Przenikanie się kultur na ziemiach polskich. Dzieje i kult…

Przenikanie się kultur na ziemiach polskich
Dzieje i kultura Żydów
Do końca października br. zapraszamy do oglądania wystawy Przenikanie się
kultur na ziemiach polskich. Pierwsza część cyklicznej ekspozycji zdjęciowej obejmuje
historię i dziedzictwo kulturowe Żydów. W drugiej części możemy obejrzeć nekropolie
z Krakowa, Chrzanowa i Bielska-Białej. Wystawę można oglądać w godzinach otwarcia
biblioteki, na parterze, w sali 101.
Pierwsi Żydzi na terenach Polski pojawili się X wieku. Od czasów powstania
Królestwa Polskiego kraj nasz był jednym z najbardziej tolerancyjnych w Europie,
staliśmy się ośrodkiem migracji narodu żydowskiego do Polski. Na początku XX wieku
tereny Polski zamieszkiwało ok. trzy i pół miliona mieszkańców wyznania mojżeszowego. Tysiącletnią obecność Żydów brutalnie przekreślił Holocaust, a znaczna część,
która przeżyła opuściła Polskę po drugiej wojnie światowej. Kolejną falę emigracji
wymusiły wydarzenia marcowe z 1968 roku. Dziś nad Wisłą mieszka zaledwie kilkanaście tysięcy Żydów. Ci, którzy zamieszkują głównie Izrael i Stany Zjednoczone często
wracają do swoich korzeni, aby spotkać się
z historią i odwiedzić zmarłych na kirkucie
w rodzinnym mieście.
Jednym
ośrodków
wego
na
z
najbardziej
znaczących
żydowskiego dziedzictwa kulturoświecie
jest
do
dziś
krakowski
Kazimierz, który powstał w 1335 r. i otrzymał
Dawny ratusz kazimierski, plac Wolnica
nazwę od imienia swojego założyciela, króla
Kazimierza
Wielkiego.
To
właśnie
tuta j
przetrwał
do
dziś
unikalny
zespół
urbanistyczny dawnego miasta żydowskiego. Osiedlili się tutaj Żydzi wysiedleni
z Krakowa, leżącego wówczas po drugiej stronie
Wisły. Od
Kazimierzu
tego momentu po dzień dzisiejszy na
wciąż
chrześcijańska
funkcjonują
dwie
tradycje:
i judaistyczna. Współistnienie tych
kultur jest widoczne w postaci synagog, kościołów
i nazw ulic. Serce żydowskiej części Krakowa zachęca do spaceru po zakątkach tego
miejsca, zapoznania się z kulturą i
wyjątkowego
obyczajowością
tworzoną przez Żydów na przestrzeni wieków.
Płaskorzeźba Henryka Hochmana
Przyjęcie Żydów do Polski na dawnym ratuszu
kazimierskim przy placu Wolnica
Dawny Dom Modlitwy Kowea Itim Latora
przy ul. Józefa
Dawny szpital żydowski
przy ul. Skawińskiej 8
Szczególną
uwagę
zwraca
Synagoga
S t a ra ,
Synagoga Stara
wzniesiona przez Żydów czeskich w połowie XV w.
Bóżnica
należy
do
najcenniejszych
zabytków
żydowskiej architektury sakralnej w Europie. Do
1939
roku
głównego
pełniła
ośrodka
rolę
centralnej
religijnego
i
synagogi,
kulturalnego
krakowskiej gminy żydowskiej. W 1958 r. po
odrestaurowaniu ze zniszczeń wojennych Krakowska Kongregacja Wyznania Mojżeszowego przekazała synagogę na cele muzealne.
Obecnie mieści się tutaj Muzeum Historyczne Miasta
Krakowa – Oddział Judaistyczny.
Na
naszej
wystawie
m o ż na
obejrzeć
To jest brama Jahwe,
sprawiedliwi wchodzić przez
nią będą
zdjęcia
ilustrujące wnętrze synagogi i ekspozycji gromadzonych
przez Muzeum od 1958 r. związanych z kultem religijnym,
obyczajami i folklorem. Judaika, mające dziś wartość
zabytkową, używane były niegdyś w bóżnicach i domach
w trakcie różnych uroczystości. Ale wróćmy do synagogi.
