Untitled

© 2013 Copyright by Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Aleksander Manterys
prof. dr hab. Janusz Mucha
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut
Socjologii, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego
Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
II korekta: Anna Grochowska-Piróg
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec
ISBN 978-83-7688-118-8
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 012 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
SPIS TREŚCI
Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki, Sprawstwo a dylematy
współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
CZĘŚĆ I
STAN TEORETYCZNYCH DEBAT NAD SPRAWSTWEM
W NAUKACH SPOŁECZNYCH
Margaret Archer, Jak porządek społeczny wpływa na ludzkie sprawstwo? Refleksyjność jako mechanizm pośredniczący między strukturą a sprawstwem . . . . . 19
Robert Carter, Sprawstwo a to, co pozaludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Marek Skovajsa, Refleksyjne sprawstwo i zmiana kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . 46
Łukasz Afeltowicz, Radosław Sojak, Od teorii sprawstwa do sprawstwa wcielonego, czyli dlaczego nie warto parać się socjologiczną teorią podmiotowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Josep Maria Bech, Antysocjologiczne wyzwania wobec społecznego
sprawstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Przemysław Pluciński, Opowieść o dwóch społeczeństwach. Działanie społeczne a semantyka historyczna „społeczeństwa obywatelskiego”.Perspektywa późnej teorii krytycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Markieta Domecka, Dualność czy dualizm? Relacje pomiędzy strukturą i podmiotowym sprawstwem we współczesnych debatach teoretycznych . . . . . . 103
Jan Balon, Socjologiczna teoria działania: jej sprzeczności i warunki prawdopodobieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Agata Krasowska, Olga Nowaczyk, Skąd się bierze refleksyjność? Rzecz
o związkach refleksyjności ze sprawstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
CZĘŚĆ II
METODOLOGIE BADAŃ NAD SPRAWSTWEM:
STARE I WSPÓŁCZESNE DYLEMATY
Robert Miller, Sposób prezentacji sprawstwa i struktury w biografiach Europejczyków przy użyciu dźwięku i obrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tom Wengraf, Krytyczny realizm i metoda psychospołeczna: badanie zmiennego sprawstwa za pomocą biograficzno-narracyjnej metody interpretacyjnej
Irena Szlachcicowa, Konwersacja wewnętrzna a sprawstwo w perspektywie
metodologii refleksyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Robert Geisler, Metodologia teorii postkolonialnej i teorii podmiotowości –
zbieżności i konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145
159
175
189
6
Spis treści
CZĘŚĆ III
KLASYCZNE I NOWE KIERUNKI ANALIZ SPRAWSTWA
W BADANIACH SPOŁECZNYCH
Oksana Kozłowa, Rekonstrukcja podmiotowości w XXI wieku . . . . . . . . . . . . .
Krzysztof Wielecki, Podmiotowość w czasie kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marta Geisler, Podmiotowość w kontekście współczesnych procesów migracyjnych. Ryzyko i odpowiedzialność transmigrantów . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sally Baker, Brian Brown, Sprawstwo, kultura i społeczność w narracjach
biograficznych ludzi starszych zamieszkujących walijskie obszary wiejskie
Linda Rootamm, „Już nigdy nie poczuję się tu dobrze” – nowy Berlin oczami
wschodnich berlińczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adam Mrozowicki, Paradoksy zbiorowego sprawstwa: przypadek rewitalizacji
związków zawodowych w sektorze prywatnym w Europie Środkowo-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
CZĘŚĆ IV
SPRAWSTWO A SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE PO 1989 ROKU
Tomasz Zarycki, Podmiotowość na peryferiach: rola wewnętrznych i zewnętrznych aktorów w debatach nad upadkiem komunizmu i „transformacją”
postkomunistyczną w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zdzisław Zagórski, Polacy – wybrane aspekty podmiotowości narodu średniego
w procesach współczesności. Szkic projektu badawczego . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Niesporek, Tomasz Warczok, Działanie podmiotowe a struktura symboliczna. Na marginesie badań praktyk zawodowych pracowników socjalnych
