Procesy polityczne a strategia zmian poliyki społecznej w Polsce i
Transkrypt
Procesy polityczne a strategia zmian poliyki społecznej w Polsce i
PROCESY POLITYCZNE A STRATEGIA ZMIAN POLITYKI SPOŁECZNEJ W POLSCE I NA ŚWIECIE Dorota Szelewa #12 Dorota Szelewa PROCESY POLITYCZNE A STRATEGIA ZMIAN POLITYKI SPOŁECZNEJ W POLSCE I NA ŚWIECIE Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1. Rola partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2. Inni aktorzy życia społecznego i politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.1. Związki zawodowe i instytucje dialogu społecznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2.2.Ruchy społeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2.3 Kościół katolicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.4 Rola sektora pozarządowego w funkcjonowaniu polityki społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.5 Korporacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.6 Media. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3. Nowy instytucjonalizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 4.Neoliberalizm, kryzys i opór wobec zmiany strategii polityki społecznej na świecie. . . . . . . . . . . . 19 4.1 Ogólność, wewnętrzne zróżnicowanie, plastyczność idei i dyskursu neoliberalnego . . . . . . 20 4.2 Retoryka neoliberalna versus praktyka, czyli korzyści płynące z zaniechania . . . . . . . . . . . . 21 4.3 Zakorzenienie idei neoliberalnych w debatach i dyskursie publicznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4.4 Siła aktorów czerpiących korzyści z przetrwania i umocnienia się idei neoliberalnych . . . . . 23 Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Wprowadzenie1 W porównaniach międzynarodowych polski rozwoju welfare state w demokracjach za- model polityki społecznej często klasyfiko- chodnich, udało się zidentyfikować aktorów wany jest jako minimalistyczny, liberalny, życia politycznego i społecznego, którzy byli a w najlepszym wypadku jako hybryda, w któ- motorem reform polityki społecznej stano- rej tylko niektóre grupy zawodowe uzyskują wiących stosunkowo korzystne uprawnienia. Mimo że w tych krajach. Biorąc z kolei pod uwagę mo- zmiany demograficzne i społeczne wymagają del socjaldemokratyczny, z pewnością jego inwestycji rozwojowych w tym obszarze, po- wykształcenie się napędzane było przez par- tencjał do zmian wydaje się ograniczony ze tie lewicowe, progresywne ruchy społeczne względu na utrzymujący się dyskurs polity- (np. ruch kobiecy, ekologiczny), ale też silne ki społecznej, traktowanej przede wszystkim uzwiązkowienie i, generalnie, duże znaczenie jako obciążenie budżetu państwa, dyskurs dialogu społecznego. indywidualnej odpowiedzialności oraz wspie- Niniejszy tekst jest próbą przeglądu podejść raną przez politykę państwa dominującą po- badawczych analizujących rolę aktorów ży- zycję pracodawców na rynku i w stosunkach cia społecznego i politycznego w reformowa- pracy. Pojawia się zatem pytanie o mobili- niu polityki społecznej, jak również możliwych zację społeczną i polityczną wokół zmiany (choć w tym tekście rozproszonych) strategii modelu polityki społecznej w Polsce. W po- mobilizacji społecznej (i ideologicznej), która litologicznej perspektywie badań nad poli- służyłaby zmianie modelu polityki społecznej tyką społeczną, ale też przez obserwację w Polsce. 1 fundament rozwoju społecznego Autorka pragnie podziękować Rafałowi Wosiowi za przyjęcie zaproszenia do udziału w debacie „Procesy Polityczne a Strategia Zmian Polityki Społecznej w Polsce”, która odbyła się 4 grudnia 2013 r. w siedzibie Fundacji im. Friedricha Eberta w Warszawie. Debatę współorganizowała Fundacja ICRA. Podziękowania kieruję również do wszystkich uczestników spotkania za ich głos w dyskusji. 3 1. Rola partii politycznych Najbardziej wpływowym i znaczącym nur- Te podstawowe założenia studiów nad zna- tem w badaniach nad źródłami polityki spo- czeniem partii politycznych w kształtowaniu łecznej jest literatura poświęcona znaczeniu się modeli polityki społecznej uległy zmianie: partii politycznych i ogólnie reprezentacji zarówno za sprawą pojawienia się nowych demokratycznej (Boix 1998; Esping-Andersen wyzwań dla państwa opiekuńczego (Bonoli, 1990; Hall i Soskice 2001; Hicks 1999; Kit- George i Taylor-Gooby 2000; Pierson 2001), schelt 2001; Kersbergen i Becker 2001). Ide- jak i po próbach analizy znaczenia partii ologiczne afiliacje partii politycznych mają politycznych dla kształtowania się polity- w tym modelu odzwierciedlać społeczne ki społecznej w regionie Europy Środkowo- zróżnicowanie ich interesariuszy, a zdolność -Wschodniej (Toodle 2003; Kitschelt 1992; decyzyjną przypisuje się tym partiom, które Grzymala-Busse 2003). Po pierwsze, m.in. tworzą rząd. z powodu narastających raz na jakiś czas fal kryzysu ekonomicznego, pojawiły się ba- Co istotne, podziały społeczne i uformo- riery w rozwoju polityki społecznej, również wane na ich podstawie partie polityczne są finansowe. Mówiąc najogólniej, wraz z po- w różnych krajach rozwiniętych grupowane jawieniem się tzw. nowych ryzyk socjalnych w oparciu o podobne kryteria, np. stosunek (np. godzenie pracy zawodowej z opieką, nie- do roli państwa/rynku/rodziny. Najprost- dopasowanie kwalifikacji do potrzeb rynku szym podziałem wskazywanym w literaturze pracy) pojawiła się nowa presja na rozwój jest podział na partie lewicowe/socjaldemokratyczne, kolejnych prawicowe/chadeckie/konser- opiekuńcze- rej ograniczenia finansowe i konieczność Przykładowo, w Europie Zachodniej za klu- cięć wydatków socjalnych współwystępują czową dla wykształcenia się socjaldemo- z nowymi potrzebami społecznymi. W takiej kratycznego modelu welfare state uważa sytuacji „nowa polityka państwa dobroby- się wieloletnią dominację partii socjalde- tu” polega na strategii unikania winy za cię- mokratycznej w rządach tworzonych po II cia w wydatkach socjalnych czy też za brak wojnie światowej w państwach nordyckich, w Szwecji państwa go. Rządzący znaleźli się w sytuacji, w któ- watywne, liberalne bądź też partie agrarne. szczególnie instytucji wprowadzania nowych programów – np. (Esping-Andersen przez wskazywanie na wymagania struk- 1985). Z kolei jeśli chodzi o konserwatyw- turalne będące konsekwencją członkostwa no-korporacjonistyczny model polityki spo- w Unii Europejskiej czy presji finansowych or- łecznej w Niemczech, uznaje się, że za jego ganizacji międzynarodowych (Pierson 2001). kształt odpowiada przewaga partii chadeckich w okresie następującym bezpośrednio Jeśli chodzi o analizę politycznej kompozy- po II wojnie światowej (1949–1969), ale też cji rządów w Europie Środkowo-Wschodniej konsensus dotyczący zasadniczych instytu- i ich wpływu na kształt polityki społecznej, cji państwa opiekuńczego, jaki zawarły par- zastosowanie koncepcji wypracowanych na tie chadeckie i SPD (Bleses i Seeleib-Kaiser Zachodzie Europy (czy w USA) nastręcza jesz- 2004, Leitner 2010). cze więcej problemów. Po pierwsze, trudno 4 mówić o ciągłości rozwoju instytucji demo- zwłaszcza z racji dość otwartego nawiązywa- kratycznych w krajach, w których przez kilka nia do retoryki chrześcijańskiej i zdecydowanie dziesięcioleci nie można było mówić o plura- konserwatywnej w planach reform polityki ro- lizmie politycznym. Po drugie, już po upadku dzinnej. Plan wydłużenia urlopów macierzyń- systemów socjalizmu państwowego, polityka skich wypracowany przez tę koalicję został społeczna i gospodarcza poszczególnych rzą- wycofany przez następny rząd SLD-UP-PSL dów nie zawsze odzwierciedlała (deklarowa- (2001–2004), również pod hasłem łatania ne) ideologiczne afiliacje partii politycznych. dziury budżetowej. Plan ten podjęto ponow- W Polsce, w ciągu dwudziestu paru lat od nie od 2006 roku podczas rządów prawicowej początku transformacji, mimo zmieniające- koalicji PiS-LPR-Samoobrona. W przypadku go się składu politycznego rządów, nie udało tej koalicji, reformy polityki społecznej trud- się jak dotąd przełamać ustalonego terapią no w ogóle zakwalifikować jako podążające szokową konsensusu w sprawie kontynuacji w stronę modelu liberalnego czy też socjal- neoliberalnego trendu w reformach polityki demokratycznego: z jednej strony wzmocniona publicznej. Podobnie sytuacja wygląda w in- została polityka rodzinna, z drugiej, zrezygno- nych krajach regionu. wano z wyróżniania trzeciego progu dochodo- Często reformy polityki społecznej i gospodar- wego w systemie podatkowym, obniżono też czej szły w poprzek oczekiwaniom, które mo- wysokość składki rentowej. Po wcześniejszych głyby wynikać z deklarowanych przez partie wyborach w 2007 roku nastąpiła wielolet- polityczne poglądów. Przykładowo, za czasów nia dominacja koalicji PO-PSL, której rządy pierwszej koalicji SLD-PSL w latach 1993– podtrzymały neoliberalny trend w reformach –1997 wypracowano zręby radykalnie rynko- polityki społecznej i gospodarczej: wystarczy wego modelu reformy emerytalnej, w 1995 wymienić choćby dalsze uelastycznianie Ko- roku wprowadzone zostały również progi deksu Pracy, podniesienie wieku emerytalnego, dochodowe otrzymywa- powtarzające się projekty zaostrzania dostępu nia świadczeń rodzinnych. W pewnym sensie do niektórych świadczeń, zamrożenie Fundu- „chadecki” charakter miały z punktu widze- szu Pracy czy ogólnie zawartość „pakietu an- nia polityki społecznej rządy koalicji AWS-UW, tykryzysowego”. uprawniające do TABELA 1: NAJWAŻNIEJSZE REFORMY I CHARAKTERYSTYKA POLITYKI SPOŁECZNEJ RZĄDÓW PO 1989. DATY Polityczna kompozycja rządu, imię i nazwisko premiera Najważniejsze cechy polityki społecznej