Wchodząc, mijamy renesansowy portal z hebrajskim
napisem: To jest brama Jahwe, sprawiedliwi wchodzić
przez nią będą. W przedsionku możemy zobaczyć
kamienną studnię z „żywą wodą” służącą do obmycia rąk.
Tuż za portalem, po lewej stronie znajduje się kamienna, barokowa skarbona z 1638 r.,
zaś na środku głównej sali modlitewnej, na kamiennym podwyższeniu, stoi piękna,
okazała bima w kształcie baldachimu. Późnorenesansowy Aron ha – kodesz (szafa
ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory) z koroną i ozdobnymi drzwiami,
zwieńczony jest tablicą z hebrajskim napisem: Za moim pośrednictwem rządy
sprawują królowie.
Aron ha – kodesz usytuowany na wschodniej ścianie
synagogi,
W
skierowany
głównej
babińcu
sali
o ra z
jest
w
kierunku
Jerozolimy.
modlitewnej,
sali
śpiewaków
możemy zobaczyć zachowane do
dzisiaj pozostałości polichromii.
Na
Kazimierzu
w
Krakowie
znajduje się 7 synagog wartych
odwiedzenia.
Bima
Jedyną
czynną
ortodoksyjną świątynią,
w której
odbywają się regularnie nabożeń-
Bima
stwa we wszystkie szabaty i święta jest położona w sąsiedztwie nekropolii synagoga Remuh. Postępowa (Tempel) jest
Aron ha - kodesz
synagogą reformowaną, a nabożeństwa odbywają się w niej nieregularnie. Co roku,
z okazji Festiwalu Kultury Żydowskiej, na ulicach Kazimierza i w synagogach odbywają
się koncerty i warsztaty poświęcone dziedzictwu kulturowemu Żydów. Można poznać
również
tajemnicę
tworzenia
wycinanki
żydowskiej
uczestnicząc w warsztatach.
Wycinanka żydowska jest wytworem tradycyjnej sztuki
żydowskiej ściśle związanej z religią, przedstawia żydowskie
święta, teksty modlitw i psalmów. Najbardziej znaną
wycinanką jest mizrach, wieszany na wschodniej ścianie
domu, skierowany w stronę Jerozolimy, oraz wycinanka na
święto
Szawuot.
Obecnie wycinankę żydowską
tworzą
artyści, opierający się na tradycji. Zachęcamy Państwa do
zapoznania się na naszej wystawie z pracami Marty Gołąb,
krakowskiej artystki tworzącej wycinankę żydowską od lat.
Zdjęcia wycinanki pochodzą z ekspozycji Po tej stronie jest
Wycinanka żydowska
duch życia - wycinanka żydowska zorganizowanej przez Galerię „Dawna Synagoga”
w Nowym Sączu. Finezyjne wycinanki artystki możemy zobaczyć też w Synagodze
Starej w Krakowie oraz na innych wystawach i synagogach w całej Polsce.
Historia i kultura żydowska skłania nas również do odwiedzenia nekropolii.
Kirkuty to miejsce szczególne. Unikalne zabytki żydowskiej sztuki nagrobnej budzą
zachwyt
i zadumę. W drugiej części wystawy możemy obejrzeć zdjęcia jednego
z najstarszych w Europie, a zarazem najstarszego w Krakowie cmentarza Remuh,
założonego w 1551 r. Pochówki odbywały się tutaj do połowy XIX w., a najstarszy
nagrobek pochodzi z 1552 r. Miejsce spoczynku znalazło tu wielu rabinów, uczonych
i zasłużonych mieszkańców Krakowa. Zabytkowy Remuh, położony w sąsiedztwie
Synagogi o tej samej nazwie, jest ośrodkiem pielgrzymek Żydów z całego świata.