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Iwona Taranowicz, Społeczna percepcja hasła: „Twoje zdrowie w Twoich
rękach” i jej uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Leoński, Pamięć społeczna jako wyznacznik podmiotowości społecznej
mieszkańców pogranicza polsko-słowackiego. Socjologiczne uwagi na
przykładzie polskiego Spisza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Pieńkowski, Kościół katolicki w Polsce – kapitał czy przeszkoda podmiotowych zmian transformacyjnych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marcelina Smużewska, Czy „dorosła nauka” nadal potrzebuje swoich
partnerów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
217
231
244
255
268
285
297
319
332
345
358
370
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
SUMMARY: SOCIAL AGENCY – THEORIES, METHODS,
AND EMPIRICAL RESEARCH IN THE SOCIAL SCIENCES . . . . . . 429
IRENA SZLACHCICOWA
OLGA NOWACZYK
ADAM MROZOWICKI
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Socjologii
SPRAWSTWO A DYLEMATY WSPÓŁCZESNYCH NAUK
SPOŁECZNYCH. WPROWADZENIE
Od początku swego istnienia do czasów współczesnych socjologia z niebywałą wręcz gorliwością odwołuje się do ujmowania rzeczywistości w kategoriach
podziałów dychotomicznych. Postrzeganie dyskursu naukowego przez pryzmat
podstawowych podziałów: jednostka – społeczeństwo; podmiot – przedmiot; subiektywne – obiektywne nierzadko pozostaje na tyle mocno ugruntowane, że jawi
się jako naturalne, czy wręcz konieczne. Taki stan rzeczy generuje ostre spory
teoretyczne i prowadzi do ujmowania rzeczywistości społecznej w opozycyjnych
kategoriach. W skrajnym ujęciu determinizm społeczny strukturalnego funkcjonalizmu przeciwstawiany jest woluntaryzmowi i nieskrępowanej intencjonalności
działań jednostkowych ferowanych w teoriach interpretatywizmu interakcyjnego.
W ramach toczących się debat teoretycznych wypracowywane są nowe sposoby
argumentacji przemawiające za jednym bądź drugim stanowiskiem, podejmowane
są też próby przezwyciężenia opozycji i rozwiązania podstawowych dylematów.
W tym kontekście dychotomia struktura versus sprawstwo (agency) egzemplifikuje jedną z ciekawszych dyskusji teoretycznych socjologii w ostatnim czasie. Celem
oddawanego do rąk Czytelników tomu jest ukazanie – choćby w ograniczonym
zakresie – problematyki sprawstwa jako próby poszukiwania odpowiedzi na podstawowe pytanie: czy współczesna socjologia dysponuje teorią, która odwołując
się zarówno do sprawstwa jednostek, jak i do struktur społecznych praktyk potrafi
sprostać opisowi i wyjaśnieniu procesualnej natury rzeczywistości społecznej?
LUDZKIE SPRAWSTWO: DYLEMAT (NIE TYLKO) TRANSLATORSKI
Nie od dzisiaj wiadomo, że w języku polskim wyzwaniem translatorskim jest
samo pojęcie agency. Pojęcie to tłumaczone bywało jako podmiotowość (Sztompka 2005; Cichocki 2003), podmiotowość sprawcza (Wnuk-Lipiński 2005: 95;
8
Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki
Sewell 2006), a czasami nawet, co jest chyba najbardziej mylące, jako po prostu
działanie (Giddens 2003). Ślady tych dylematów widać wyraźnie na kartach tej
książki. Autorzy, odwołując się do istniejących polskich przekładów agency, posługują się wszystkimi wymienionymi powyżej pojęciami. Przyjmując w dokonanych w tej książce przekładach artykułów anglojęzycznych konwencję tłumaczenia agency jako sprawstwa, postanowiliśmy nie ingerować w sposób użycia tego
terminu w artykułach autorów polskich. Naszym zdaniem wskazują one bowiem
na istotne problemy związane z rozumieniem samej kategorii agency we współczesnej socjologii, które odzwierciedlone zostały w dylematach translatorskich
w języku polskim.
Czym zatem jest ludzkie agency, sprawstwo? Kategoria sprawstwa pojawia się
zarówno na gruncie współczesnych, ogólnych teorii socjologicznych (Alexander
1988a; Archer 1995; Emirbayer i Mische 1998; Elder-Vass 2010; Giddens 2003;
King 2010; Sztompka 2005), jak i w obrębie dyscyplin szczegółowych socjologii
i nauk społecznych, takich jak na przykład badania nad organizacjami inspirowane
teoriami (neo)instytucjonalistycznymi (por. Lawrence, Suddaby i Leca 2009) czy
badania nad ruchami społecznymi i pracowniczymi (Kelly 1998; Turner 2007).
