karla jaspersa koncepcja śmierci jako sytuacji granicznej

Karla Jaspersa koncepcja œmierci
89
„Analiza i Egzystencja” 3 (2006)
ISSN 1734-9923
PIOTR K. SZA£EK*
KARLA JASPERSA KONCEPCJA ŒMIERCI
JAKO SYTUACJI GRANICZNEJ
S³owa kluczowe: Karl Jaspers, egzystencjalizm, œmieræ, sytuacje graniczne,
sens ¿ycia, egzystencja (istnienie ludzkie), metafizyka egzystencjalna,
antropologia egzystencjalna
Keywords:Karl Jaspers, existentialism, death, ‘ultimate’ situations, meaning
of life, existence, existential metaphysics, existential anthropology
Verlassen sind wir doch wie verirrte Kinder im Walde. Wenn Du vor mir
stehst und mich ansiehst, was weisst Du von den Schmerzen die in mir
sind, und was weiss ich von Deinen? Und wenn ich mir vor dir niederwerfen würde und weinen und erzählen, was wüsstest Du von mir mehr als
von der Hölle, wenn dir jemand erzählt, sie ist heiss und fürchterlich?
Schon darum sollten wir Menschen vor einander so ehrfürchtig, so nachdenklich, so liebend stehn wie vor dem Eingang zur Hölle.**
(Kafka 1903/1988, s. 37)
Piotr K. Sza³ek,doktorant w Zak³adzie Historii Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Cz³onek Oœrodka Badañ Filozoficznych w Warszawie. Absolwent Wydzia³u Filozofii KUL i Departments of Moral Philosophy, Logic and Metaphysics
w University of St. Andrews (Wielka Brytania). Studiowa³ równie¿ filozofiê i historiê
sztuki w Universita degli Studi di Sassari (W³ochy). Zajmuje siê metafizyk¹ i epistemologi¹, w szczególnoœci XVII- i XVIII-wieczn¹ (Kartezjusz, Malebranche, Leibniz, empiryzm brytyjski) oraz XX-wieczn¹ (filozofia analityczna i fenomenologia). Publikuje
w „Przegl¹dzie Filozoficznym”, „Rocznikach Filozoficznych”, „Kwartalniku Filozoficznym”, „Przegl¹dzie Filozoficzno-Literackim”, „Wiêzi”, „Scriptores Scholarum”. E-mail:
[email protected].
**
„Jesteœmy opuszczeni jak zb³¹kane dzieci w lesie. Kiedy stoisz przede mn¹ i patrzysz na mnie, co wiesz o moich bólach i co ja wiem o twoich? A gdybym pad³ przed
*
90
Piotr K. Sza³ek
Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae.***
(Jaspers 1932/1978, s. 191)
Pytanie o œmieræ – o jej sens, status w ¿yciu ludzkim, stanowi jedno z najistotniejszych pytañ ostatecznych cz³owieka. Jest tak przede wszystkim z tego powodu, i¿ – jeœli nie ca³kowicie, to przynajmniej w aspekcie fenomenalnym, dostêpnym refleksji filozoficznej – œmieræ stanowi niew¹tpliwy
i ostateczny kres ludzkiego ¿ycia. Kres, w œwietle którego nasze ¿ycie zyskuje lub traci na znaczeniu. Kres, który uniemo¿liwia nam dokonywanie
jakichkolwiek dalszych aktów wolitywnych, emotywnych czy poznawczych,
staj¹c siê nieprzekraczaln¹ granic¹ naszego ¿ycia œwiadomego. St¹d chocia¿by waga refleksji, zmierzaj¹cej do zrozumienia tego fenomenu.
Jeœli zatem filozofia – przy pewnym uproszczeniu – by³aby wariacj¹
na te same, odwieczne tematy: Boga, wszechœwiata i cz³owieka – z ró¿nym postawieniem akcentów, wówczas refleksja poœwiêcaj¹ca szczególn¹
uwagê cz³owiekowi nie mo¿e pomin¹æ œmierci jako swojego przedmiotu.
Przyk³adem tego jest dwudziestowieczna filozofia egzystencjalna, a w jej
ramach myœl Karla Jaspersa – jednego z g³ównych jej wspó³twórców i przedstawicieli.