Cmentarz posiada najcenniejszy w Polsce zespół nagrobków żydowskich z XVI i XVII
wieku, zaś szczególną uwagę zwracają unikalne nagrobki tumbowe o czterospadowym,
trapezoidalnym kształcie. Kirkut otoczony jest
murem, odbudowanym po II wojnie światowej.
Prace
archeologiczne prowadzone tutaj w tym
czasie pomogły odkryć ponad 700 nagrobków.
Niektóre z nich udało się usytuować w miejscu
właściwego pochówku,
Ściana Płaczu
natomiast
połamanych
fragmenty
macew
wkomponowane zostały w ogrodzenie cmentarza. Tworzą
one tzw. „Ścianę Płaczu”. Najprawdopodobniej najstarszą
częścią kirkutu jest skwer znajdujący się nieopodal bramy
wejściowej prowadzącej na wspólny dziedziniec synagogi i
cmentarza. Do II wojny światowej znajdował się w tym
miejscu mur ogradzający kirkut. Obecnie możemy zobaczyć
w tym miejscu tablicę upamiętniającą rozstrzelanie 65 tys.
żydowskich mieszkańców Krakowa. Funkcje grzebalne
pełni do dzisiaj Nowy Cmentarz Żydowski pochodzący
Tablica pomiątkowa
z 1800 r., znajdujący się również na Kazimierzu w Krakowie.
Dalsza część wystawy przedstawia chrzanowską nekropolię, oddaloną o niecałe
40 km od krakowskiego Kazimierza. Piękny, okazały, dobrze zachowany kirkut jest
świadectwem obecności Żydów w tym mieście.
Przed II wojną światową społeczeństwo pochodzenia
żydowskiego stanowiło tutaj połowę 20 tysięcznej populacji.
Holocaust przeżyło tylko ok. 10% z nich, większość zginęła w
hitlerowskim obozie zagłady Auschwitz-Birkenau. Cmentarz
założony w połowie XVIII w., mieszczący się przy obecnej
ulicy Podwale w Chrzanowie, liczy dzisiaj ok. 3 tys. macew.
Najstarszy zachowany do dziś nagrobek pochodzi z 1802 r.,
natomiast ostatnie pochówki datowano na okres tuż po II
wojnie światowej. Na cmentarzu mieszczą się dwa ohele,
wzniesiony nad grobem rabina Salomona Bochnera i nad
grobami przedstawicieli rabinackiego rodu Halbersztamów.
Kirkut w Chrzanowie
pomiątkowa
W centralnej części cmentarza
znajduje
się
zbiorowa
mogiła
37
osób
pochodzenia
żydowskiego rozstrzelanych przez hitlerowców we wrześniu
1939 r. w pobliskiej Trzebini. Pomnik jest także wspomnieniem ostatecznej zagłady Żydów z Chrzanowa w lutym 1943
r. Na wystawie można obejrzeć zdjęcia wybranych macew
z inskrypcjami
hebrajskimi i dokładnie przyjrzeć się
umieszczonej na nich artystycznie rzeźbionej symbolice.
Inskrypcje pisane są w języku hebrajskim, a na nielicznych
macewach można spotkać dopiski w jidysz, języku polskim
i niemieckim. Ślady obecności
Pamiątkowa mogiła
pomiątkowa
Żydów w Chrzanowie to nie
tylko nekropolia, ale i też zabudowania pożydowskie przy
ulicy 3 Maja, ulicy Kadłubka i Alei Henryka. Łaźnia
żydowska przy ulicy 3 Maja 9 została zdewastowana przez
Niemców podczas II wojny światowej, a po odbudowie
budynku, mieści się w nim galeria handlowa. Synagoga
Anchei Chail, zwana też Małą, przy ulicy Jagiellońskiej,
rozebrana została zaraz po wojnie, a Synagoga Wielka,
wzorowana
na
przepięknej
krakowskiej
Synagodze
Izaaka, przy dawnym Placu Estery (dzisiejsze skrzyżowanie ulic Krakowskiej i Garncarskiej) wyburzona została
w 1973 r. decyzją ówczesnych władz komunistycznych.