i gospodarczej IX 1989– Rząd „Solidarnościowy” Początek transformacji i terapii szokowej –XII 1990 Tadeusz Mazowiecki Leszka Balcerowicza I 1991– –XII 1991 Partie post-solidarnościowe Jan Krzysztof Bielecki Kontynuacja reform XII 1991– – VI 1992 Partie prawicowe (Porozumienie Centrum i partie chadeckie) Jan Olszewski Zwolnienie tempa prywatyzacji, „dekomunizacja” VI 1992– –VII 1992 Partie prawicowe i PSL Waldemar Pawlak VII 1992– –V 1993 Rząd o mieszanej, liberalno-chadeckiej orientacji politycznej: Hanna Suchocka Stagnacja, konflikt między liberałami i chadekami X 1993– –III 1995 Koalicja SLD i PSL Waldemar Pawlak Stagnacja, zwolnienie tempa prywatyzacji — 5 DATY Polityczna kompozycja rządu, imię i nazwisko premiera Najważniejsze cechy polityki społecznej i gospodarczej III 1995– –I 1996 Koalicja SLD i PSL Józef Oleksy Podtrzymywanie liberalnego kursu polityki gospodarczej i społecznej II 1996– –X 1997 Koalicja SLD i PSL Włodzimierz Cimoszewicz Podtrzymywanie liberalnego kursu polityki gospodarczej i społecznej X 1997– –X 2001 Koalicja AWS i UW Jerzy Buzek Wprowadzenie czterech reform: emerytalnej, administracyjnej, reformy szkolnictwa i służby zdrowia. Częściowe osłabienie tendencji liberalnych X 2001– –V 2004 SLD-UP i PSL Leszek Miller Powrót do polityki oszczędności. Cięcia w wydatkach na politykę społeczną. Obniżka CIT z 27% do 19% V 2004– –X 2005 SLD-UP Marek Belka Kontynuacja orientacji liberalnej w polityce gospodarczej/społecznej X 2005– –VII 2006 PiS, Samoobrona, LPR Kazimierz Marcinkiewicz „Dekomunizacja”, orientacja kontrolna i etatystyczna VII 2006– –XI 2007 PiS, Samoobrona, LPR Jarosław Kaczyński „Dekomunizacja”, orientacja kontrolna i etatystyczna. Obniżka składki rentowej, zniesienie najwyższej stawki podatkowej XI 2007– –X 2011 Koalicja PO i PSL Donald Tusk Powrót do ścieżki liberalnej. Początek odwracania reformy emerytalnej. Zamrażanie progów pomocy społecznej, uelastycznianie Kodeksu Pracy X 2011– Koalicja PO i PSL Donald Tusk/Ewa Kopacz (od IX 2014) Kontynuacja ścieżki liberalnej. Kontynuacja odwracania reformy emerytalnej Źródło: Opracowanie własne Trudno nie zauważyć też pewnej społecznej sza Palikota, jednak partia ta nie wydaje się apatii w stosunku do partii politycznych i ge- mobilizować swoich interesariuszy w sposób neralnego kryzysu demokratycznej reprezen- trwały. Innym przykładem jest sukces wybor- tacji, zwłaszcza w odniesieniu do możliwej czy Kongresu Nowej Prawicy: partia ta w wy- społecznej reakcji na cięcia wydatków na po- borach do Parlamentu Europejskiego w maju litykę społeczną i ograniczanie uprawnień so- 2014 roku uzyskała ponad 7% głosów, jednak cjalnych. Jak uważają niektórzy badacze, taki trudno przewidzieć, na ile zdoła utrzymać ten stan rzeczy jest szczególnie charakterystycz- stosunkowo wysoki poziom poparcia. Poja- ny dla krajów postsocjalistycznych, w któ- wia się też pytanie, na ile w obecnym syste- rych nieufność do instytucji państwowych mie partyjnym w Polsce, wziąwszy również współwystępuje z brakiem wiary w skutecz- pod uwagę czynniki instytucjonalne (sposób ność partii politycznych (Bruszt i Stark 2001; finansowania, próg wyborczy itp.) jest miej- Bruszt 2002). Kierunek reform w polityce sce na nowe ugrupowania czy też wejście ist- społecznej niezgodny z oczekiwaną linią ide- niejących partii do parlamentu (np. Zieloni). ologiczną partii politycznych i słabość me- Istnieje też inny mechanizm zagospodaro- chanizmów „rozliczalności” (accountability) wywania interesów społecznych przez par- dodatkowo wzmacnia te tendencje. Przy oka- tie polityczne, który polega na stopniowym zji wyborów parlamentarnych, czy niedaw- przejmowaniu wyborców przy pomocy (zwy- no (w maju 2014) wyborów do Parlamentu kle delikatnych, ale stopniowo kumulujących Europejskiego, można zaobserwować for- się) zmian w programie. W Europie Zachodniej mowanie się nowych ugrupowań, które mo- zauważa się odpływ tradycyjnych wyborców głyby reprezentować niezagospodarowane partii lewicowych, obawiających się wpływu politycznie interesy społeczne. Jednym z po- imigracji na bezpieczeństwo własnych miejsc dawanych przykładów jest Twój Ruch Janu- pracy do (często populistycznych) partii pra- 6 „oczywistych” grup do zagospodarowania wicowych. Jak wskazuje David Ost (2007), są wykształcone, pracujące kobiety, któ- brak zdecydowanie lewicowej siły politycznej w Polsce i socjaldemokratycznej polityki re oczekują wsparcia państwa w łączeniu społecznej był jedną z głównych przyczyn pracy zawodowej z życiem rodzinnym. Inną sukcesu prawicowego populizmu w Polsce. specyficzną grupą wyborców, na których Podobnie stało się na Węgrzech, gdzie wie- zwraca się szczególną uwagę, są osoby po- loletnie rządy koalicji socjaldemokratyczno- zostające w nietypowych formach zatrudnie- -liberalnej spowodowały dramatyczny kryzys nia. Na przykład, jak przekonują Marx i Picot zaufania do ugrupowań lewicowych i w re- (2013), ta grupa wyborców w Niemczech jest zultacie triumf polityczny nacjonalistycznej bardziej skłonna głosować na nowe ugru- prawicy (Bohle i Greskovits 2012). powania lewicowe, uważane również za Czy polityka społeczna jest w ogóle istotna bardziej skrajne. W porównaniu do bezrobot- przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu po- nych, pracujący w nietypowych formach za- parcia przedstawicielom danej partii? Czy trudnienia są bardziej aktywni jako wyborcy. mamy do czynienia z ogólnym kryzysem sys- Podsumowując, program partii lewicowych temu demokratycznej reprezentacji i epoką powinien opierać się na zasadzie solidary- „postpolityczną”? Szansą dla ugrupowań zmu społecznego, polityce prorównościowej, lewicowych może być przedstawienie atrakcyjnej oferty dla zaniedbywanych dotąd grup inwestycjach społecznych (w edukację, usłu- społecznych bądź odpowiedź na nowe ry- gi opiekuńcze, rozwój kompetencji), równości zyka socjalne. Jak wskazują Häusermann, płci i większej roli państwa w stwarzaniu do- Picot i Geering (2013), jedną z najbardziej brej jakości miejsc pracy. 7 2. Inni aktorzy życia społecznego i politycznego Jeśli jednak żyjemy w epoce „postpolitycz- brzmi, że jest ona również wynikiem oddolnej nej”, albo przynajmniej w epoce, w której mobilizacji grup społecznych (Pedersen 1993; znaczenie partii politycznych maleje, to być Esping-Andersen 1990; Harding 1996; Korpi może na kształt polityki społecznej wpływa- 2000). Potencjalny wpływ tych grup zależeć ją również inni aktorzy życia społecznego. może od ich siły i zasobów organizacyjnych, Podstawowa teza podejścia wychodzące- spójności, liczby członków i dostępu do sfery go poza rolę partii politycznych w procesie podejmowania decyzji. tworzenia i reformowania polityki społecznej 2.1. Związki zawodowe i instytucje dialogu społecznego Z reguły zupełnie osobno wymienia się insty- W krajach Europy Środkowo-Wschodniej, po tucje dialogu społecznego, i generalnie kor- upadku poprzedniego systemu, związki za- poratyzmu, dla rozwoju polityki społecznej. wodowe dramatycznie straciły na znaczeniu W różnych wariantach wskazuje się na zna- (Crowley 2004). Nie jest to jednak zjawisko czenie roli konsensusu między partnerami charakterystyczne wyłącznie dla naszego społecznymi dla kształtowania przyjaznych regionu. Wykres poniżej przedstawia zmia- pracownikom stosunków pracy wspieranych ny bazy członkowskiej w wybranych krajach systemem zabezpieczenia społecznego (Hu- europejskich. ber i Stephens 2001). Np. podejście do analizy (Dania i Szwecja), zauważyć można drama- źródeł polityki społecznej znane jako „odmia- tyczne spadki uzwiązkowienia w krajach Eu- ny kapitalizmu” podkreśla znaczenie posta- Wyłączając kraje nordyckie ropy Zachodniej. Tym, co wyróżnia Europę wy pracodawców jako uczestników procesu Wschodnią, jest dynamika tego procesu, który kształtowania kwalifikacji zawodowych pra- w wielu krajach dokonał się w ciągu mniej niż cownika w „koordynowanych gospodarkach 10 lat. rynkowych” (Hall i Soskice 2001). Ogólnie rzecz Trudno dostrzec w Polsce intensywne dzia- biorąc, większa kontrola związków zawodowych nad stosunkami pracy z reguły występu- łania związków mające na celu zwiększenie je w krajach z bardziej rozbudowaną polityką bazy związkowej. Poziom uzwiązkowienia społeczną, niekiedy powstałą w wyniku mniej pozostaje niski: w Polsce jest to 10% wśród lub bardziej trwałych koalicji z partiami lewi- pracowników najemnych (maj 2013; CBOS). cowymi. Jednocześnie w literaturze podkreśla Wymieniane są wielorakie przyczyny słabości się, że zjawisko partykularyzmu, przejawiające związków zawodowych w naszym regionie, się działaniami na rzecz insiderów (członków m.in. podkreśla się silną pozycję pracodaw- związków zawodowych lub wręcz elity związ- ców, wspieraną przez politykę rządów na- kowej), jest w znacznej mierze wyolbrzymione stawionych w dyskusjach politycznych. zagranicznych i związane z tym obniżanie 8 na przyciągnięcie inwestycji WYKRES 1: ODSETEK PRACOWNIKÓW NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH W LATACH 1960-2010 Źródło: Jelle Visser, 2013. Data Base on Institutional Characteristics of Trade Unions, Wage Setting, State. Intervention and Social Pacts, 1960-2011 (ICTWSS) kosztów pracy. Na Węgrzech na przykład uwzględniono stanowiska związków zawo- największy spadek znaczenia dialogu spo- dowych w sprawie uelastycznienia Kodeksu łecznego nastąpił podczas rządów koalicji Pracy, związki opuściły Komisję Trójstronną socjaldemokratyczno-liberalnej (1994–1998), i zorganizowały wspólną serię protestów. kiedy wprowadzono cięcia wydatków so- Mimo raczej powszechnej złej prasy okazało