Przedmiotem niniejszego artyku³u jest Jaspersa filozoficzna koncepcja œmierci jako sytuacji granicznej. Zarówno refleksja filozoficzna Jaspersa – pozwalaj¹ca ujaœniæ sens „egzystencji”, czyli autentycznego wymiaru
istnienia ludzkiego, jak i jego apel o urzeczywistnianie „egzystencji” w ¿yciu
konkretnego cz³owieka, kulminuj¹ w koncepcji sytuacji granicznej. Innymi s³owy, jak pisze Jaspers, „prze¿ywaæ sytuacje graniczne i egzystowaæ –
to jedno i to samo” (Jaspers 1932, Bd. II, s. 204). Wydaje siê zatem, ¿e
pojêcie sytuacji granicznej pozwala uporz¹dkowaæ zasadnicze w¹tki Jaspersa filozofii egzystencji. Co wiêcej, jak sugeruje Edwin Latzel, „byæ
mo¿e jest to najbardziej charakterystyczna z koncepcji Jaspersa, odzwiertob¹ na kolana i p³aka³ i opowiada³, co wiedzia³byœ o mnie wiêcej ni¿ o piekle, które ktoœ
okreœli³ ci jako gor¹ce i straszne? Ju¿ dlatego my ludzie powinniœmy staæ naprzeciw
siebie tak zamyœleni i wspó³czuj¹cy, jak przed wejœciem do piek³a” (t³um. G. Herling-Grudziñski). W przypadku przedruków lub t³umaczeñ cytowanych prac, pierwsza data
sygnalizuje rok publikacji orygina³u.
***
„Jeœli s³aby zapadnie siê œwiat, ruiny zwal¹ siê na nieustraszonych” (t³um. M. Skwieciñski).
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
91
ciedlaj¹ca najpe³niej atmosferê takiego rodzaju filozofowania” (Latzel 1957/
1981, s. 183). Jest to istotne dla naszych rozwa¿añ, poniewa¿ kluczow¹
egzemplifikacj¹ sytuacji granicznej (w kategoriach refleksji filozoficznej),
jak i jej przejawem (w aspekcie urzeczywistniania „egzystencji”), jest
œmieræ.
I
Dla Jaspersa filozofia jest przede wszystkim metafizyk¹, tj. poszukiwaniem Bytu. Istotny dla tych poszukiwañ jest jednak nie tylko ich przedmiot, ale przynajmniej równorzêdnie i ten, który poszukuje – cz³owiek,
w ca³ej konkretnoœci swojej historycznej sytuacji, ujawniaj¹cej siê zarówno w jego pytaniach, jak i w odpowiedziach, które uzyskuje (por. Jaspers
1947, s. 428)1. W ka¿dym indywidualnym przypadku filozofia powinna byæ
uprawiana od pocz¹tku, ze sta³¹ œwiadomoœci¹ jej zmiennoœci, która nie
mo¿e doprowadziæ do jej zwieñczenia w kompletnej i wiecznie wa¿nej
doktrynie. Jest tak, poniewa¿, jak pisze: „ka¿da myœl filozoficzna jest prawdziwa jedynie w ruchu, zmianie i poniewa¿ ten ruch musi byæ wci¹¿ na
nowo, autentycznie asymilowany i powtarzany, aby pozostaæ prawdziwym”
(Jaspers 1947, s. 428). W zwi¹zku z takim ujêciem pozostaje równie¿ jego
sposób filozofowania. Stara siê on unikn¹æ u¿ywania jako narzêdzi w³asnej filozofii schematycznych, zewnêtrznych, „predeterminowanych” kategorii, które nie maj¹ swojej genezy w rozwa¿anym problemie, a które „kieruj¹ filozofiê w kierunku akademickiej pedanterii, w której filozofia sama
siê zatraca” (Jaspers 1947, s. 428; por. tam¿e, s. 26).
Filozofiê, wed³ug Jaspersa, cechuje wspó³wystêpowanie dwu nastêpuj¹cych wymiarów. Pierwszego, zmierzaj¹cego do obiektywnej prawdy,
Jaspers pisa³ w zwi¹zku z tym m.in.: „To, co nazywa siê filozofi¹ egzystencji, jest
wprawdzie tylko pewn¹ postaci¹ jednej prastarej filozofii. Ale fakt, ¿e w³aœnie ‘egzystencja’ sta³a siê teraz terminem wyró¿niaj¹cym, nie jest przypadkowy. Termin ten uwydatni³ zadanie filozofii, przez d³ugi czas prawie zapomniane: dojrzeæ Ÿród³a rzeczywistoœci i uj¹æ j¹ w sposób, w jaki myœl¹c obcujê z samym sob¹ – w wewnêtrznym dzia³aniu. Filozofowanie chcia³oby wyzwoliæ siê z powierzchownej wiedzy o czymœ, z obiegowych zwrotów, z konwencji, z grania ról, z tego wszystkiego, co rzuca siê w oczy,
i powróciæ do rzeczywistoœci” (Jaspers 1990, s. 80; por. Ko³akowski, Pomian 1965,
s. 142–143, 174).