Debata o sprawstwie wyrasta po części z chronologicznie wcześniejszej dyskusji
na temat relacji między „mikro-” i „makrospołecznym” wymiarem życia społecznego (por. Alexander i in. 1987; Archer 1985), obrazując poszukiwania mechanizmu sprawczego życia społecznego w relacjach pomiędzy poziomem działań społecznych i ich środowiskiem. Przegląd różnorodnych ujęć ludzkiego sprawstwa
wykracza znacznie poza ograniczone ramy niniejszego wstępu; nie jest on również
jego celem. Wspólną cechę teorii socjologicznych zajmujących się problematyką
sprawstwa dobrze oddaje sformułowanie Dave’a Elder-Vassa (2010: 87), który
zauważa, że „działanie społeczne może być pod wpływem przyczyn społecznych,
nie jest jednak przez nie w p e ł n i d e t e r m i n o w a n e”. Na tym jednak konsensus zwykle się kończy. Autorzy różnorodnie rozumieją przyczyny r e l a t y w n e j autonomii ludzkiego działania. Margaret Archer wyjaśnia ją poprzez emergentne własności ludzi leżące u podstaw ich sprawstwa, w tym przede wszystkim
refleksyjność, które nie dadzą zredukować się do czynników społecznych (Archer
2013). Mustafa Emirbayer i Ann Mische (1998: 963) dostrzegają możliwości „manewru, innowacyjności i refleksyjnego wyboru” w zmiennych orientacjach temporalnych aktorów społecznych, orientacji na przeszłość, przyszłość i teraźniejszość,
które składają się na ich sprawstwo rozumiane jako „zakorzeniony temporalnie
proces zaangażowania społecznego”.
Brak jednoznacznej i definitywnej definicji sprawstwa wymaga dokonania roboczej syntezy. Dla celów niniejszej publikacji, nawiązując do teorii analizujących
relacje między sprawstwem a strukturą społeczną (Archer 1995; Giddens 2003;
Sztompka 2005), sprawstwo zdefiniowane może zostać roboczo jako „zdolność
jednostki do „powodowania różnicy” w dotychczasowym stanie rzeczy lub ciągu
zdarzeń” (Giddens 2003: 53). Efektem sprawstwa jest transformacja lub reprodukcja form społecznych, takich jak struktury społeczne, systemy kulturowe czy in-
Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie
9
stytucje (Archer 1995). Mówiąc precyzyjniej, formy społeczne ulegają reprodukcji
i transformacji nie tyle w bezpośredniej konsekwencji działań indywidualnych, ale
w efekcie skumulowanych i często niezamierzonych efektów tych działań (Merton 1936), a także w wyniku działalności zbiorowych podmiotów działania, takich jak ruchy społeczne czy organizacje polityczne (Sztompka 2005). Co jednak
istotne, jak zauważa Archer (1995: 118), sprawstwo nie zawsze musi wiązać się
z aktywnością podmiotów działania: w pewnych sytuacjach wystarcza ich zbiorowa
obecność w danym miejscu i czasie. Przykładem „mimowolnego” sprawstwa (Archer 1995) może być relacja między wzrostem liczby bezrobotnych a spadkiem siły
przetargowej pracowników na lokalnym rynku pracy, która jest w znacznym stopniu
niezależna od podejmowanych przez nich działań, choć oczywiście jednostki mogą
w różny sposób r a d z i ć s o b i e z bezrobociem. W tym sensie, utożsamienie
sprawstwa z działaniem może okazać się nie do końca precyzyjne, chociaż zazwyczaj sprawstwo wiąże się jednak z jakąś kategorią aktywności.
Problematyczne wydaje się również postawienie znaku równości między
agency i podmiotowością, obecne na przykład w pracach Piotra Sztompki (1991).