cjalnych, znanych jako „pakiet Bokrosa” się, że prawie 70% Polaków popiera prote- (Bohle i Greskovits 2012). Polska wchodzi- sty (badanie CBOS 2013). Czy daje to szansę ła w erę demokracji ze znacznie bogatszym na zmianę roli reprezentantów pracowników doświadczeniem zorganizowanej reprezen- w procesie reformy polityki społecznej w Pol- tacji interesów pracowniczych, natomiast sce? Jest to z pewnością moment, w którym związki zawodowe zostały zmarginalizo- postulaty z zakresu polityki społecznej mają wane podczas pierwszych rządów postsoli- szansę na trwalszą i bardziej wyraźną obec- darnościowych. Za rządów koalicji SLD-PSL ność w debacie publicznej. Nie bez znaczenia ustanowiono instytucję Komisji Trójstronnej, okazuje się konieczność tworzenia szerszych w którą szczególnie zaangażowany był ów- koalicji, być może ponad ustalonymi podzia- czesny minister pracy Andrzej Bączkowski. łami. Ogólnie rzecz biorąc, zarówno w Eu- Do idei „paktu społecznego” przywiązany był ropie Zachodniej jak i w krajach naszego również Jarosław Kaczyński, jednak nie uda- regionu rola związków zawodowych i dialo- ło mu się podnieść znaczenia tej instytu- gu społecznego jest wciąż istotna z punktu cji. Obecny rząd również nie wykazuje chęci widzenia procesu politycznego: znajdujące wzmocnienia dialogu społecznego. Gdy nie się w trudnej sytuacji politycznej rządy mu- 9 szą szukać poparcia społecznego również za magają zmiany regulacji prawnych (niemożli- pośrednictwem organizacji wość przystąpienia do związku zawodowego pracowniczych, które w zamian za poparcie przez osoby zatrudnione na podstawie niety- będą negocjować zmiany w polityce spo- powych umów), inne wymagają zmiany spo- łecznej, w tym lepsze warunki pracy (Afonso sobu zarządzania organizacjami. Kluczowe 2011). Podobnie jak w przypadku partii lewi- jest tutaj realne włączanie i wzmacnianie po- cowych, szansą organizacji związkowych jest zycji kobiet i młodych pracowników w struk- przedstawienie oferty dla grup społecznych, turach związku. Drugim kluczowym obszarem których dotyczą wspomniane wyżej nowe ry- jest tworzenie nowych idei i rozwiązań w sfe- zyka socjalne (kobiety, zatrudnieni w oparciu rze socjalnej. Z tej perspektywy zasadnicze o umowy cywilnoprawne i na czas określo- znaczenie ma powołanie ośrodków analitycz- ny, osoby o niedopasowanych kwalifikacjach nych, które nastawione będą na długofalową zawodowych itp.). Tymczasem, o ile niektóre działalność. przedstawicieli wyzwania mają charakter systemowy i wy- 2.2. Ruchy społeczne Oprócz społecznej apatii wobec partii poli- nia się tamtejszego socjaldemokratyczne- tycznych, czy stosunkowo słabej roli związ- go modelu polityki społecznej nastawionego ków zawodowych, charakterystyczną cechą na zdecydowane promowanie równości płci młodych demokracji w Europie Wschodniej w sferze publicznej i prywatnej (Orloff 1993; jest niska aktywność społeczna i obywatel- Lewis i Astrom 1992; Spakes 1992). Postulaty ska. Ruchy społeczne na Zachodzie Europy ruchu ekologicznego chyba najwyraźniej zo- stały się w pewnym sensie przeciwwagą dla stały instytucjonalnie włączone w proces po- „tradycyjnych” form zorganizowanej repre- lityczny po uformowaniu się Partii Zielonych zentacji interesów, szczególnie podczas fali w Niemczech. zmian kulturowych i protestów końca lat Brak tutaj miejsca, by oceniać wpływ poszcze- 60. ubiegłego wieku. Znane jako „nowe ruchy gólnych ruchów społecznych na kształt polity- społeczne” (NRS), ukierunkowane były (mię- ki społecznej w Polsce, warto jednak przyjrzeć dzy innymi) na przewartościowanie instytu- się np. ewolucji ruchu feministycznego/kobie- cji nowoczesnego państwa, w tym instytucji cego2. Miał on szczególnie trudny start. Za- państwa opiekuńczego. W tym sensie NRS raz na początku lat 90. przez kraje Europy kontestowały zdobycze powojennego welfa- Wschodniej przelała się fala antyfeminizmu, re state jako konserwujące zastany porządek jako reakcja na „narzuconą” (a więc uważaną kulturowy. za „nienaturalną”) przez poprzedni reżim po- Jednak były one również źródłem modyfikacji litykę równości płci. W Polsce słabość ruchu w polityce społecznej. Wskazuje się na zna- feministycznego przełamała nieco mobiliza- czenie aliansu między partią socjaldemokra- cja wokół praw reprodukcyjnych na począt- tyczną, związkami zawodowymi a ruchem ku lat 90. (Fuszara 1991; Saxonberg 2000). feministycznym w Szwecji dla wykształce- Trudno jednak ocenić wpływ ruchu na zmia- 2 Abstrahujemy tutaj od różnego znaczenia terminów „ruch kobiecy” i „ruch feministyczny”. 10 ny w polityce społecznej w latach 90. bądź Na osobną uwagę zasługuje ruch „Occu- mobilizowanie się wokół charakterystycznych py” czy też ruchy społeczne, które powstały dla ruchu feministycznego w Europie Zachod- z jego inspiracji. Lauren Langman (2013) po- niej postulatów dotyczących rozwoju usług równuje ruch „Occupy” do NRS, jeśli chodzi opiekuńczych czy uznania nieodpłatnej pracy o jego organizacyjną niedookreśloność, „to- świadczonej w domu. Wydaje się, że postula- talny” charakter krytyki i antysystemowość. ty te stosunkowo niedawno trafiły do centrum Podstawową różnicą pomiędzy NRS a ru- zainteresowania poszczególnych organizacji chem „Occupy” (i innych ruchów nim inspi- kobiecych. Zwiększyła się też medialna i spo- rowanych) jest większe zaangażowanie ruchu łeczna aktywność ruchu kobiecego w postaci „Occupy” w argumentowanie na rzecz zmian choćby Kongresu Kobiet, silniej niż wcześniej w polityce społecznej i gospodarczej. Wynika działają lewicowe i krytyczne odłamy ruchu to z nieco odmiennej (niż w przypadku NRS) kobiecego. Natomiast wciąż organizacje te podstawy do wspólnego działania: status funkcjonują w trudnym otoczeniu dyskursyw- ekonomiczny wykluczonych, bez (stałej) pra- nym. Wystarczy wspomnieć choćby atak na cy, bez jasnych perspektyw stabilnej sytuacji jedną z centralnych kategorii analitycznych, finansowej. Skąd wynika stosunkowo nie- którą posługuje się feminizm akademicki, ale wielkie zainteresowanie tym ruchem w Pol- też międzynarodowe dokumenty praw czło- sce? Czy w skali globalnej ruch wyhamował wieka, czyli „gender”. Kategoria ta rozumia- już swoją zdolność do społecznej mobilizacji? na jest przez środowiska konserwatywne jako Czy dojdzie (jak w przypadku niektórych NRS) „ideologia gender” czy „genderyzm”. Postula- do instytucjonalizacji i włączenia się ruchu ty w dziedzinie polityki społecznej odbierane w główny nurt polityki? są obecnie przez pryzmat „ideologii gender”. 2.3 Kościół katolicki Nie sposób pominąć Kościoła katolickie- nie pojawił się (bądź był zbyt słaby) we Fran- go jako ważnego aktora życia politycznego cji i w Szwecji, dlatego przeprowadzenie pro- w Polsce. Kościoły, związki wyznaniowe i re- gresywnych reform polityki społecznej było ligię w ujęciu ogólnym również uważa się za tam możliwe. Konserwatywny model pań- ważne źródła inspiracji dla rozwoju polityki stwa opiekuńczego i rola zasady subsydiar- społecznej w krajach zachodnich. Kimberly ności w Niemczech również inspirowane były Morgan (2005), analizując historię rozwoju przez Kościół katolicki (Bleses i Seeleib-Kaiser polityki społecznej w kilku państwach Eu- 2004). ropy i w USA, zauważyła wpływ kościołów Z pewnością można zauważyć wpływ Ko- (jako instytucji) i wpływ religii (jeśli chodzi o postawy społeczne) na wykształcenie się ścioła na ideologiczną warstwę debaty o po- konserwatywnych modeli polityki społecznej lityce społecznej, choć trzeba podkreślić, w USA i w Holandii. Doprowadził on tam do że sam Kościół rzadko bezpośrednio włą- zablokowania zmian w polityce społecznej cza się w dyskusje nad konkretnymi refor- i uniemożliwił pojawienie się ustawodawstwa mami. Z jednej strony trudno dopatrzeć się socjalnego sprzyjającego choćby pracy zawo- w ostatnich dwóch dekadach historii pol- dowej kobiet. Dla kontrastu, tego typu wpływ skiego Kościoła jakiejś zdecydowanej krytyki 11 neoliberalizmu czy terapii szokowej. Z drugiej politycznych sprzeciwiających się moderni- strony, opozycyjne partie prawicowe w spo- zacji. Być może bodźcem okaże się posta- sób bezpośredni odnoszące się do wartości wa członków samego Kościoła. Grupą, która reprezentowanych przez Kościół postulują najbardziej dynamicznie odchodzi z Kościoła, silniejsze zaangażowanie państwa w politykę są kobiety, w tym szczególnie kobiety z wyż- gospodarczą i społeczną. Pozostaje pytanie szym wykształceniem, a według CBOS 46% o to, czy Kościół w ogóle może stać się zwo- Polaków opowiada się za możliwością prze- lennikiem zmian prorozwojowych w polityce rywania ciąży3. społecznej, czy też pozostanie bastionem sił 2.4 Rola sektora pozarządowego w funkcjonowaniu polityki społecznej Potencjał sektora pozarządowego jako moż- tucje o charakterze analityczno-badawczym. liwego kreatora zmian w polityce społecznej W społeczeństwach demokratycznych tego w Polsce jest dyskusyjny. Kwestia ta dotyczy typu organizacje odgrywają niezwykle istot- zaplecza finansowego, możliwości i umiejęt- ną rolę jako ośrodki nieakademickie, któ- ności zarządczych, profesjonalizacji pracow- re wytwarzają i promują wiedzę użyteczną ników i tworzenia długookresowych strategii. w procesie politycznym i, szerzej, w życiu Zarazem zwraca się uwagę na niesprzyja- publicznym. Idea działania think tanków wy- jące rozwojowi sektora pozarządowego na- wodzi się z tradycji anglosaskiej, gdzie tego stawienie szeroko rozumianej administracji typu oddolne organizacje starają się wpły- publicznej. Od pewnego czasu sytuacja ta nąć na debatę publiczną. Prowadzą działal- jednak się zmienia i przedstawiciele