1
92
Piotr K. Sza³ek
wewnêtrznej niesprzecznoœci i koherencji ró¿norodnych, poznawanych faktów; oraz drugiego, bêd¹cego wyrazem g³êbszego, intensywnego i autentycznego przyswajania owej prawdy. Te dwa wymiary koresponduj¹ w filozofii Jaspersa z pojêciami takimi jak „rozum” (Vernunft) i „egzystencja”
(Existenz). S¹ one wed³ug niego nierozdzielalne, co w efekcie powoduje,
¿e filozofia jako ca³oœæ pozostaje zawsze niepe³na i nieukoñczona (Hoffman 1957/1981, s. 96)2.
Zasadniczym celem filozofii, zgodnie z tradycyjnym podejœciem, jest
poznanie prawdy. Jaspers akceptuje taki pogl¹d, dokonuj¹c jednak¿e pewnej jego modyfikacji. Twierdzi bowiem, i¿ trzeba sobie zdaæ sprawê, i¿
prawda absolutna – w znaczeniu adekwatnego ujêcia przedmiotów badanych, jest nieosi¹galna. Celem filozofii by³oby zatem w istocie poszukiwanie prawdy. Wa¿niejsze od odpowiedzi, gro¿¹cych pu³apk¹ dogmatycznoœci, s¹ pytania. Ka¿da odpowiedŸ powinna prowadziæ przede wszystkim do
nowych pytañ. „Filozofia oznacza bycie w drodze” (Jaspers 1953/1998,
s. 8). Dlaczego jesteœmy skazani na taki stan filozofii? Z tego powodu, ¿e
cz³owiek jest zawsze w drodze. Byæ cz³owiekiem, to wed³ug Jaspersa, stawaæ siê cz³owiekiem. Natomiast „filozofia to decyzja rozbudzenia Ÿród³a,
odnalezienia siebie, usilnego wspomagania siebie w dzia³aniu wewnêtrznym” (tam¿e, s. 83).
Filozofia ma byæ w istocie wezwaniem do autentycznej „egzystencji”
w œwiecie. Czym jest zatem owa „egzystencja”? Wed³ug Jaspersa ludzkie
istnienie nie mo¿e staæ siê nigdy obiektem poznania w sensie, jakim s¹ nim
inne, pozaludzkie elementy œwiata. Konkretny, indywidualny cz³owiek jest
bowiem czymœ wyró¿nionym w œwiecie empirycznym, choæ sam ten œwiat
wspó³tworzy. Co wiêcej, o ile jako œwiadomoœæ-jako-taka (Bewusstsein
überhaupt) cz³owiek w aspekcie swojej jaŸni jest identyczny strukturalnie
z innymi œwiadomymi bytami (ludzkimi), o tyle zajmuje pozycjê wyj¹tkow¹ jako „mo¿liwa podstawa [i warunek – P.K.Sz.] dla wolnoœci myœli i dzia³añ; okreœlaj¹c tym samym swój w³asny byt” (Hoffman 1957/1981, s. 99;
por. Jaspers 1932, Bd. II, s. 13). W tym w³aœnie sensie ¿ycie indywidualneJaspers wyró¿nia trzy formalne pojêcia bytu: bytu-jako-obiektu (Objektsein), bytu-jako-jaŸni (Ichsein – czy w analogii do Hegla: Für-sich-selbst-sein), bytu-w-sobie (Ansich-sein). I jedynie pierwszy z nich „can become an object of thought: the object in
space and time, things and persons, tools, even thoughts and ideal objects, such as expressed in mathematics” (Hoffman 1957/1981, s. 97; por. ten¿e 1957, s. 83).
2
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
93
go, konkretnego cz³owieka mo¿e staæ siê – przynajmniej potencjalnie –
„egzystencj¹”3.
Negatywnie Jaspers charakteryzuje „egzystencjê” w kontraœcie do
„¿ycia pozornego”, które mo¿e przybraæ dwie postacie: albo ca³kowitego
braku doœwiadczenia g³êbszej, prawdziwej rzeczywistoœci, albo rezygnacji
– bêd¹cej zanegowaniem lub poddaniem siê wobec wyzwañ, jakie niesie
ze sob¹ owa Jaspersowska „autentyczna egzystencja”. Ta ostatnia postawa
wyra¿a siê najczêœciej w formie obojêtnoœci wobec œwiata ludzi i rzeczy.