Utożsamienie agency ze sprawstwem, a zatem z wymiarem działania (action), pozwala również uniknąć redukcji tej kategorii do jednej z orientacji psychologicznych, których wyrazem miałoby być poczucie kontroli i wywierania wpływu na
własny los i otoczenie (por. Koralewicz i Ziółkowski 1990: 34). Pozwala również
na uniknięcie zrównania sprawstwa (agency) z subiektywną perspektywą i intencjami aktora społecznego, do którego w socjologii interpretatywnej i poststrukturalistycznej odnosi się kategoria podmiotowości (subjectivity). O ile sprawstwo
odnosi się do zdolności do wywierania wpływu na otoczenie, o tyle podmiotowość
(subjectivity) w ujęciach poststrukturalistycznych jest językową kategorią atrybutywną, dyskursem zakotwiczonym w relacjach władzy i kontroli (Foucault 2001).
Warto dodać, że sprawstwo nie musi przy tym być tożsame z i n t e n c j o n a l n o ś c i ą indywidualnego aktora. Wiele, jeśli nie większość sprawczych efektów
naszych działań w odniesieniu do społeczeństwa, nie wiąże się bezpośrednio z naszymi zamierzeniami i explicite wyrażonymi strategiami działania. Są one raczej
skumulowanymi konsekwencjami tego, co robimy indywidualnie oraz w relacjach
z innymi jednostkami i grupami społecznymi.
Kategoria podmiotowości (utożsamiana czasem z agency) funkcjonuje również w wymiarze aksjologicznym. Podmiotowość, definiowana przez Piotra
Sztompkę (1991: 21) jako zdolność społeczeństwa do samoprzekształcania się,
stanowić ma między innymi postulowany atrybut kapitalistycznych społeczeństw
obywatelskich Zachodu, stanowiących normatywny, polityczny i gospodarczy
punkt odniesienia dla zmian społecznych w Polsce po 1989 roku. Jednak w sytuacji różnorodności realnie istniejących systemów kapitalistycznych i wielości definicji obywatelskości (Hall i Soskice 2001; Żuk 2001: 102-120), dyskusja o tak rozumianej podmiotowości wymyka się często kryteriom naukowym, przybierając
ideologiczny charakter. Z jednej strony, wskazuje się w niej na takie właściwości
aktorów społecznych, które czynią ich predestynowanymi do pełnienia sprawczej
10
Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki
roli w procesach demokratyczno-rynkowej modernizacji społeczeństwa, w tym
skłonność do innowacji, orientację na osiągnięcia i indywidualistyczną rywalizację, aktywność obywatelską, tolerancję, które mają być udziałem społeczeństw
zachodnich (Sztompka 1993). Z drugiej strony, zauważa się, że sprawczy charakter zyskać mogą również działania jednostek i grup marginalizowanych w toku
kapitalistycznych reform, nawet jeśli ich sprawstwo nie stoi w zgodzie z ideałem
przedsiębiorcy i liberalnego obywatela, odwołując się do retoryki neotradycjonalistycznej czy populistycznej (Buchowski 2006; Kalb 2009).
W niniejszym tomie – obejmującym 26 oryginalnych tekstów autorów z Polski,
Czech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii – znalazło się miejsce dla wielu perspektyw
teoretycznych i związanych z nimi wyborów aksjologicznych w analizie sprawstwa i podmiotowości. Obok tekstów stanowiących unikatowy wkład w dyskusję
nad sprawstwem we współczesnej socjologii teoretycznej oraz raportów z badań
empirycznych, zamieszczamy również teksty o charakterze wyraźnie polemicznym, nieunikające otwartych, choć często sprzecznych ze sobą wyborów aksjologicznych. Chcemy w ten sposób bardzo wyraźnie podkreślić wieloznaczność kategorii agency we współczesnej socjologii polskiej oraz światowej. Zamierzeniem
tomu jest również wskazanie na możliwe nawiązania teoretyczne oraz wybory
metodologiczne, które pozwolić mogą, w naszym mniemaniu, na spójniejsze teoretycznie zastosowanie tej kategorii w praktycznych badaniach socjologicznych.