sektora ność badawczą, analityczną, a także promują biorą udział w opiniowaniu i konsultowaniu konkretne idee. Służą temu działalność wy- dokumentów strategicznych i operacyjnych dawnicza, organizowanie spotkań z interesa- rządu (Górniak 2011). Na poziomie lokalnym, riuszami bądź politykami. sektor pozarządowy jest dostarczycielem W literaturze przedmiotu podkreśla się, że wielu usług społecznych, zwłaszcza finanso- często granica między działalnością akade- wanych z funduszy europejskich, najczęściej micką a działalnością think tanków jest płyn- reprodukując ideologiczne założenia stojące na, chociaż bez wątpienia istnieją specyficzne za programami operacyjnymi (Lendvai 2004). cechy think tanki wyróżniające. Należą do nich Stawia to pod znakiem zapytania niezależ- prymat komunikacji ze światem zewnętrznym ność organizacji pozarządowych, zwłaszcza i często niestabilne, zróżnicowane źródła fi- w relacji do sponsorów (Górniak 2011). Jed- nansowania. Ponadto, w wielu przypadkach nocześnie podkreśla się (czasami zbyt bliskie) niejasna afiliacja ideologiczna poszczegól- kontakty z lokalnymi elitami. nych organizacji, połączona z ukrytymi źródłami finansowania. Poważniejsze zastrzeżenia można natomiast mieć do kondycji tego wycinka trzeciego sek- Z nielicznymi wyjątkami, polskie think tanki tora, który zajmują think tanki, czyli insty- nie produkują oryginalnej wiedzy, zwłasz- 3 http://wyborcza.pl/1,76842,10107093,Kobiety_wychodza_z_kosciola.html. 12 cza pochodzącej z badań własnych. Doty- równywalnej do badań akademickich. Nie wy- czy to również think tanków afiliowanych kształcił się bowiem ani model finansowania przy partiach politycznych lub z nimi luźno przez podmioty prywatne (zbliżony do mode- związanych. Działanie think tanków w Polsce lu amerykańskiego), przez podmioty publicz- ma głównie charakter popularyzatorski lub ne (jak we Francji), czy systemowo wspierane agitacyjny (Mierzwa 2011). Najczęściej pol- think tanki związane z partiami polityczny- skie organizacje formułują rekomendacje czy mi (model niemiecki). O ile każda z polskich propozycje polityk bez oparcia ich w bada- partii politycznych posiada powiązany z nią niach naukowych czy choćby pochodzących think tank, o tyle ich działalność badawczo- ze świata nauki. W rezultacie wkład think -koncepcyjna jest znikoma i zdaje się nie mieć tanków w debatę publiczną dotyczącą po- wpływu na decyzje programowe. Istotne jest, lityki społecznej stoi często w sprzeczności że niemieckie think tanki powiązane z partiami z ustaleniami empirycznymi. Innymi słowy, politycznymi zajmują bardzo wysoką pozycję nie opierając się na dowodach naukowych, w światowych rankingach, np. Global Go To wiele organizacji tworzy i reprodukuje mity Think Tank Index (www.gotothinktank.com). dotyczące sytuacji gospodarczej i społecznej, Z wyłączeniem think tanków amerykańskich, zbieżne z neoliberalnym obrazem świata. Fundacja im. Friedricha Eberta zajmuje w tym Polskie środowisko think tanków zajmują- rankingu 16. miejsce (10. wśród tego typu in- cych się polityką społeczną jest zdominowane stytucji europejskich) i 5. miejsce w rankingu przez organizacje skupiające się na aspek- think tanków szeregujących je pod względem tach ekonomiczno-efektywnościowych, nato- stopnia rozwoju współpracy z innymi insty- miast nie dorobiło się porównywalnie silnego tucjami. Dla porównania, najwyżej lokowane ośrodka o charakterze lewicowym, który pro- polskie think tanki znajdują się w końcu pią- mowałby progresywną politykę społeczną. Po tej dziesiątki rankingu. Świadczy to o tym, że części wynika to z niechęci donorów do spon- odpowiednie mechanizmy finansowania tego sorowania organizacji o takim charakterze, typu działalności ekspercko-społecznej, ale po części zaś z niezrozumienia wagi takich również nadanie jej wagi przez aktorów sceny organizacji zarówno przez partie polityczne politycznej, przekładają się na uznanie wśród jak i partnerów społecznych. ekspertów, decydentów i członków organiza- Istotne jest to, że wiele think tanków ekono- cji pozarządowych, z którymi przeprowadza micznych zajmujących się polityką społeczną się badania ankietowe w celu stworzenia ran- prezentuje swoje działania jako obiektywne, kingu. Brak stabilności finansowej w Polsce stawiając warsztat badawczy ekonomistów stawia środowiska, które potrzebują fachowej ponad innymi dyscyplinami. A. Dixit analizu- i często alternatywnej w stosunku do prowa- je to zjawisko argumentując, że biorąc udział dzonych badań wiedzy (na przykład związki w procesie doradczym, ekonomiści tracą zawodowe), na przegranej pozycji zwłaszcza z pola widzenia dobro wspólne, a skupiają się wobec instytucjonalnego i dyskursywnego na promowaniu partykularnych celów poli- ugruntowania pozycji think tanków ekono- tycznych (Dixit 2012). micznych propagujących rozwiązania rynko- Wydaje się, że głównym problemem think we. Czynnikiem systemowym, który ogranicza tanków jest niedofinansowanie i towarzy- skuteczność think tanków, jest też brak przej- sząca mu niemożność prowadzenia badań rzystego mechanizmu, który włączałby pod- o komplementarnym charakterze i jakości po- mioty pozarządowe w proces legislacyjny. 13 2.5 Korporacje Colin Crouch (2009) podkreśla, że we współ- wielu analityków czesnych demokracjach praktyka polityczna strategia zmniejszania wydatków publicz- w coraz mniejszym stopniu odnosi się do dys- nych i uprawnień socjalnych (Ramesh, Araral kusji dotyczącej państwa i rynku. Wraz z do- i Xun 2010). Zgodnie z ideą NPM silniejsza in- minacją neoliberalnej hegemonii pojawił się tegracja sektora prywatnego i publicznego, nowy, choć często niedostrzegalny aktor, czyli jak również technologie informatyczne, miały korporacje. Istotne jest, że korporacje nie są być istotnymi instrumentami walki z nad- wyłącznie równorzędnym aktorem w plurali- użyciami, zarówno ze strony urzędników jak stycznej grze interesów (na przykład przez za- i klientów administracji publicznej. D. West rejestrowany lobbing), lecz w znacznej mierze argumentuje, że procesy pluralizacji aktorów są architektami systemu demokratycznego. i towarzyszące im dyskusje o kwestiach spor- W ten sposób, argumentuje Crouch, ideologia nych takich jak efektywność, elastyczność czy neoliberalizmu, opierająca się na rozdziale odpowiedzialność urzędnicza, odbywają się państwa i rynku, stoi w sprzeczności z prak- wewnątrz agend rządowych i często mają tyką rządzenia państwa, w którym sfera ryn- charakter jednostronnie apologetyczny wo- ku przeniknięta jest działalnością państwa bec NPM (West 2007). ukierunkowanego na stworzenie dogodnych Również w Polsce sektor komercyjny zmienia warunków inwestowania dla biznesu. Cro- dotychczasową strukturę polityki społecznej uch podaje kilka przykładów takiego wpływu przez promowanie outsourcingu (jak to ma korporacji międzynarodowych) miejsce w realizacji polityki rynku pracy) czy na architekturę ekonomii politycznych po- tworzenie quasi-rynków usług (służba zdro- szczególnych krajów, które wręcz ograniczają wia). (zwłaszcza pole działania innych aktorów. Po pierwsze, postrzegane było jako Konkurujące o zagraniczne inwestycje bez- korporacje stały się integralnym elementem pośrednie kraje Europy Wschodniej już na zarządzania usługami społecznymi dzięki początku lat 90. prowadziły politykę prefe- promocji Nowego Zarządzania Publicznego rencyjną względem korporacji, w nadziei na (NPM; New Public Management). Po drugie, przyciągnięcie inwestorów, którzy mieli za- wprowadzenie praktyki zlecania zadań pod- pewnić nowe miejsca pracy. Stuart Shields miotom zewnętrznym (outsourcing) spowo- (2003), analizując politykę rządu polskiego dowało, że powstał rynek konkurujących ze wobec korporacji międzynarodowych w la- sobą ekspertów. Ponieważ sami funkcjonu- tach 90., wskazał aktywną rolę państwa ją na rynku specjalistów, eksperci są zatem w stworzeniu (często kosztownych) warun- bardziej skłonni do przenoszenia zasad ryn- ków dla funkcjonowania korporacji. Przez kowych do struktur zarządzania. „obniżanie kosztów pracy”, jak przekonuje Wyrazem zmiany filozofii funkcjonowania Shields, nastąpiła „reproletariatyzacja” pol- sektora publicznego przez wprowadzenie do skiej siły roboczej, proces skutecznie podwa- niego nowych aktorów było wdrażanie No- żony jedynie przez „populistyczną prawicę” wego Zarządzania Publicznego, które przez (Shields 2012). 