W tym kontekœcie, nios¹cym niebezpieczeñstwo nihilizmu, praktycznym celem filozofii by³by taki opis „egzystencji”, który pozwoli³by zmieniæ sposób ¿ycia. Owa przemiana polega³aby, zdaniem Jaspersa, na uœwiadomieniu sobie przez jednostkê filozofuj¹c¹ nastêpuj¹cych prawd. Po pierwsze tego, jak daleko siêgaj¹ granice naszej wiedzy o œwiecie. Po drugie,
sprzecznoœci i niezupe³noœci wiedzy, gdy o cz³owieku mówi siê wy³¹cznie
w uprzedmiotawiaj¹cych (resp. obiektywizuj¹cych) kategoriach naukowych.
Po trzecie wreszcie, rozpoznanie znaków egzystencjalnych: wolnoœci, „egzystencji”, autentycznoœci, wyboru, decyzji, wiary. Innymi s³owy – u¿ywaj¹c terminologii Jaspersa, owa przemiana polega³aby na „ujaœnianiu egzystencji” (Existenzerhellung), które pos³uguje siê swoj¹ w³asn¹, odrêbn¹
metod¹. Miejsce œcis³ych, formalnych pojêæ, zajmuj¹ w niej „znaki”, które
nie determinuj¹ ostatecznie przedmiotów, do których siê odnosz¹. Znaki
nie mog¹ byæ nigdy ostatecznie zdefiniowane, dlatego ¿e ich prawdziwa
treœæ nie mo¿e byæ ujêta adekwatnie za pomoc¹ ogólnych kategorii.
W istocie „egzystencja” u Jaspersa wydaje siê polegaæ na sta³ym intencjonalnym nakierowaniu na coœ innego; coœ wiêcej; coœ poza. Tym czymœ
jest „Transcendencja”, bêd¹ca – w zasadniczym zarysie – inn¹ jaŸni¹, z któr¹
pozostajê w „egzystencjalnej komunikacji” (existentielle Kommunikation),
czyli pewnym zreflektowanym ruchu, odniesieniu do czegoœ, co wykracza
zarówno poza mój indywidualny, jednostkowy œwiat, jak i poza niszê œwiata empirycznego, w którym funkcjonujê. Owa niejednoznacznoœæ „Transcendencji” jest nastêpstwem równie¿ tego, ¿e i sama „egzystencja” jest niedookreœlona. Poniewa¿ nie mo¿e byæ nigdy i raz na zawsze zrealizowana
„Existentielle Wirklichkeit kann begrifflich nicht erfasst werden, da sie sich selbst
in ihrer eigenen Freiheit zum Ausdruck bringt, in Beziehung zu sich selbst und zur
Transzendenz. Existenzerhellung muß daher ihrer eigenen besonderen Methode folgen”
(Hoffman 1957, s. 85).
3
94
Piotr K. Sza³ek
do koñca, „egzystencja” pozostaje zawsze zadaniem do samorealizacji. Jaspers wyra¿a to za pomoc¹ kategorii „mo¿liwej egzystencji” (mögliche Existenz), któr¹ opisuje jako „tê, która nigdy nie stawszy siê obiektem, jest Ÿród³em moich myœli i dzia³añ” oraz jest bezustannie „w relacji do mojej w³asnej
jaŸni, a co za tym idzie, i do jej Transcendencji” (Jaspers 1932, Bd. II, s. 298).
Jest ona czymœ „indywidualnym w swojej historycznej niepowtarzalnoœci
i odrêbnoœci (das Individuelle der historischen Besonderheit)” i z tego powodu jako indywiduum „nie mogê siê staæ w ¿aden sposób obiektem moich
w³asnych spekulacji; nie mogê poznaæ siebie, ale mam jedynie alternatywê
przed sob¹: b¹dŸ osi¹gnê samorealizacjê, b¹dŸ zatracê siebie” (Jaspers 1947,
s. 76)4.
Pozytywnie „egzystencjê” Jaspers charakteryzuje w nastêpuj¹cy sposób. Analizuj¹c konkretny byt ludzki, mo¿na w nim wyró¿niæ dwa wymiary: empiryczny i nie-empiryczny. Kluczowy dla naszych rozwa¿añ jest
wymiar nie-empiryczny. Jest on wy³¹cznie subiektywny, tj. dostêpny jednostce w ramach jej konkretnych treœci prze¿ywaniowych, czy szerzej –
indywidualnych doœwiadczeñ ¿yciowych; jest on w tym sensie nieartyku³owalny i nieprzekazywalny innym jednostkom. Innymi s³owy, nie sposób
uchwyciæ go w pe³ni za pomoc¹ obiektywizuj¹cych kategorii naukowych.
