,
istotna rola półwyspu ze względów strategicznych, szczególnie w kontekście Floty Czarnomorskiej, autonomiczne ciągotki
miejscowych władz i nierozwiązana pod
względem prawno-własnościowym sprawa krymskich Tatarów tworzą iście wybuchową mieszankę. Sytuację dodatkowo
komplikują emocje i wzajemne pretensje.
Wiele spraw związanych z Półwyspem
Krymskim wydaje się rozwiązanych, chociażby tendencje separatystyczne rosyjskiej mniejszości, lub przynajmniej zmierzających do szczęśliwego zakończenia
– np. konflikt wokół Floty Czarnomorskiej.
Pozostają jednak w zawieszeniu zagadnienia rosnącej w siłę mniejszości tatarskiej,
czy też integracja Ukrainy z Sojuszem Północnoatlantyckim.
Krym jest dowodem na to, iż można
uniknąć ludobójstwa, wypędzeń i bratobójczych wojen, jakie stały się udziałem
Europy Środkowo-Wschodniej po zakończeniu zimnej wojny. Rozwiązanie krymskiego węzła, do jakiego częściowo doszło
w latach 90., udowodniło, iż wystarczy
odrobina dobrej woli, by rozwiązać lub
przynajmniej załagodzić narosłe przez stulecia urazy bez użycia siły.
Opressje
157
158
Przypisy:
1. Teodozja była kolonią stworzoną ok. 600 r. p.n.e. przez mieszkańców Miletu, a koloniści
z Heraklei założyli Chersonez. Za: S. Chazbijewicz, Awdet czyli powrót. Walka polityczna
Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległości państwa po
II wojnie światowej, Olsztyn 2001, s. 16.
2. J. Kraśniewski, Podróże. Krym, dokument pobrany 25 lutego 2008 r. ze strony: http://
www.psz.pl/content/view/5261/.
3. Zgodnie z informacją zawartą w „Tygodniku Forum” (Nr 21/2006, Krym dla Tatarów, s. 22)
Krym zamieszkuje obecnie około stu narodowości, w tym prócz Rosjan, Ukraińców i Tatarów
także: Gruzini, Turcy, Białorusini, Bułgarzy i inni.
4. Parafraza określenia gordyjski węzeł. Zagadnienia związane z Krymem (problem Tatarów
krymskich, prawno-państwowy status Krymu czy sprawa podziału i przyszłości Floty Czarnomorskiej) są ze sobą mocno splecione i przynajmniej pobieżna analiza sprawia, iż wydają się
nierozwiązywalne.
5. Właściwie Sułtan Mohammed Öz-Beg, panujący najdłużej (1313–1341) chan Złotej Ordy.
6. Więcej informacji na ten temat w: S. Chazbijewicz, Awdet czyli powrót…, Olsztyn 2001,
ss 23–29.
7. Encyklopedia szkolna. Historia, praca zbiorowa, hasło: kozaczyzna zaporoska, Warszawa
1993, s. 244 .
8. Za: Wikipedia, hasło: Piotr I Wielki, pl.wikipedia.org/Wiki/Piotr_I_Wielki, dokument pobrany 20 II 2008.
9. Chodzi o tzw. odwilż posewastopolską – reformy przeprowadzone przez Aleksandra II po
wojnie krymskiej. Do najważniejszych dokonań odwilży należą: złagodzenie cenzury, zmniejszenie działalności policji politycznej, wprowadzenie ziemstw, a także reforma włościańska.
10. Data podana wg kalendarza gregoriańskiego. W Rosji uznaje się, iż Sewastopol upadł
27 sierpnia.
11. L. Bazylow i P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2005, s. 239.
12. Tatarzy emigrowali głównie do Turcji, gdzie szybko ulegali asymilacji.
13. Wg J. Kozakiewicza pod koniec XIX w. na Krymie Tatarzy stanowili jedynie 34,1% ludności,
a w 1917 r. już ok. 25%. U progu rewolucji październikowej dominowali Rosjanie – 50% populacji. Na Krym zaczęła przybywać ludność z całej Europy: Niemcy, Czesi, Bułgarzy, Grecy i inni.
14. Z Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL).
15. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, Warszawa 1999, s. 125.
16. Ibidem, s. 125–126.
17. S. Chazbijewicz, Awdet czyli powrót…, Olsztyn 2001, s. 60.
18. Władze radzieckie od 1921 r. prowadziły politykę tzw. korenizacji. Zakładała ona obsadzenie stanowisk ludźmi wywodzącymi się z miejscowych narodowości. Tatarzy krymscy obejmo-
wali stanowiska kierownicze, administracyjne, oraz te o znaczeniu politycznym. Tatarski stał się
obok rosyjskiego językiem państwowym republiki. Wpłynęło to na rozwój życia kulturalnego,
działały liczne ośrodki kulturalne i naukowe, wychodziła prasa i literatura w języku tatarskim.