PARADOKSY SPRAWSTWA W DYSKUSJACH TEORETYCZNYCH
I METODOLOGICZNYCH
Próby integrującego ujęcia problematyki struktury i sprawstwa, zmierzające
do rozwiązania dylematu strukturalny determinizm czy sprawstwo, podejmowane
były w socjologii wielokrotnie. Poszukiwania owe z pewnością wzbogaciły teoretyczny dorobek socjologii, nie przyniosły jednak jednoznacznego rozstrzygnięcia sporu. Współczesna socjologia pozostaje teoretycznie podzielona i proponuje
zgoła odmienne sposoby rozwiązania dylematu. W pierwszej części tomu, zatytułowanej „Stan teoretycznych debat nad sprawstwem w naukach społecznych”,
zebrano teksty, które polemicznie podejmują przedstawioną problematykę. Tom
otwierają (publikowane po raz pierwszy po polsku) tłumaczenia tekstów krytycznych realistów, Margaret Archer oraz Roberta Cartera, do których nawiązuje także Marek Skovajsa. W dalszych rozdziałach pojawia się rozwinięcie klasycznego
ujęcia socjologii strukturalnej Talcotta Parsonsa i podjęcie problematyki sprawstwa z punktu widzenia stanowiska neofunkcjonalistycznego Jeffreya Alexandra
(artykuł Jana Balona) i nawiązanie do symbolicznego interakcjonizmu (artykuł
Agaty Krasowskiej-Marut i Olgi Nowaczyk). Obecne jest także wyraźne odniesienie do teorii krytycznej Jürgena Habermasa (artykuł Przemysława Plucińskiego)
i dziedzictwa poststrukturalizmu Michela Foucaulta (artykuł Josepa Marii Becha).
Radosław Sojak, Łukasz Afeltowicz oraz – krytycznie – Robert Carter podejmu-
Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie
11
ją próbę ukazania problematyki sprawstwa w perspektywie radykalnej orientacji
konstruktywistycznej, z podkreśleniem teorii aktora-sieci (Actor-Network Theory).
Klasyczną debatę nad relacjami między strukturą i sprawstwem, w kontekście teorii
Anthony’ego Giddensa, Pierre’a Bourdieu i Margaret Archer, krytycznie przybliża
tekst Markiety Domeckiej.
Wielość i różnorodność perspektyw teoretycznych wydobywa problematyczność i złożoność fundamentalnych kwestii dotyczących kategorii sprawstwa, które
poddane zostały krytycznej dyskusji. Teoretyczne poszukiwania rodzą coraz to
nowe pytania, rozszerzając pole eksploracji. Czyni to koncepcję sprawstwa bardziej ugruntowaną, z drugiej jednak strony zdaje się prowadzić w kierunku zakwestionowania samego pojęcia. Prace Brunona Latoura (2010), czy Johna Lawa
(2004), rozmywając granice pomiędzy tym, co ludzkie i pozaludzkie, odnoszą tym
samym pojęcie sprawstwa do przedmiotów nieożywionych i obiektów pozaludzkich. Zmierzając w tym kierunku, socjologia nie tylko ukazuje swą bezradność
w próbach jednoznacznego zdefiniowania sprawstwa, ale tracąc zdolność wyróżnienia tego, co społeczne, redefiniuje samą siebie. W tym kontekście, zaproponowana przez Margaret Archer (1995, 2013) teoria społecznego sprawstwa stanowi
oryginalny i ważny wkład w odnowę dyskusji nad sprawstwem we współczesnej
socjologii. Ujmując sprawstwo i strukturę z perspektywy analitycznego dualizmu,
Archer rozpoznaje w każdym z wyróżnionych wymiarów emergentne właściwości i siły przyczynowe, które pozostają nawzajem do siebie nieredukowalne.
Sprawstwo i struktura oddziałują na siebie wzajemnie, posiadają jednak odmienną
i niezależną ontologię. Wyraźne oddzielenie struktury i sprawstwa w pracy Archer
służy z jednej strony ukazaniu słabości skrajnych stanowisk – krytyce poddany
jest zarówno radykalny determinizm, jak i konstruktywizm społeczny – z drugiej
strony, wyzwala dążenie do określenia charakteru wzajemnego powiązania struktury i sprawstwa.