„Egzystencja” stanowi³aby indywidualn¹ odpowiedŸ cz³owieka na to, kim
jest. Przy czym warunkiem odkrywania owego wymiaru, czyli w³asnego
cz³owieczeñstwa, jest sta³y wysi³ek kierowania w³asnego bytu na wymiar
nie-empiryczny. Cz³owiek by³by zatem jedynie „mo¿liw¹ egzystencj¹”, która
mo¿e dopiero siê urzeczywistniæ w granicach swojego bytu empirycznego.
Odkrywanie w³asnej „egzystencji” zachodzi poprzez doœwiadczanie
wartoœci, takich jak: odwaga, godnoœæ, wiernoœæ, solidarnoœæ, odpowiedzialnoœæ, autonomia. Nie chodzi jednak przy tym o abstrakcyjne wydoby4
Do wymienionych powy¿ej podstawowych pojêæ filozofii Jaspersa nale¿a³oby do³¹czyæ równie¿ kategoriê „Wszechogarniaj¹cego” (Das Umgreifende). W kontekœcie rozwa¿añ o œmierci nie odgrywa ona jednak istotniejszej roli (m.in. z tego powodu, i¿ wprowadza j¹ do swojej filozofii ju¿ po Philosophie z 1932 r., w której wyk³ada koncepcjê
œmierci jako sytuacji granicznej), st¹d odnotujmy jedynie jej obecnoœæ u Jaspersa i zarysujmy znaczenie. Pojêcie to oznacza, i¿ byt ludzki pozostaje zawsze w jakimœ horyzoncie, który odsy³a go jednak¿e do czegoœ, co wykracza poza otoczenie danego horyzontu.
„Horyzonty wraz z wyodrêbnionymi w nich relacjami podmiotu do przedmiotu stanowi¹ jakby «ontologiczn¹» warstwê w strukturze ludzkiego bytu, znacz¹ ró¿ne sposoby
jego przejawiania siê” (Potêpa 1994, s. 207; por. Jaspers 1935, s. 35; 1937, s. 13 i n.;
1947, s. 38; Rudziñski 1978, s. 54–56).
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
95
wanie sensów tych wartoœci, ale o ich realizacjê w konkretnym jednostkowym bycie ludzkim. Z tego powodu Jaspers wskazuje, ¿e jedynymi sposobami ujêcia „egzystencji” s¹: albo sta³e urzeczywistnianie jej we w³asnym
¿yciu, albo rozjaœnianie jej poprzez filozofowanie. Owo urzeczywistnianie
mo¿e przebiegaæ dwojako: b¹dŸ przez prze¿ywanie tzw. sytuacji granicznych, doœwiadczanie bliskiej, wzajemnej komunikacji z drug¹ osob¹ (por.
Jaspers 1932, Bd. I, s. 16; Bd. II, s. 59 i n., 81 i n.; Jaspers 1947, s. 428 i n.,
543 i n., 661 i n.; Kaufman 1957/1981, s. 214–215). Zarówno sytuacje
graniczne, jak i komunikacja z drug¹ osob¹ nie s¹ w œcis³ym sensie opisywalne w obiektywnym jêzyku. Taki sposób opisu umo¿liwia jedynie uchwycenie ich wtórnych, zreflektowanych cech.
Istotny dla naszych rozwa¿añ jest równie¿ powód do podjêcia refleksji filozoficznej. Jaspers wskazuje na trzy Ÿród³a filozofowania: zdziwienie, zw¹tpienie i zagubienie. Wyrazi³ to w nastêpuj¹cy sposób:
Platon i Arystoteles przejêci zdumieniem, poszukiwali istoty bytu. Kartezjusz w bezkresie niepewnoœci szuka³ tego, co nieodparcie pewne.
Stoicy poœród cierpieñ œwiata poszukiwali spokoju duszy (Jaspers 1953/
1998, s. 15).
Spoœród tych trzech motywów filozofowania najwa¿niejsze jest jednak
doœwiadczenie zagubienia w œwiecie. Kontyngentnoœæ œwiata sprawia, ¿e
nie potrafimy „znaleŸæ w nim zadoœæuczynienia”. Œwiat nas zawodzi; nie
potrafi zaspokoiæ cz³owieka w sposób adekwatny. Owa zawodnoœæ œwiata
jest odkrywana wed³ug Jaspersa przede wszystkim w sytuacjach granicznych (por. Jaspers 1950, s. 20–27).
II
Kategoria „sytuacji granicznej” obecna jest zarówno w Jaspersa m³odzieñczej Psychologie der Weltanschauungen (z 1919) – planowanej zreszt¹
jako praca stricte psychologiczna, jak i w jego dojrza³ych, œciœle filozoficznych pracach, takich jak: Philosophie (z 1932) i Von der Wahrheit (bêd¹cej pierwszym tomem Philosophische Logik z roku 1947). Jaspers o kategorii tej wypowiada siê równie¿ przelotnie w pozosta³ych swoich dzie³ach.