Łaźnia żydowska,
obecnie galeria handlowa
Podobnie w Bielsku i Białej nie ocalała żadna z trzech przedwojennych synagog.
Zaraz na początku wojny, w pierwszych dniach września hitlerowcy spalili Synagogę
Postępową w Bielsku, zbudowaną wg projektu Ludwika Schöne i Karola Korna.
Obecnie na jej miejscu, przy ulicy 3 Maja, znajduje się Bielska Galeria BWA ze
zdjęciami przedwojennej synagogi i jej ruinami z początków wojny. Od strony ul.
Mickiewicza wmurowano pamiątkową tablicę informującą o istnieniu synagogi
w latach 1881-1939. Całkowitemu zniszczeniu uległy synagogi w Białej: Synagoga
Postępowa (1889-1939), mieszcząca się przy skrzyżowaniu
i
ulic: dzisiejszej Krakowskiej i Kazimierza Wielkiego
Synagoga "Ahawat Tora" (Miłość Tory), (1912-1939)
przy ul. Szpitalnej 5 (obecna ulica Dmowskiego). Spaleniu
uległ Żydowski Dom Ludowy z łaźnią, salą teatralną
i gimnastyczną. Obecnie mieści się tutaj Teatr Lalek
Banialuka. Przechodząc ulicą Stojałowskiego w kierunku
Białej, na wysokości placu Smolki możemy spotkać tablicę
upamiętniającą Polską modlitewnię z lat 1870-1939. Dziś
to puste miejsce, zapisane jedynie w naszej pamięci, budzi
szacunek i wspomnienie tamtych chwil. Żydowska Gmina
Wyznaniowa, licząca obecnie zaledwie 50 członków,
mieści się dzisiaj przy ulicy 3 Maja 7, a w Domu Modlitwy
założonym w latach 90-tych XX wieku, w tym samym budynku,
odbywają się
nabożeństwa regularnie w szabaty i święta.
Ze względu na ograniczone miejsce, na wystawie można obejrzeć zaledwie
namiastkę bielskiej nekropoli. Dlatego tych,
których interesuje bielski kirkut położony przy
ul. Cieszyńskiej 92 w dzielnicy Aleksandrowice
zapraszamy
do
galerii
na
naszej
stronie
internetowej – Przenikanie się kultur na
ziemiach polskich. Dzieje i kultura Żydów.
Kirkuty. Nekropolia założona została dopiero
Kirkut w Bielsku-Białej
w 1849 r. Wcześniej bielscy Żydzi chowani byli
na cmentarzu w Cieszynie. Najstarszą macewą jest nagrobek siedemnastoletniego
chłopca Josefa Neumanna, który zmarł 3 września 1849 r. Odwiedzając bielską nekropolię warto zobaczyć nagrobki przeniesione ze zlikwidowanego w latach 60 – tych,
cmentarza w Białej przy ulicy Wyzwolenia 59. Ziemia nekropolii kryje prochy katoli-
ków i wyznawców islamu, pochowanych we wspólnej kwaterze wojskowej ofiar
pierwszej wojny światowej. Spoczywa tu wielu zasłużonych dla miasta Bielszczan,
m. in. Karol Korn, Leopold Landau, Salomon Pollak i wielu innych honorowych
mieszkańców miasta. Inskrypcje spotykane na macewach i współczesnych nagrobkach
wykute są w dwóch językach: po hebrajsku i niemiecku, polsku lub jidysz, natomiast
symbolika, w przeciwieństwie do innych nekropolii pozostaje ze względu na postępowy
charakter bielskiego kirkutu dość uboga. Dom przedpogrzebowy, w którym odbywają
się nabożeństwa żałobne, jest obecnie jedynym żydowskim budynkiem sakralnym
w mieście. W 1983 r. bielska nekropolia otrzymała status zabytku, a funkcje grzebalne
pełni do dnia dzisiejszego.
Synagogi i nekropolie są dobrze zachowanym świadectwem obecności Żydów na
naszych terenach. Wystawa jest próbą odzwierciedlenia przeplatających się kultur
i próbą zachęcenia do podążania śladami społeczności żydowskiej na naszej ziemi.