14 2.6 Media Jednym z najbardziej prominentnych aktorów noczonych i (w mniejszym stopniu) w innych życia politycznego są media. Jest to podmiot krajach anglosaskich. Analiza Hallina i Man- wewnętrznie funkcjonujący ciniego została następnie wykorzystana do w ramach charakterystycznego dla danego charakterystyki innych krajów, w tym postko- kraju i systemu politycznego modelu komuni- munistycznych. Bogusława Dobek-Ostrowska kacji politycznej. Hallin i Mancini (2004) wy- (2012) śledząc rozwój rynku medialnego i po- różnili trzy „czyste” modele funkcjonowania wiązania między mediami i polityką, zauważy- mediów w systemie politycznym, tworzące ła podobne cechy mediów polskich i włoskich trójkąt, w przestrzeni którego autorzy usytu- (w klasyfikacji Hallina i Manciniego: modelu owali modele realnie występujące w poszcze- spolaryzowanego pluralistycznego), ponieważ gólnych krajach zachodnich. Hallin i Mancini model funkcjonowania rodzących się plura- wzięli przy tym pod uwagę cztery zasadni- listycznych mediów polskich odzwierciedlał cze kryteria: 1) zasięg interwencji państwa podziały ideologiczne, jakie powstały po roku w funkcjonowanie mediów, 2) stopień od- 1989. Silna rola państwa w przekazywaniu zwierciedlenia podziałów politycznych przez komunikatów politycznych głównych partii podziały ideologiczne w mediach (paralelizm politycznych charakterystyczna była wówczas społeczny), 3) rozwój rynku mediów i 4) pro- dla większości krajów postkomunistycznych, fesjonalizacja dziennikarstwa. W oparciu o te w których dopiero powstawał rynek mediów. kryteria kraje zostały rozmieszczone między Dopiero w latach 2000. zaobserwowano po- modelem demokratyczno-korporacjonistycz- stępujące urynkowienie mediów, silniejszą role nym (democratic corporatist), liberalnym konkurencji, ale też tabloidyzacje. Procesy te (liberal) i spolaryzowanym pluralistyczym popchnęły Polskę w kierunku modelu liberal- (polarized pluralist). nego, nie jest to jednak czysty model liberalny. zróżnicowany, Jak podkreśla autorka, polski model ma cha- Model d emokratyczno-korporacjonistyczny rakter hybrydowy i charakteryzuje się dużym charakteryzuje się dość silnymi powiązaniami stopniem upolitycznienia: zmiany personalne między poszczególnymi segmentami mediów komercyjnych i zorganizowanymi w najważniejszych organach zarządzających grupa- działalnością mediów publicznych prawie za- mi społecznymi. Taki model funkcjonowania wsze wiązały się ze zmianami w politycznej mediów zaobserwowano głównie w krajach kompozycji rządu. nordyckich. Zaznacza się tu obecność i rolę państwa, choć w wymiarze ograniczonym. Nietrudno zauważyć, że powyższa klasy- Rola państwa okazuje się bardziej kluczowa fikacja nieomal pokrywa się z klasycznym w modelu spolaryzowanym pluralistycznym, podziałem występującym w krajach Europy Południowej, serwatywne gdzie jednocześnie słabsze są media komer- W krajach o najbardziej rozwiniętej polityce cyjne, a media państwowe służą jako kanał społecznej istnieje jednocześnie system spe- komunikowania przekazów politycznych for- cjalnych subsydiów dla prasy, związanych mułowanych przez główne partie. Model li- z reprezentacją (różnych) interesów społecz- beralny wyróżniony został ze względu na nych. Innymi słowy, rola państwa polega na słabą rolę państwa i silną rolę mechanizmów staniu na straży niezależności prasy, z jedno- rynkowych – występuje on w Stanach Zjed- czesnym zapewnieniem kanałów artykulacji 15 na socjaldemokratyczne, i liberalne welfare kon- states. interesów. Trudno jednoznacznie stwierdzić, ostrych zwrotów politycznych. Z powyższych czy demokratyczno-korporacjonistyczny sys- względów trudno jest znaleźć wśród me- tem mediów wypracowany w krajach nor- diów w Polsce bezpośrednie wsparcie dla dyckich stanowił ważny element w procesie zmiany modelu polityki społecznej. Media an- mobilizacji wokół postulatów wprowadza- gażują się w sprawy polityki społecznej wy- nia kolejnych programów polityki społecznej. biórczo, wyrywkowo, co sprawia, że niektóre Można jedynie powtórzyć za Dobek-Ostrow- reformy wdrażane są bez znaczącej dyskusji ską (2012), że brak subsydiów dla prasy publicznej i niezauważone przez media prze- i upolitycznienie mediów w Polsce sytuuje chodzą niemal bez echa. Wystarczy wspo- nasz kraj daleko od modelu demokratycz- mnieć choćby ostatnią, systemową reformę no-korporacjonistycznego. Jednocześnie, jak polityki wsparcia dla osób bezrobotnych podkreśla autorka, charakterystyczną ce- (aktywizacja przez profilowanie, częściowy chą rynku medialnego w Polsce jest więk- outsourcing). Zupełnie inną sytuację można szy niż w krajach zachodnich udział firm było zaobserwować przy publicznej debacie zagranicznych. To sprawia, że nastawieni na nad wariantami reformy emerytalnej, która zysk zagraniczni inwestorzy często uchylają była w mediach szeroko komentowana. Do się od zajmowania jednoznacznego stanowi- dyskusji nad propozycjami rządu zapraszano ska w sprawach politycznych i ekonomicz- do telewizji i programów radiowych kolej- nych, ponieważ niesie to ze sobą ryzyko błędu nych ekspertów, przy czym reformę emery- i odpływu klientów w wypadku wystąpienia talną niemal całkowicie uznano za domenę niekorzystnych zjawisk gospodarczych bądź ekspertów z dziedziny ekonomii. 16 3. Nowy instytucjonalizm Oprócz klasycznych podejść skupiających nych wielkich wydarzeń historycznych rzadko się na pojedynczym czynniku wyjaśniającym, kiedy możliwa jest radykalna zmiana w po- najczęściej mamy do czynienia z podejścia- lityce publicznej, dominuje natomiast refor- mi łączącymi kilka elementów tłumaczą- ma o charakterze ewolucyjnym i ewentualnie cych genezę (reformy) polityki społecznej. kumulująca się w czasie w zmianę radykalną Nie będziemy brać tutaj pod uwagę innych, (Steinmo, Thelen i Longstreth 1992). alternatywnych podejść do badań nad poli- Podejście instytucjonalizmu dyskursywnego tyką społeczną, które źródeł zmian w poli- Vivien Schmidt podkreśla rolę ciągłości (lub tyce społecznej doszukują się w czynnikach zmiany) dyskursu w hamowaniu (lub umoż- strukturalnych (ekonomia, finanse, demogra- liwianiu) reformy polityki społecznej (Schmidt fia, koniunktura itp.) czy roli takich aktorów 2008). Badaczka podkreśla również znacze- jak organizacje międzynarodowe. Natomiast nie aktorów uwikłanych w proces politycz- z pewnością, biorąc pod uwagę rolę aktorów ny, w reprodukowanie dyskursu bądź w jego życia politycznego, czynniki te bądź współ- zmianę, w tym zawodowych polityków, ale występują i ułatwiają/bądź utrudniają pod- też intelektualistów, ekspertów i przedstawi- jęcie pewnych decyzji politycznych, bądź też cieli mediów. Posługują się oni dwoma ro- (jak w podejściu nowej polityki państwa opie- dzajami dyskursów: komunikacyjnym, czyli kuńczego) służą legitymizowaniu trudnych skierowanym przez rząd do opinii publicznej, politycznie reform. oraz koordynacyjnym (między aktorami), czyli Przykładowo, aktorzy życia politycznego nie takim, który wykorzystywany jest przez eks- funkcjonują w próżni instytucjonalnej – z ta- pertów, jak również lobbystów do ustalenia kiego punktu wychodzą przedstawiciele po- wspólnej strategii. Schmidt zwraca tu uwagę dejścia Partie na to, w jakim stopniu strategie takie mogą polityczne formują rząd w zgodzie z proce- się przyczyniać do zmiany polityki społecz- durami określonymi (najczęściej) konstytu- nej, ale też, jak trudno jest przełamać ide- nowego instytucjonalizmu. ologicznie ugruntowane podejście do polityki cyjnie. To samo dotyczy ram funkcjonowania gospodarczej i społecznej. Autorka ma tutaj partnerów społecznych, ważny jest stopień na myśli oczywiście ideologię neoliberal- ich instytucjonalnego włączenia w proces ną, w skrócie pojmowaną jako dogmatyczną podejmowania decyzji (Rothstein i Steinmo wiarę w niezawodność mechanizmów rynko- 2002; Koopmans i Schippers 2003). Strategie polityczne aktorów powinny również brać wych i indywidualną odpowiedzialność. pod uwagę obecny stan rozwoju określonych Grupa teorii tłumaczących neoliberalną od- instrumentów polityki społecznej i to, w jaki porność na zmiany zwraca uwagę na cią- sposób uwzględniają one i mobilizują sku- głość instytucjonalną i kształt formalnych pionych wokół nich interesariuszy. Według rozwiązań w sferach podejmowania decyzji, zwolenników historycznego instytucjonali- które sprzyjają utrzymywaniu kursu neolibe- zmu poza momentami zmiany reżimu czy in- ralnego, np. w instytucjach Unii Europejskiej. 17 Neoliberalnym rozwiązaniom i prymatowi idei teria z Maastricht dotyczące wartości dłu- sprzyjać mają choćby specjalne kompetencje gu i deficytu w państwach uczestniczących Dyrekcji Generalnej ds. Konkurencji, nadane w EMU. Innym przykładem instytucjonalnego jej w latach 80. ubiegłego wieku, w związ- trwania jest znaczenie agencji ratingowych ku z przyspieszeniem procesu „negatywnej” i „przyzwyczajenie się” opinii publicznej i rzą- integracji. Kolejnym przykładem są przyjęte dów do wydawanych przez nie wyroków. przez Europejską Unię Monetarną (EMU) kry- 18 4. Neoliberalizm, kryzys i opór wobec zmiany strategii polityki społecznej na świecie W 2008 roku Joseph Stiglitz dość zde- jakości procesów demokratycznych. Wska- cydowanie dominacji zują swego rodzaju błędne koło. Pozbywanie neoliberalnego paradygmatu w polityce go- się przez rządy wielu państw kompetencji spodarczej. W często cytowanym wywiadzie w zakresie polityki monetarnej czy handlu dla „Huffington Post” stwierdził, że „upa- zagranicznego w procesie deregulacji i libe- dek Wall Street oznacza dla fundamentali- ralizacji przepływu czynników produkcji po- zmu rynkowego to, czym dla komunizmu był woduje odpolitycznienie decyzji dotyczących upadek muru berlińskiego” . Wkrótce jednak gospodarki i polityki społecznej. Brak instru- nastroje wśród progresywnych ekonomistów mentów w rękach rządzących powoduje po- stały się już mniej optymistyczne. Trzy lata lityczną apatię wyborców, czego skutkiem później Colin Crouch (2011) napisał książ- jest m. in. wzrost absencji wyborczej w więk- kę pt. „Dziwny brak śmierci neoliberalizmu” szości państw OECD. Zmniejsza to z kolei [The Strange Non-Death of Neoliberalism], szansę na skuteczny, politycznie zorganizo- przewidywał koniec 4 wany opór przeciwko polityce cięć fiskalnych w której opisywał proces utrzymywania się w skali narodowej i sprzyja dalszej liberali- strategii neoliberalnych w zasadniczych zestawach instrumentów polityk zacji rynków kapitałowych w skali globalnej. antykry- Pozbawione kompetencji w dziedzinie poli- zysowych większości państw. W tym już tyki monetarnej państwo zmuszone będzie pesymistycznym tonie utrzymane są prace ograniczyć wydatki na cele społeczne do wy- Marka Blytha (Austerity, 2013) oraz Armina datków „koniecznych”, a obywatele przyzwy- Schäffera i Wolfganga Streecka (Politics in czają się do gromadzenia własnych zasobów, the Age of Austerity, 2013). W drugiej poło- aby móc zapewnić sobie możliwość zakupu wie 2013 roku Vivien Schmidt i Mark Tchat- dóbr i (zwłaszcza) usług na rynku, co osłabi cher (2013) przechodzą do systematycznego społeczny solidaryzm. To z kolei doprowadzi objaśniania przyczyn przetrwania idei neo- do zwiększenia się nierówności w dostępie do liberalizmu jako (przede wszystkim) zbioru tych dóbr i usług, które niegdyś oferowano zwycięskich (w sensie politycznym) idei. w ramach solidarystycznej i wyrównującej Jak wyjaśnić fakt, że recepty na kryzys wciąż szanse oraz położenie ekonomiczne polityki wydają się opierać na zasadach wytyczonych społecznej państwa. Inna kwestią jest ob- przez ekonomistów ortodoksyjnych? Schäf- ciążenie długiem publicznym i sposób jego fer i Streeck (2013) podkreślają polityczne spłacania. Rządy nie będą bowiem opodatko- przyczyny umocnienia się polityki oszczę- wywać obywateli w celu powolnego spłaca- dzania i cięć fiskalnych. Autorzy rysują pe- nia długu, a w zamian już teraz wypuszczają symistyczną wizję braku społecznej reakcji papiery wartościowe, na które stać tylko na kryzys, która jest konsekwencją spadku bogatszą część społeczeństwa (nie mówiąc 4 Wywiad Nathana Gardelsa z Josephem Stiglitzem, „Huffington Post”, 8 września 2008. 