Najpe³niejszy wyk³ad koncepcji sytuacji granicznych, a zatem i œmierci,
znajdujemy jednak w Psychologie der Weltanschauungen, a w szczegól-
96
Piotr K. Sza³ek
noœci w Philosophie. Psychologie der Weltanschauungen ma m.in. za zadanie dostarczyæ klucza do zrozumienia i sklasyfikowania mo¿liwych œwiatopogl¹dów (czy te¿ „postaw duchowych”) poprzez uwzglêdnienie sytuacji granicznych i „procesów ¿yciowych”, bêd¹cych nastêpstwem doœwiadczania owych sytuacji. Sytuacja graniczna jest tutaj zatem jedynie pewn¹
us³ugow¹ kategori¹ klasyfikacyjn¹ (por. Jaspers 1919, s. 220 i n., 229, 232,
280 i n., 304 i n.; Porêba 1994, s. 195–198]. Jej pe³niejszej filozoficznie
eksplikacji dokonuje Jaspers w Philosophie, gdzie poœwiêca jej osobny,
siódmy rozdzia³ tomu drugiego. Stanowi ona tutaj, obok dominuj¹cej w tym
dziele kategorii „egzystencjalnej komunikacji”, podstawowe narzêdzie ujaœnienia autentycznej „egzystencji”.
Dokonuj¹c rekonstrukcji tego pojêcia, przedmiotowo sytuacjê graniczn¹ mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹co. Cz³owiek wed³ug Jaspersa, w swoim
wymiarze empirycznym, pozostaje zawsze w historycznie okreœlonej i niepowtarzalnej sytuacji (por. Jaspers 1932, Bd. II, s. 205; Jaspers 1932/1978,
s. 105). Innymi s³owy, podmiot ludzki uwik³any jest w ró¿norodne relacje
ze œwiatem zewnêtrznym wobec niego; zarówno œwiatem rzeczy, jak i innych ludzi. Relacje owe charakteryzuj¹ siê pewn¹ specyficzn¹ dynamik¹,
a nie statycznoœci¹. Po pierwsze, sytuacja, w jakiej znajduje siê dany byt
ludzki (w swoim wymiarze empirycznym), determinuje go w znacznej lub
ca³kowitej mierze. Ulega on w tym sensie okolicznoœciom, w jakich przysz³o mu funkcjonowaæ w œwiecie. Mo¿liwa jest jednak¿e tak¿e druga forma owej relacji „bycia w sytuacji”. Mianowicie byt ludzki staj¹c siê „egzystencj¹”, sam okreœla siebie w sytuacji, czyli opanowuje i kszta³tuje okolicznoœci w³asnego ¿ycia. Jaspers pisze m.in.:
Sytuacja to nie tylko rzeczywistoϾ poddana prawom przyrody, lecz
raczej rzeczywistoœæ zawieraj¹ca wymiar sensu, która w swej konkretnoœci nie jest zjawiskiem fizycznym ani psychicznym, lecz jednym i drugim zarazem i dla mojego bytu empirycznego oznacza korzyœæ lub stratê, szansê lub ograniczenie (Jaspers 1932/1978, s. 186).
Sytuacja jest zatem pewn¹ wypadkow¹ œwiadomego podmiotu, jak i œwiata
przedmiotów zewnêtrznych wobec tego podmiotu. Z tego powodu „sytuacje empiryczne s¹ wiêc albo ogólne, typowe” – bêd¹c domen¹ tego, co da
siê uj¹æ obiektywnie, np. w jêzyku nauki, albo te¿ „historycznie okreœlone,
jednorazowe” – bêd¹c domen¹ œwiadomoœci ludzkiego indywiduum (por.
Jaspers 1932, Bd. II, s. 468).
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
97
Indywidualny cz³owiek rozpoznaje siebie jako wrzuconego ca³kowicie w ró¿norodne sytuacje, w których „jest podmiotem dzia³ania lub podlega oddzia³ywaniu” (tam¿e; por. Latzel 1957/1981, s. 187). Ma jednak¿e
ograniczon¹ œwiadomoœæ charakteru owej sytuacji. Jedynie ktoœ z zewn¹trz,
bêd¹cy poza ow¹ sytuacj¹, lub uczestnik owej sytuacji, ale ju¿ w retrospekcji, mo¿e ogarn¹æ j¹ wieloaspektowo, we wszystkich jej faktualnoœciach
i mo¿liwoœciach. Dopiero w retrospekcji konkretna jednostka mo¿e zdaæ
sobie sprawê z mo¿liwoœci samorealizacji, które straci³a, nie bêd¹c œwiadom¹ sytuacji, w jakiej siê znalaz³a. Ale w momencie, w którym uzyskuje
ow¹ samoœwiadomoœæ, znajduje siê ju¿ w nowej sytuacji.