Przekonaniu o teoretycznej złożoności problematyki towarzyszą mnożące się
pytania i wątpliwości natury metodologicznej, prezentowane w drugiej części tomu
zatytułowanej „Metodologie badań nad sprawstwem: stare i współczesne dylematy”. Wszelkie próby poznania rzeczywistości prowadzą do postawienia pytania
o jej status ontologiczny. Powracające pytanie o naturę rzeczywistości społecznej
określa bowiem – chociaż nie zawsze wprost – podejmowane kroki i procedury
badawcze. Zasadnicze przewartościowanie i redefinicja przedmiotu badań stawia
pod znakiem zapytania akceptowane rozwiązania i standardy określające praktykę
badawczą socjologii. Wydaje się oczywiste, że metody badawcze powinny być
dostosowane do zmieniającego się pola badań, aby podołać zadaniu adekwatnego
ich opisania i wyjaśnienia. Tymczasem teoretycznym rozważaniom towarzyszy
raczej znikoma troska o rozwój metod badawczych, bo i wyraźne odniesienie do
empirycznych badań nie zawsze jawi się jako konieczne. Znacznie większe zainteresowanie wymiarem teoretycznym aniżeli metodologią i empirycznymi studiami nad sprawczym charakterem działań daje się zauważyć również w przypadku
prezentowanego tomu.
12
Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki
Swoistym punktem odniesienia dla zamieszczonych w metodologicznej części
tomu tekstów stała się – nie bez racji – teoria sprawstwa Margaret Archer. Rozwijana i doskonalona przez kilka lat koncepcja posiada niekwestionowane walory
teoretyczne, stanowi również wartościową próbę studiów empirycznych. Zrealizowane projekty badań pokazują, jak trudnym przedsięwzięciem badawczym jest
eksploracja sprawstwa. Spektrum socjologicznych metod, które mogą być w tego
typu badaniach wykorzystane, wydaje się być ograniczone ze względu na złożoną, dynamiczną czy wręcz nierozpoznaną naturę przedmiotu badań. Już próba
opracowania narzędzi badawczych uświadamia ryzyko związane z ich standaryzacją, której nadmiar grozi niepotrzebnym zniekształceniem przedmiotu badań. Pod
znakiem zapytania stoi aplikacja socjologicznej analizy zmiennych, dopóki nie
mogą być rozpoznane reguły ich doboru i selekcji. Brak jasnych kryteriów oceny
wiarygodności decyzji podejmowanych przez badacza oznacza arbitralność i utratę możliwości kontrolowania procesu badań. Aby tego uniknąć, wejście w teren
badań winno być elastyczne i bardziej rozpoznawcze niż weryfikujące. Skłania
to do większej autorefleksji badaczy nad stosowanymi przez nich procedurami,
upodobaniami czy uprzedzeniami także w warstwie metodologicznej (por. teksty
Ireny Szlachcicowej i Roberta Geislera).
Zamieszczone w tomie artykuły podejmujące kwestie metodologiczne koncentrują się głównie na pokazaniu kontekstowych i osobowych uwarunkowań
sytuacji badawczej. Ukazują innowacyjne rozwiązania w analizie i prezentacji
wyników badań (tekst Roberta Millera) oraz możliwość adaptacji i rozbudowania
instrumentarium badań jakościowych, szczególnie socjologii wizualnej i wywiadu
narracyjnego (tekst Toma Wengrafa). Stawiają pytania o możliwość poszerzonego
i pogłębionego penetrowania obszaru badań, podkreślając jednocześnie potrzebę
uczynienia procedury badawczej bardziej przejrzystą. Tom Wengraf zwraca uwagę na możliwość promowania sprawstwa badanych poprzez włączenie elementów
badań interwencyjnych do metodologii badań biograficznych. Robert Geisler podejmuje się analizy dylematów związanych z zastosowaniem pojęcia sprawstwa /
podmiotowości w badaniach nad kategoriami zmarginalizowanymi przez „orientalizujący” dyskurs w sytuacji postkolonialnej. Jak przekonuje Michał Buchowski
(2006), problem orientalizacji dotyczy również społeczeństw wschodnioeuropejskich, stąd też problematyka ta jest bardzo aktualna dla badań prezentowanych
w trzeciej i czwartej części niniejszego tomu.
PROBLEMATYKA SPRAWSTWA W BADANIACH EMPIRYCZNYCH:
KONTEKSTY EUROPEJSKIE
Z artykułów, które wybraliśmy do części trzeciej i czwartej niniejszego tomu,
wyłania się całe spektrum ciekawych kierunków analizy sprawstwa w badaniach
społecznych, prowadzonych obecnie w Polsce oraz w skali międzynarodowej.