19 o kapitale). Zamożniejsi zatem nie tylko nie sie i przestrzeni reform polityki gospodarczej ucierpią w nowej sytuacji i nie spocznie na i społecznej, stosujących określony zestaw in- nich ciężar spłacania długu publicznego, ale strumentów, opisywana jest mapa interesa- jeszcze na nim finansowo skorzystają! Pry- riuszy i adwersarzy strategii neoliberalnych. watnie gromadzone środki zostaną przeka- Tej konkretności w doborze tematów analizy zane (zstępnym) członkom rodziny, co pogłębi autorzy przeciwstawiają wielość interpretacji nierówności w warunkach braku wsparcia idei neoliberalnych, zwracając uwagę na to, państwa dla wyrównywania szans. że „neoliberalizm należy również rozumieć w kontekście historycznym, ponieważ pojęcie Vivien Schmidt i Mark Tchatcher (2013) sku- to powstało na podwalinach szerzej rozu- piają się na tym, co właściwie rozumie się mianej tradycji filozoficznego liberalizmu, ze przez pojęcie neoliberalizmu. Jak przeko- swoim wewnętrznym zróżnicowaniem po- nują autorzy opracowania zbierającego doświadczenia różnych krajów dejść do roli rynku i państwa, wolności jed- dotkniętych nostki i zbiorowego wysiłku” (tamże, s. 3). przez kryzys ekonomiczny, brak dookreślenia pojęcia „neoliberalizm” sprawia, że ba- Podsumowując, autorzy odnoszą się do kil- dacze najczęściej zajmują się konkretnym ku podstawowych cech neoliberalizmu jako przejawem wpływu idei neoliberalnych, nie zbioru idei, które po pierwsze: przetrwa- zaś treścią (czy formą) tych idei. Najczęściej ły kryzys ekonomiczny, a po drugie: wyszły więc są to analizy umiejscowionych w cza- z niego wzmocnione. 4.1 Ogólność, wewnętrzne zróżnicowanie, plastyczność idei i dyskursu neoliberalnego Schmidt i Tchatcher przytaczają historyczny w podejściu do polityki aktywizacji bezrobot- rozwój stosunku neoliberalnych doradców nych w Polsce: pojawiające się co jakiś czas ekonomicznych do roli państwa: od prostej propozycje zmian uprawnień osób bezro- zasady wycofywania się państwa ze sfe- botnych idą w stronę zwiększenia znaczenia ry gospodarki i deregulacji w latach 70. do sankcji i podkreślania zawinionego charakte- wzmocnienia roli państwa, ale tylko w celu ru bezrobocia, a jednocześnie wymagają an- podniesienia zatrudnialności (employabili- gażowania środków z budżetu państwa. ty), czy też ponownej regulacji potrzebnej dla Z drugiej jednak strony plastyczność i nie- wzmocnienia mechanizmów rynkowych w la- dookreśloność neoliberalizmu może dopro- tach 90. i 2000. W ten sposób piewcy idei neoliberalnych potrafili odpowiednio przefor- wadzić do skompromitowania się tej idei. mułować dotychczasowe spojrzenie na rynek Przy kolejnych próbach „rozciągnięcia” treści pracy i ugruntować przekonanie o indywi- przekazu neoliberalnego może dojść do mo- dualnej odpowiedzialności m.in. za brak za- mentu, w którym przestanie ona być spójna. trudnienia, przy jednoczesnym wykorzystaniu Schmidt i Tchatcher wskazują tutaj na rolę instrumentów polityki społecznej państwa. państwa w polityce aktywnego rynku pracy: Proces taki obserwować możemy chociażby politycy szukający drogi alternatywnej mo- 20 gliby wykorzystać dyskusję o problemach kraj pochodzenia, i tym sposobem próbować kompetencji na rynku pracy do przemyce- przeorganizować priorytety i język debaty nia wątków praw człowieka, dostępu do o polityce społecznej. dóbr i usług bez względu na płeć, rasę, czy 4.2 Retoryka neoliberalna versus praktyka, czyli korzyści płynące z zaniechania Zwłaszcza przed wyborami politycy dekla- Skrajnie utopijną i jednocześnie populistycz- rujący się jako zwolennicy silnej roli rynku ną wizję polityki gospodarczej i społecznej składają deregulacji/prywatyza- (a raczej postulowanie jej braku) przedsta- cji, wzrostu gospodarczego przy obniżonych wia obecnie Kongres Nowej Prawicy Janusza podatkach, likwidacji biurokracji i uprawnień Korwina-Mikke. Partia ta prezentuje uprosz- socjalnych itp. Są to najczęściej postulaty czone, schematyczne i konsekwentne użycie niemożliwe do spełnienia, noszące znamiona argumentu o szkodliwości jakiejkolwiek inge- liberalnej utopii, ale zdolne przekonać wielu rencji państwa w gospodarkę i życie społecz- wyborców. Brak późniejszego wdrożenia tych ne. Niewymagająca niuansowania, plastyczna reform tłumaczony jest przeszkodami, jakie retoryka antypaństwowa, niemalże anarchi- napotyka taka „czysta” wersja fundamenta- styczna przemawia zwłaszcza do osób, któ- lizmu rynkowego, za którego porażkę nigdy re posiadają tylko wstępną wiedzę na temat nie jest obarczana sama zawartość progra- tego, jak funkcjonuje państwo, społeczeństwo mu. Korzyści płynące z zaniechania pojawiają i gospodarka. Stąd też duże poparcie ludzi się w cyklu wyborczym przy kolejnych wybo- młodych dla Kongresu w wyborach do Par- rach. Ci sami politycy mogą znów odwołać lamentu Europejskiego w 2014 roku. Oprócz się do niezrealizowanej, „czystej” wizji po- wiary w niezawodność i automatyzm dzia- lityki neoliberalnej. Za Jackiem Żakowskim łania mechanizmów rynkowych, uważany nazwaliśmy taką strategię polityczną „libe- przez skrajną prawicę za „naturalny” jest ralnym populizmem” (Szelewa i Polakow- również porządek płci (gender order), stąd ski 2010). Za przykład takiego mechanizmu specyficzna kombinacja poglądów Kongre- uznaliśmy debatę na temat reformy syste- su: konserwatywna wizja państwa oparta na mu emerytalnego. Również dzisiaj w debacie utopijnym przekonaniu o samoregulacji spo- publicznej słychać głosy tych fundamentali- łeczeństwa w dziedzinach społecznych i eko- stów rynkowych, którzy przyczyn niepowo- nomicznych. Za wcześnie na politologiczną dzenia reformy z 1999 roku nie upatrują w jej analizę źródeł ostatniego sukcesu skrajnej kształcie i założeniach dotyczących roli me- prawicy w Polsce, ale generalnie wpisuje się chanizmów rynkowych w gromadzeniu kapi- on w światowy trend przechodzenia wybor- tału przyszłych emerytów, lecz w wadliwej ców do pozycji skrajnych, coraz częściej pra- (nie zawinionej przez twórców) implementacji wicowych, ukształtowanych w warunkach reformy. W krajach europejskich najbardziej coraz większej konkurencji o miejsca pracy. dotkniętych przez kryzys przeważyła strate- Jak przekonywali ponad dekadę temu Swank gia konserwatyzmu fiskalnego również dla- i Betz (2003), to zintensyfikowanie procesu tego, że powoływano się na dotychczasowe globalizacji doprowadziło do pojawienia się „zaniechania” w polityce publicznej. i umocnienia populistycznej skrajnej prawicy obietnice 21 w wielu krajach zachodnich. Śledząc wyniki ne na zabezpieczenie statusu zatrudnienia, wyborów w 16 krajach europejskich w la- czyli ogólnie ochronę przed skutkami inter- tach 1981–1998, Swank i Betz wzięli pod nacjonalizacji środków produkcji. uwagę takie czynniki jak mobilność kapitału, Utopijność postulatów „czystej wersji” roz- otwartość handlowa i wielkość imigracji, po wiązań neoliberalnych i powtarzalność za- czym zgodnie z wynikami ich analizy uznali niechań tłumaczonych przeszkodami różnego te czynniki za sprzyjające sukcesowi skrajnej rodzaju w pewnym momencie natrafić może prawicy. Posługując się następnie pojęciem na opór opinii publicznej i doprowadzić do liberalizmu zakorzenionego (embedded libe- ralism, pojęcie zaproponowane przez Karla rozpoznania przyczyn porażek we wprowa- Polanyego), autorzy ci wskazali jednocześnie dzaniu czysto rynkowych rozwiązań jako na model polityki społecznej, który osłabia immanentnej cechy liberalnej utopii. Luka prawdopodobieństwo sukcesu partii skraj- między retoryką neoliberalną a rzeczywisto- nie prawicowych, tj. modelu zapewniającego ścią powinna być więc opisana, a wiedza ta wsparcie całościowe, szczodre i zorientowa- wykorzystana politycznie. 