„Sytuacje istniej¹ tak dalece, jak siê zmieniaj¹” (Jaspers 1932, Bd. II,
s. 468). W zwi¹zku z tym, jakkolwiek podmiot ludzki mo¿e zmieniaæ dan¹
sytuacjê – staraj¹c siê uzyskaæ po¿¹dane sytuacje, jednak¿e nie jest w stanie „opuœciæ jednej sytuacji bez przejœcia do innej” (tam¿e). Dzieje siê tak,
poniewa¿ „egzystencja” jest zawsze „byciem w sytuacji” (por. tam¿e).
Szczególn¹ postaci¹ „sytuacji” s¹ „sytuacje graniczne”. Jaspers opisuje je w nastêpuj¹cy sposób:
Sytuacje takie jak ta, ¿e zawsze jestem w jakichœ sytuacjach, ¿e nie
mogê ¿yæ bez walki i cierpienia, ¿e nie mogê unikn¹æ wziêcia na siebie
odpowiedzialnoœci, ¿e muszê umrzeæ – te nazywam sytuacjami granicznymi. One nie zmieniaj¹ siê, za wyj¹tkiem ró¿nych sposobów, w jakich siê przejawiaj¹; w odniesieniu do naszej egzystencji s¹ one ostateczne. S¹ one dla nas nieprzekraczalne poznawczo; w naszym bycie
empirycznym nie potrafimy dostrzec ju¿ nic wiêcej poza nimi. S¹ jak
mur, który napotykamy przed sob¹ i o który siê rozbijamy. Nie mog¹
one zostaæ zmienione przez nas, a co najwy¿ej jedynie ujaœnione – bez
zdolnoœci do wyjaœnienia czy wydedukowania ich z czegoœ innego. S¹
one czêœci¹ istnienia samego w sobie (Jaspers 1932, Bd. II, s. 469).
Kluczowy jest tutaj termin „granica”. Pos³uguje siê nim Jaspers dla wyra¿enia intuicji, i¿ istnieje coœ poza rzeczywistoœci¹ empiryczn¹, w której jesteœmy zanurzeni. Jednoczeœnie jednak nie jesteœmy w stanie osi¹gn¹æ pog³êbionej wiedzy o tym jako œwiadomoœæ-jako-taka (Bewusstsein überhaupt), czyli, innymi s³owy, za pomoc¹ obiektywnych kategorii naukowych.
W taki sposób mogê jedynie odnotowaæ sytuacjê graniczn¹ jako obiektywny fakt, podobnie jak ka¿dy inny ze œwiata empirycznego. Mianowicie, ¿e
zawsze jestem w jakiejœ sytuacji, ¿e jest na œwiecie œmieræ, walka, cierpienie, wina. To wszystko stanowi obserwowaln¹ czêœæ ludzkiego œwiata.
98
Piotr K. Sza³ek
Ludzie ¿yj¹ i, podobnie jak pozosta³e ¿ywe istoty, musz¹ umrzeæ, doœwiadczaj¹ radoœci i smutku (por. Latzel 1957/1981, s. 188). Granice ludzkiego
poznania i dzia³ania s¹ wyznaczone zatem œwiatem zewnêtrznym, jak i w³asnoœciami samego podmiotu ludzkiego.
Dodatkowo tym, co wyró¿nia sytuacje graniczne spoœród innych sytuacji jest ich sta³a obecnoœæ w ¿yciu cz³owieka. W przeciwieñstwie do
pozosta³ych sytuacji, sytuacje graniczne towarzysz¹ ka¿demu cz³owiekowi, ka¿demu ludzkiemu istnieniu. Tak jak sytuacja jest czêœci¹ œwiadomoœci-jako-takiej czy œwiadomoœci w ogóle (Bewusstsein überhaupt), tak „doœwiadczaæ sytuacji granicznej i egzystowaæ (existieren), jest jednym i tym
samym” (Jaspers 1932, Bd. II, s. 469).
Sytuacje graniczne jako rzeczywistoœæ sui generis nie mog¹ byæ ujmowane za pomoc¹ kategorii intelektualnych œwiadomoœci-jako-takiej. Innymi s³owy, nie s¹ uchwytne w jakichkolwiek obiektywizacjach naukowych,
czyli w kategoriach intersubiektywnie sprawdzalnych i komunikowalnych.