Pod koniec lat 20. nastąpił odwrót od korenizacji na obszarze Związku Radzieckiego. Na Krymie
oznaczało to proces Weli Ibrachimowa (przewodniczącego Krymskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego) posądzonego o działalność antyradziecką i związki z nacjonalistami. Masowe
czystki po jego procesie objęły tatarskie elity opowiadające się za rozwojem autonomii.
19. P.R. Magocsi, A history of Ukraine, Seattle 1996, s. 580.
20. Za: J. Kozakiewicz, Rosja w polityce…, Warszawa 1999, s. 134.
21. S. Chazbijewicz, Tatarzy krymscy: walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań 2001, s. 74.
22. T. Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003, s. 120.
23. W obowiązujących od niedawna ukraińskich podręcznikach do historii znajdujemy fragment: „Włączenie Krymu w skład Ukrainy było próbą przerzucenia na jej barki moralnej odpowiedzialności za wysiedlenie Tatarów i zmuszenia do odbudowy gospodarczego i kulturalnego życia półwyspu. Świadczy to jednoznacznie o tym, iż myślenie to przenika do zbiorowej
świadomości. Edukacja nie tylko na obszarze Ukrainy, lecz wszystkich krajów b. ZSRR nie
kształtuje postaw tolerancji i zrozumienia obcych kultur”. Więcej o polityce historycznej byłych republik związkowych: Prawda gorsza od „Prawdy”, „Tygodnik Forum”, Nr 37/2005
(12.09–18.09.2005), ss.33–35.
24. 0,4% mieszkańców [za:] J.Kozakiewicz, Rosja w polityce…, Warszawa 1999, s. 134.
25. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce…, Warszawa 1999, s. 148.
26. Ibidem, s. 149.
27. Ibidem, s.150.
28. M. Zieniewicz, Tendencje separatystyczne na Krymie w latach 1989–1995, Warszawa
2004, s. 37.
29. A. Chojnowski i J.J. Bruski, Ukraina, Warszawa 2006, s. 322.
30. Ibidem, ss. 37–38.
31. J. Kozakiewicz, Polityka Rosji wobec…, Warszawa 1999, s. 156.
32. Republikański Ruch Krymu powstał 23 sierpnia 1991 r.. Działalność tej organizacji wpisuje
się w ówczesny trend Interfrontów w krajach bałtyckich, czy prób tworzenia quasi-republik
na obszarze południowo-wschodniej Ukrainy w celu przyłączenia ich do Rosji.
33. Na Krymie za niepodległością Ukrainy opowiedziało się 54,2% mieszkańców wobec 42%
przeciw.
34. A. Chojnowski i J.J. Bruski, Ukraina, Warszawa 2006, ss. 315–322.
35. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce…, Warszawa 1999, s. 132.
36. Krym dla Tatarów, „Tygodnik Forum”, Nr 21/2006 (22.05–28.05. 2006), s. 20.
37. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce…, Warszawa 1999, s. 135.
38. Ibidem, s. 138.
Opressje
159
39. Ibidem, s. 143.
40. T.A. Olszański, Trud niepodległości…, Kraków 2003, ss. 168–169.
41. Ibidem, s. 169.
42. Krym dla Tatarów, „Tygodnik Forum”, Nr 21/2006 (22.05–28.05.2006), ss. 20–22.
43. Ibidem, s. 21.
44. Ibidem, s. 22.
45. A. Głąb, NATO: Ukraina i Gruzja będą członkami Sojuszu, www.psz.pl, dokument pobrany 1 maja 2008.
46. Ibidem, s. 7.
47. Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 41.
48. NATO jest zainteresowane członkostwem Ukrainy, lecz nie ze względu na Rosję. Łukjanow: „Główny wektor rozwoju aliansu to poszerzenie na wschód i południowy wschód, jak
najbliżej teatru wojny i złóż ropy na Bliskim Wschodzie. Ukraina jest idealnym punktem przerzutowym. Obie strony są więc zainteresowane”.
49. NATO u bram, „Tygodnik Forum”, Nr 5/2006 (30.01–5.02.2006), ss. 13–15.
50. Ibidem.
160
Wojciech Łysek (ur. 1986):
student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Jagiellońskiego, IV rok.