4.3 Zakorzenienie idei neoliberalnych w debatach i dyskursie publicznym Nie chodzi tutaj o debaty stricte akademic- sugerujące zaostrzenie polityki oszczędzania. kie. Recepty neoliberalne są spójne, mniej Jednak, jak podkreślają Schmidt i Tchatcher, skomplikowane, łatwiejsze w przekazie, rów- retoryka neoliberalna pozostaje bezalter- nież medialnym, a więc chętniej przekazy- natywna również w zestawieniu ze względ- wane i dyskutowane. Interpretacja kryzysu ną słabością czy też brakiem dostatecznego państw strefy euro przez pryzmat nieprze- rozwinięcia atrakcyjnych propozycji lewico- myślanych wydatków socjalnych nie została wych/socjaldemokratycznych. przezwyciężona przez jakąś unowocześnioną Zakorzenienie idei neoliberalnych w dyskur- alternatywną wizę keynesowską. Niewielka sie umocnione jest również dzięki towarzy- przestrzeń dla dyskusji nad ożywieniem go- szącej tej retoryce deklaracji, że stosuje się spodarek za pomocą pakietu stymulacyjne- tutaj „zdrowy rozsądek”. Zdrowy rozsądek go pojawiła się jeszcze w ramach wczesnej nakazuje więc skupienie się na tzw. prawdzi- fazy reakcji na porażkę Lehman Brothers: wych pieniądzach, a więc tych, które pocho- do polityki stymulującej popyt wewnętrz- dzą z „prawdziwych przychodów” państwa ny zobowiązały się państwa uczestniczące (a nie z „dodrukowanych” pieniędzy). Pozwa- w szczycie G-20. Małą skuteczność pakietów la na to również proste porównanie budżetu stymulacyjnych tłumaczono jednak tym, że państwa do budżetu domowego, z którego założenie leżące u podstaw pakietów było przecież „nie możemy wydać więcej niż za- błędne, nie zaś tym, że były one wprowadzo- rabiamy”. Wydatki na politykę społeczną są ne w sposób bardzo okrojony. W Irlandii czy w tym kontekście niepożądane, ponieważ Wielkiej Brytanii doniesienia o fatalnym prze- stanowią „obciążenie”, a rozbudowane (mniej biegu i skutkach finansjeryzacji sektora pry- lub bardziej) systemy programów wsparcia watnego zagłuszone zostały przez argumenty społecznego stają się w dłuższym okresie 22 „nie do utrzymania”. Badaczom trudno jest przed nienaturalnymi, zdaniem Polanyego, jednak wskazać konkretne mechanizmy nie- i zgubnymi skutkami wprowadzenia systemu dopuszczania alternatywnych wizji do debaty rynkowego do wymiany ekonomicznej i życia publicznej. Co więcej, obserwujemy zróżni- społecznego. Alternatywne wizje pojawiają cowanie w obecności retoryki neoliberalnej się również w konsekwencji krytyki wspo- w debacie publicznej. W krajach Europy Pół- mnianego już modelu nowego zarządzania nocnej, które w znacznie mniejszym stopniu publicznego spenetrowane zostały przez ideologię indy- cji, ale również uporządkowanej i podpartej widualnej odpowiedzialności i prymatu ryn- dowodami empirycznymi krytyki, wykazano ku nad państwem, jest ona znacznie słabsza nieskuteczność NPM względem zakładanych i mniej efektywna. do osiągnięcia celów. NPM stał się kosztow- NPM. Za pomocą obserwa- ny, dalece mniej wydajny niż systemy admi- Wizje alternatywne w stosunku do funda- nistrowania oparte na współpracy, w której mentalizmu rynkowego pojawiają się także członkowie społeczności połączeni są wię- poza Europą: w USA są to elementy polityki zami wspólnotowymi. Podważa to więc ideę Baracka Obamy, mówi się również o rozprze- indywidualnej odpowiedzialności i „zdrowego strzenianiu się prospołecznej i zrównowa- egoizmu”, który w zarządzaniu publicznym żonej wizji rozwoju wśród krajów Ameryki miałby w sposób „naturalny” kierować zbio- Łacińskiej, który to zwrot interpretowany jest rowością racjonalnie kalkulujących jednostek. też w świetle tezy podwójnego ruchu Karla Polanyego i (samo)obrony społeczeństwa 4.4 Siła aktorów czerpiących korzyści z przetrwania i umocnienia się idei neoliberalnych Specyficzna grupa aktorów zainteresowana dialnym. Pracodawcy, wielcy przedsiębiorcy, jest modelem polityki gospodarczej, której korporacje międzynarodowe: aktorzy ci mają priorytety i instrumenty to m.in. uelastycz- więcej zasobów, którymi mogą pokierować, nienie rynku pracy, obniżenie podatków i pa- aby przeforsować korzystne dla siebie roz- rapodatków, wprowadzanie ulg, udogodnień, wiązania w polityce publicznej. subsydiowanie miejsc pracy, tworzenie spe- Ale i to wyjaśnienie trwania neoliberalizmu cjalnych stref ekonomicznych dla inwestorów jako zbioru idei częściowo nie wytrzymu- itp. Oczywiście różni się to w zależności od je krytyki. Pojawia się bowiem pytanie o to, cech ustroju gospodarczego (w Niemczech co z wpływem interesariuszy partii lewico- pracodawcy częściej utożsamiają swój inte- wych czy socjaldemokratycznych, związków res z interesem pracowników). Aktorów tych zawodowych czy sił i organizacji wyrażają- – czy wręcz konkretne osoby – oraz ich dąże- cych niezadowolenie wobec polityki publicz- nie do wpływania na opinię publiczną można nej w czasach kryzysu? Nietrudno zauważyć, niejednokrotnie dość łatwo zidentyfikować. że stanowią one silny kontrapunkt w deba- Wystarczy wymienić Ruperta Murdocha, Silvio cie nad rozwiązaniami w sferze socjalnej. Berlusconiego czy Martina Bouyguesa, którzy Z innej strony, obserwacja losu liberalnej dysponują też konkretnym aparatem me- FDP w Niemczech wskazuje na niepowodze- 23 nia radykalniejszej wizji rynkowej, zwłaszcza lizm, przy czym ten ostatni rozumiany rów- w zderzeniu z bardziej widocznymi w Niem- nież jako ochrona własnej gospodarki przed czech alternatywnymi wizjami rozwoju eko- wpływem kapitału, ale też wpływem między- nomicznego i społecznego. W łonie instytucji narodowych organizacji, takich jak np. Mię- unijnych również można spotkać się z dys- dzynarodowy Fundusz Walutowy. Poparcie kusjami nt. alternatywnych rozwiązań, także dla strategii autarkicznych, wzmacniających wobec kryzysu strefy euro. Krytyka ta za- krajowe instytucje systemu bankowości czy czyna się od stwierdzenia porażki integracji nacjonalizację systemu emerytalnego jest wi- europejskiej, jeśli chodzi o wymiar polityczny doczne choćby na Węgrzech i odbierane rów- i (przede wszystkim) socjalny. Alternatywną nież jako umocnienie praw socjalnych (przy siłą polityczną wobec neoliberalizmu, któ- mocno nacjonalistycznej retoryce w debacie ra zyskała na znaczeniu podczas ostatniego publicznej). kryzysu, jest też skrajna prawica i nacjona- 24 Podsumowanie Celem niniejszego opracowania było przed- nych. O ile organizacje pracodawców repre- stawienie istotnych aktorów wpływających zentują stosunkowo jednolite oblicze, o tyle na funkcjonowanie polityki społecznej w Pol- w przypadku związków zawodowych mamy sce. Starałam się wykazać, że dominującą rolę do czynienia z dość silnymi podziałami ide- odgrywają aktorzy o charakterze (neo)libe- ologicznymi. Oprócz problemów systemo- ralnym, postulujący zmniejszanie roli polity- wych (bariery w przystępowaniu do związków ki społecznej w społeczeństwie i gospodarce. zawodowych), istotne jest niewykorzystanie Aktorzy tradycyjnie kojarzeni z progresywną potencjału drzemiącego w młodych pracow- polityką społeczną albo tracą na ważności, nikach i kobietach, których zaangażowanie, albo też od początku transformacji nie są jak wskazują doświadczenia innych krajów, zdolni do przeciwstawienia się dominującemu prowadzi do wzmocnienia związków czy par- sposobowi myślenia. Co ważne, niezdolność tii politycznych. pewnych aktorów do działania wynika z na- Po trzecie, tym, co jest szczególnie niepo- tury ideologii, którym chcą się przeciwstawić: kojące, jest brak zaplecza intelektualnego jest to następstwem wzajemnie wzmacniają- środowisk progresywnych. Zauważalne jest cej się wielowątkowości neoliberalizmu. względnie niewielkie zaangażowanie przed- Polscy aktorzy na scenie polityki społecz- stawicieli świata nauki w działalność spo- nej – choć można do pewnego stopnia ge- łeczną przy jednoczesnym braku ośrodków, neralizować ten wniosek na wszystkie kraje które mogłyby takie zaangażowanie stymu- postsocjalistyczne – różnią się pod wieloma lować. Chodzi tutaj zwłaszcza o think tanki względami od swych zachodnich odpowiedni- partyjne, związkowe, jak i niezwiązane z kon- ków. Po pierwsze, na polskiej scenie politycz- kretnymi organizacjami społeczno-politycz- nej akcentowane są bardzo silnie postulaty nymi. Działalność think tanków jest w Polsce tradycyjnie przypisywane partiom liberalnym ograniczona, a ich działania są motywowa- i konserwatywnym. Dotyczy to również pol- ne zainteresowaniami i interesami donorów. skiej lewicy, która przez wiele lat wpisywała Brak progresywnych think tanków jest od- się w ten nurt. Skutkiem tego jest nie tylko czuwalny zwłaszcza w sytuacji, gdy więk- utrata poparcia przez partie lewicowe, lecz, szość mediów produkuje i reprodukuje mity co o wiele bardziej istotne, przejęcie lewi- dotyczące polityki społecznej, które nie są cowych postulatów przez radykalne partie ugruntowane badawczo. prawicowe, które łączą je z retoryką ksenofo- Jest to szczególnie istotne, jeśli weźmie- biczną. Co więcej, w wielu krajach osłabienie my pod uwagę siłę neoliberalnych idei eko- programowe lewicy można łączyć z rosną- nomicznych i sposób, w jaki przetrwały one cym poparciem dla partii gospodarczo skraj- kryzys. Co prawda, merytoryczna dyskusja na nie liberalnych. temat funkcjonowania rynku i roli państwa Po drugie, w Polsce zaobserwować można w gospodarce jest znacznie utrudniona, jeśli wyraźną dysproporcję sił partnerów społecz- jej uczestnicy po stronie neoliberalnej odwo- 25 łują się do „zdrowego rozsądku” w obronie agencje zatrudnienia (Polakowski i Szelewa rozwiązań rynkowych. Możliwe jest jednak 2013). Argumentem służącym uzasadnieniu przedstawienie wizji alternatywnej w opar- wprowadzenia modyfikacji reformy emery- ciu o krytykę podpartą empirycznym do- talnej i ograniczenia filara kapitałowego były wodem braku skuteczności mechanizmów wysokie koszty zarządzania, przerzucane na rynkowych efektywności obywateli, a w rezultacie na budżet państwa. rozwiązań w dziedzinie polityki społecznej. Krytyce poddawano również stosunkowo ni- Przykładem może być choćby wykazywanie skie stopy zwrotu z inwestowania środków kosztów zlecania zadań publicznych firmom zgromadzonych w OFE. Strategia rozpra- zewnętrznym, które niejednokrotnie są wyż- wiania się z mitami silnie zakorzenionymi sze niż wtedy, gdy wykonują dane zadanie w debacie publicznej wymaga, co prawda, instytucje publiczne. Podobna sytuacja ma posługiwania się kategoriami ekonomiczny- miejsce w przypadku efektywności działań mi: efektywnością, stosunkiem nakładów do instytucji sektora prywatnego i publiczne- rezultatów. Może być to jednak pierwszy go. W Polsce możliwe jest choćby wy- krok na drodze do podważenia hegemonii kazanie rezultatów programów neoliberalnej i początek paradygmatycznej aktywizacji bezrobotnych wdrażanych przez zmiany w podejściu do polityki społecznej, publiczne służby zatrudnienia w porównaniu która przestanie być traktowana wyłącznie do rezultatów osiąganych przez prywatne jako koszt. dla lepszych osiągnięcia 26 Bibliografia Afonso, Alexandre. 