Trzecia część tomu, zatytułowana „Klasyczne i nowe kierunki analiz sprawstwa
Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie
13
w badaniach społecznych” obejmuje sześć artykułów poruszających interesującą
nas problematykę w kontekście analiz makrospołecznych przekształceń współczesnych społeczeństw europejskich. Autorka pierwszego z nich, Oksana Kozłowa, analizuje przykłady nowych, altruistycznych i solidarystycznych typów działań sprawczych, poprzez które ludzie starają się przekroczyć społeczną atomizację,
postrzeganą jako jedno z zagrożeń XXI wieku. Autorka rozumie podmiotowość
jako dążenie do przezwyciężenia formalizacji w działaniach jednostek dystansujących się od systemów eksperckich i niezgadzających się na reglamentację swoich
działań. O konieczności poszukiwania nowych, opartych na relacyjnej i „altruistycznej” koncepcji podmiotowości form życia społecznego pisze Krzysztof Wielecki w związku z dostrzeganym przez niego „kryzysem postindustrializmu”.
Pozostali autorzy, analizując sprawstwo, koncentrują się na opisie strategii
działań jednostkowych w różnych obszarach życia społecznego, wskazując zarazem na ich (zamierzone i niezamierzone) konsekwencje na poziomie makrospołecznym. W tym właśnie duchu kategoria sprawstwa zostaje wykorzystana do
opisu zachowań jednostek w publicznych przestrzeniach transmigracyjnych (artykuł Marty Geisler). Na wzajemne powiązania między mikro- i makropoziomem
rzeczywistości społecznej wskazują również autorzy trzech pozostałych tekstów,
które egzemplifikują aspekty zastosowania zorientowanej podmiotowo metody
biograficznej, omawianej w części drugiej tomu. Sally Baker i Brian Brown pokazują, w jaki sposób kategoria sprawstwa pozwala zrozumieć starania podejmowane na rzecz odnowy kultury walijskiej przez jednostki uwikłane w specyficzny
kontekst kulturowy i społeczno-przestrzenny. Linda Rootamm, stosując tę samą
metodologię (analizę wywiadu narracyjnego), podejmuje problem biograficznych
strategii dostosowawczych mieszkańców Berlina Wschodniego po zmianie systemowej w 1989 roku. W zamykającym tę część pracy rozdziale, Adam Mrozowicki, na bazie wywiadów biograficznych ze związkowcami w Polsce, Rumunii,
Estonii i Słowenii, analizuje niezamierzone konsekwencje zbiorowego sprawstwa,
którego przykładem są procesy powstawania związków zawodowych w sektorze
prywatnym po 1989 roku.
Wszystkie artykuły zawarte w trzeciej części książki nawiązują bezpośrednio do
dyskusji nad użytecznością kategorii sprawstwa do opisu współczesnych procesów
społecznych oraz podejmowanych w obliczu tych procesów działań indywidualnych
i zbiorowych podmiotów działania. Odnosząc się do debat teoretycznych i – w nieco mniejszym zakresie – metodologicznych prezentowanych w dwóch pierwszych
częściach niniejszego tomu, autorzy ugruntowują empirycznie specyficzne własności ludzkiego sprawstwa, które obejmuje zarówno działania intencjonalne, jak i niezamierzone konsekwencje tych działań. Rozmaitość zastosowania kategorii sprawstwa w analizie empirycznej pokazuje również uniwersalność tego pojęcia. Autorzy
rozdziałów wyraźnie nawiązują do problemów, które są przedmiotem toczących się
aktualnie debat publicznych, w tym m.in. do problematyki migracji, tożsamości narodowej oraz przemian społeczno-gospodarczych w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku. Poszczególne rozdziały tworzą żywy obraz współczesnych spo-
14
Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki
łeczeństw europejskich, zaś koncepcje teoretyczne, do których odwołują się autorzy,
pozwalają lepiej zrozumieć dokonujące się na naszych oczach procesy.