2011. What’s Left to Trade: the Changing Logic of Corporatist Policymaking in Europe. EUI Working Papers 2011 (14). Bleses, Peter, Martin Seeleib-Kaiser. 2004. The dual transformation of the German welfare state. Houndmills [England]– New York: Palgrave Macmillan. Bohle, Dorothee, Bela Greskovits. 2012. Capitalist Diversity on Europe’s Periphery. Ithaca–London: Cornell University Press. Boix, Charles. 1998. Political Parties, Growth and Equality: Conservative and Social Democratic Strategies in the World Economy. New York: Cambridge University Press. Bonoli, Giuliano, Victor George, Peter Taylor-Gooby. 2000. European welfare futures: towards a theory of retrenchment. Cambridge, U.K.–Malden, MA: Polity Press, Blackwell. Bruszt, Laszlo. 2002. Market Making as State Making: Constitutions and Economic Development in Post-communist Eastern Europe. Constitutional Political Economy 13 53–72. Bruszt, Laszlo, David Stark. 2001. One Way or Multiple Paths: For a Comparative Sociology of East European Capitalism. American Journal of Sociology 106 (4):1129–37. Charkiewicz, Ewa, Anna Zachorowska-Mazurkiewicz, red. 2009. Gender i ekonomia opieki: Biblioteka Think Tanku Feministycznego. Crouch, Colin. 2011. The Strange Non-Death of Neoliberalism. Cambridge UK–Malden USA: Polity Press. Crowley, Stephen. 2004. Explaining Labor Weakness in Post-Communist Europe: Historical Legacies and Comparative Perspective. East European Politics and Societies 18 (3):394–429. Dixit, Avisnash. 2012. Ekonomiści jako doradcy polityczni i społeczni. W: Analiza ekonomiczna w polityce publicznej, red. A. Surdej. Warszawa: Scholar. Esping-Andersen, Gøsta. 1990. The Three Worlds of Welfare Capitalism. London: Polity Press. Esping-Andersen, Gøsta. 1985. Politics against markets. The Social Democratic Road to Power. Princeton: Princeton University Press. Fuszara, Malgorzata. 1991. Will the Abortion Issue Give Birth to Feminism in Poland? W: Women’s Issues in Social Policy, red. M. Mclean, D. Groves. London: Routledge. Górniak, Katarzyna. 2011. Uwarunkowania współpracy międzysektorowej – co wynika z badań? Trzeci sektor (numer specjalny): 24–32. Grzymala-Busse, Anna. 2003. Redeeming the Past: Communist Successor Parties after 1989. W: Capitalism and Democracy in Central and Eastern Europe, red. G. Ekiert, S. E. Hanson: Cambridge University Press. Hall, Peter, David Soskice, red. 2001. Varieties of Capitalism. Oxford: Oxford University Press. Harding, Lorraine Fox. 1996. Family, State and Social Policy: Macmillan. Hicks, Alexander. 1999. Social Democracy and Welfare Capitalism. A Century of Income Security Politics. Ithaca, NY: Cornell University Press. Huber, Evelyne, John D. Stephens. 2001. Development and crisis of the welfare state: parties and policies in global markets. Chicago: The University of Chicago Press. Kersbergen, Kees van, Uwe Becker. 2001. Comparative Politics and the Welfare State. W: Comparative Democratic Politics, red. H. Keman: Routledge. Kitschelt, Herbert. 2001. Partisan Competition and Welfare State Retrenchment. When Do Politicians Choose Unpopular Policies? W: The New Politics of the Welfare State, red. P. Pierson. Oxford–New York: Oxford University Press. Kitschelt, Herbert P. 1992. The Formation of Party Systems in East Central Europe. Politics & Society 20 (1):453–93 Koopmans, I., J. Schippers. 2003. Female Employment and family formation: the institutional context. Paper read at Family, employment and welfare issues: the quantitative approach, at Brussels, 18–20 lutego. Korpi, Walter. 2000. Faces of Inequality: Gender, Class and Patterns of Inequalities in Different Types of Welfare States. Social Politics Summer 2000:127–191. Langman, Lauren. 2013. Occupy: A new new social movement. Current Sociology 61 (4):510–524. Lendvai, N. 2004. The weakest link? EU Accession and Enlargement: dialoguing EU and post communist social policy. Journal of European Social Policy 14 (3). Lewis, Jane, Gertrude Astrom. 1992. Equality, Difference, and State Welfare: Labor Market and Family Policies in Sweden. Feminist studies 18 (1):59–87. Mierzwa, Michał. 2011. Think tanki. Infos 104(12): 1–4. Morgan, Kimberly. 2005. Working Mothers and the Welfare State. Religion and the Politics of Work-Family Policies in Western Europe and the United States. Stanford: Stanford University Press. Orloff, Ann Shola. 1993. Gender and the Social Rights of Citizenship: The Comparative Analysis of Gender Relations and Welfare States. American Sociological Review 58:303–328. Ost, David. 2007. Klęska Solidarności. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA. Pedersen, Susan. 1993. Family, dependence, and the origins of the welfare state: Britain and France, 1914–1945. Cambridge–New York: Cambridge University Press. 27 Pierson, Paul. 2001. The new politics of the welfare state. Oxford–New York: Oxford University Press. Ramesh, M., Eduardo Araral, Wu Xun. 2010. Reasserting the public in public services: new public management reforms, Routledge studies in governance and public policy. London–New York: Routledge. Rothstein, Bo, Sven Steinmo, red. 2002. Restructuring the Welfare State: Political Institutions and Policy Change. Houndmills, Basingstoke, Hampshire, England: Palgrave MacMillan. Saxonberg, Steven. 2000. Polish Women in the mid-1990s. Christian Democrats in a Country without a Christian Democratic Party. Czech Sociological Review VIII (2). Schäfer, Armin, Wolfgang Streeck. 2013. Introduction: Politics in the Age of Austerity. W: Politics in the Age of Austerity, red. A. Schäfer and W. Streeck. Cambridge UK–Malden USA: Polity Press. Schmidt, Vivien A. 2008. Discursive Institutionalism: The Explanatory Power of Ideas and Discourse. Annual Review of Political Science 11 (1):303–326. Schmidt, Vivien A., Mark Tchatcher. 2013. Theorizing ideational continuity: the resilience of neo-liberal ideas in Europe. W: Resilient Liberalism in Europe’s Political Economy, red. V. A. Schmidt and M. Tchatcher. Cambridge: Cambridge University Press. Shields, Stuart. 2003. The Charge of the Right Brigade: Transnational Social Forces and the Neoliberal Configuration of Poland’s Transition. New Political Economy 8 (2):225–244. Shields, Stuart. 2012. Opposing Neoliberalism? Poland’s renewed populism and post-communist transition. Third World Quarterly 33 (2):359–381. Spakes, Patricia. 1992. National Policies: Sweden Versus the United States. Affilia 7 (2):44–60. Steinmo, Sven, Kathleen Ann Thelen, Frank Longstreth. 1992. Structuring politics: historical institutionalism in comparative analysis, Cambridge studies in comparative politics. Cambridge [England]–New York: Cambridge University Press. Swank, Duane, Hans-Georg Betz. 2003. Globalization, the welfare state and right-wing populism in Western Europe. Socio-Economic Review 1 (2):215–245. Szelewa, Dorota, Michał Polakowski. 2010. Liberalny populizm. O reformie polityki społecznej w Polsce. Krytyka Polityczna 22:200–211. Toodle, James. 2003. Straddling the East-West Divine: Party Organisation and Communist Legacies in East Central Europe. Europe-Asia Studies 55 (1):101–118. West, Darrell M. 2007. Digital government technology and public sector performance. Princeton, N.J.: Princeton University Press. http://site.ebrary.com/lib/yale/Doc?id=10367291. 28 Warszawskie Debaty o Polityce Społecznej to wspólne przedsięwzięcie Fundacji im. Friedricha Eberta i Fundacji Międzynarodowe Centrum ds. Badań i Analiz ICRA. Celem projektu jest popularyzacja progresywnych idei w obszarze polityki społecznej przy użyciu argumentów naukowych. Przewodnim motywem cyklu jest wielowymiarowa analiza polityki społecznej: w kontekście międzynarodowym, w stosunku do innych obszarów polityki publicznej oraz w różnych horyzontach czasowych. Każdemu tematowi poświęcane jest seminarium z gościem-ekspertem, które jest otwarte dla szerokiej publiczności, oraz ekspercka publikacja, zawierająca rekomendacje dla polityki społecznej. Wydawca: Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA) Nieodpłatna dystrybucja: Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa lub Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA) ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa © 2014 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa www.feswar.org.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Komercyjne użycie materiałów wydanych przez Fundację im. Friedricha Eberta jest zabronione bez pisemnej zgody Fundacji. Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji. Wypowiadane twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji im. Friedricha Eberta (Friedrich-Ebert-Stiftung). Printed in Poland 2014 ISBN 978-83-64062-03-2