Zagadnienia opisywane w ostatniej, czwartej części książki („Sprawstwo a społeczeństwo polskie po 1989 roku”) dotyczą przede wszystkim możliwości wykorzystania teorii sprawstwa do badań nad wybranymi aspektami przemian społeczeństwa polskiego w okresie transformacji systemowej. W części tej znalazło się
siedem rozdziałów. Tomasz Zarycki analizuje sposoby, w jakie w dyskursach medialnych w Polsce przypisuje się sprawstwo różnorodnym aktorom politycznym,
wskazując na uwarunkowanie debat naukowych nad sprawstwem społeczeństwa
polskiego geopolitycznym położeniem naszego kraju na semiperyferiach kapitalistycznego systemu światowego. Teza ta kontynuowana jest i w pewnym sensie egzemplifikowana w – mocno polemicznym – artykule Zdzisława Zagórskiego, który rozpatruje szanse uzyskania przez społeczeństwo sprawczej roli w procesach
współczesności określonych przez asymetryczną globalizację. Oba wspomniane
artykuły wskazują bardzo wyraźnie na polityczne i aksjologiczne uwikłania problematyki sprawstwa we współczesnych polskich debatach w naukach społecznych.
Kolejne dwa teksty wskazują na znaczenie kategorii sprawstwa dla wyznaczania kierunków praktycznych, użytecznych społecznie działań w zmieniającym się
po 1989 roku społeczeństwie polskim. Andrzej Niesporek i Tomasz Warczok analizują mechanizmy realizacji refleksyjności i sprawstwa w sytuacji niedoskonałości rozwiązań instytucjonalnych, z którymi mają do czynienia pracownicy socjalni
w Polsce. Iwona Taranowicz, na podstawie badań prowadzonych wśród mieszkańców Wrocławia, pisze o powiązaniach sprawstwa w zakresie dbałości o indywidualne zdrowie z zasobami kulturowymi i społecznymi. To ważny wątek wskazujący
na fakt nierównej dystrybucji potencjału kluczowej kategorii działań sprawczych,
związanej z intencjonalnością i zdolnością kontroli nad własnym losem i otoczeniem społecznym.
Ostatnie trzy rozdziały czwartej części prezentowanego tomu koncentrują się
przede wszystkim na kulturowych uwarunkowaniach sprawstwa we współczesnej
Polsce. Skupiając się na poziomie społeczności lokalnych, Jacek Leoński wiąże
problematykę sprawstwa z kategorią tożsamości społecznej i kulturowej wyrażonej
przez pamięć społeczną mieszkańców jednego z fascynujących, wielokulturowych
regionów pogranicza – Spiszu. W przedostatnim artykule, Piotr Pieńkowski stawia
pytanie o rolę Kościoła katolickiego w okresie transformacji systemowej w Polsce,
zastanawiając się, czy polski katolicyzm stanowił kapitał czy też barierę przemian
gospodarczych i politycznych w naszym kraju. W ostatnim z rozdziałów Marcelina
Smużewska wykorzystuje pojęcie sprawstwa do wyjaśnienia procesów poszukiwania nowej tożsamości przez działające w Polsce studenckie ruchy naukowe.
Prezentowane w oddawanym Czytelnikom tomie teksty dalekie są od wyczerpania całej różnorodności i wieloaspektowości problematyki sprawstwa. Mamy
jednak nadzieję, że wzbudzą one zainteresowanie wszystkich tych osób, dla których diagnoza o teoretycznym wyjałowieniu debaty na temat struktury i sprawstwa
oraz jej nieprzydatności do socjologicznej diagnozy i rozwiązywania problemów
Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie
15
współczesności wydaje się chybiona. Wierzymy, że książka wpisuje się dobrze
w dążenia do odnowy zasadniczych wątków socjologii humanistycznej w warunkach stopniowego wyczerpywania się eksplanacyjnego i politycznego potencjału
szkoły postmodernistycznej (por. Archer 2013 [2000]). Choć więc nie sposób nie
zgodzić się z sugestią Sojaka i Afeltowicza (w tym tomie), którzy twierdzą, że
„sprawstwo powinno być nie tyle opisywane, lecz wcielane w życie”, jesteśmy
przekonani, że odnowa społecznie zaangażowanych badań społecznych musi iść
w parze z odnową teoretycznej dyskusji nad ludzkim sprawstwem, jego warunkami, własnościami i (zamierzonymi i niezamierzonymi) konsekwencjami. Zebrane w książce artykuły przekonują, że kategoria sprawstwa, zawierając w sobie
obietnicę wpływu na życie społeczne, stanowi w dalszym ciągu zasadniczy rdzeń
emancypacyjnego projektu socjologii humanistycznej.