Rozum (Vernunft) dochodzi w ich przypadku do absolutnej granicy swoich
mo¿liwoœci poznawczych. Dzieje siê tak m.in. z tego powodu, i¿ sytuacje
graniczne nie s¹ jedynie uszczegó³owiaj¹cymi egzemplifikacjami sytuacji
w ogóle. „Wprowadzaj¹c termin ‘sytuacja graniczna’ – i zwi¹zany z nim
termin ‘Existenz’ – Jaspers wykracza poza dziedzinê rzeczywistoœci poznawalnej obiektywnie” (Latzel 1957/1981, s. 189). Sytuacje graniczne nie
s¹ zatem rodzajem intelektualnych pojêæ czy obiektywnych kategorii; maj¹
raczej charakter Jaspersowskich znaków, które uzyskuj¹ – dziêki doœwiadczaniu owych sytuacji przez konkretnego cz³owieka – indywidualn¹, wewnêtrzn¹ wa¿noœæ dla niego.
Podstawowymi sytuacjami granicznymi s¹ wed³ug Jaspersa: (1) znajdowanie siê zawsze w jakiejœ sytuacji, (2) œmieræ, (3) cierpienie, (4) walka
(w tym przede wszystkim tzw. walka mi³oœci), (5) wina. O ile jednak „pierwsza sytuacja graniczna uœwiadamia egzystencji to, co jest historycznego
w ka¿dym bycie empirycznym”, o tyle „poszczególne sytuacje graniczne
[tj. œmieræ, cierpienie, walka i wina – P.K.Sz.] zaskakuj¹ ka¿dego jako sytuacje ogólne w ramach jego specyficznej historycznoœci” (Jaspers 1932/
1978, s. 197). Wydaje siê zatem, ¿e o sytuacjach granicznych mo¿emy
mówiæ w œcis³ym sensie w przypadku czterech ostatnich spoœród wyliczonych.
Rekonstruuj¹c koncepcjê sytuacji granicznych u Jaspersa, mo¿na
wskazaæ dwie nastêpuj¹ce grupy w³asnoœci owych sytuacji:
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
99
(1) Przekraczaj¹ ludzkie zdolnoœci poznawcze do ujêcia ich wy³¹cznie
w kategoriach wiedzy obiektywnej. Obiektywizacje, którymi pos³ugujemy siê w ¿yciu codziennym (bytu empirycznego), nie maj¹ wiêkszej
wartoœci w przypadku sytuacji granicznych. Nie mo¿emy za ich pomoc¹ zneutralizowaæ czy przekroczyæ sytuacji granicznych. Co wiêcej,
sytuacje te kwestionuj¹ obiektywizacje naszej wiedzy o œwiecie i nas
samych. Podwa¿aj¹ ostateczne punkty odniesienia, takie jak np. Bóg
czy wartoœci. Wymuszaj¹ weryfikacjê naszych postaw ¿yciowych.
(2) Ukazuj¹ przygodnoœæ i problematycznoœæ egzystencji ludzkiej. Kruchoœæ istnienia œwiata i zawodnoœæ prób „umocowania siê” w nim. W ten
sposób zmuszaj¹ cz³owieka do samookreœlenia w³asnej postawy wobec owej problematycznoœci œwiata. Tym samym mog¹ rozbudziæ w nim
potrzebê poszukiwania trwa³ej postawy egzystencji, uœwiadamiaj¹c
„mo¿liw¹ egzystencjê”, czyli ¿ycie w perspektywie wartoœci (odkrywanych za pomoc¹ znaków w œwiecie) (por. Jaspers 1932, Bd. II, s. 472
i n., 867; Jaspers 1947, s. 751, 879, 885).
III
Swoje rozwa¿ania o œmierci Jaspers rozpoczyna od okreœlenia ludzkiej pozycji w refleksji nad œmierci¹. Œmieræ jako fakt obiektywny, daj¹cy
siê uj¹æ w kategoriach czysto empirycznych np. opisu naukowego, nie jest
sytuacj¹ graniczn¹. Kluczowe znaczenie ma tutaj œwiadomoœæ nieuchronnoœci w³asnej œmierci, ¿ywiona przez jednostkowego, konkretnego cz³owieka. Jako byt czysto empiryczny, „zatopiony” wy³¹cznie we w³asnym
¿yciu, w jego wymiarze biologicznym i bezrefleksyjnym „d¹¿ê do jakichœ
celów, zabiegam o trwa³oœæ i ci¹g³oœæ wszystkiego, co ma dla mnie wartoœæ. Cierpiê, kiedy zrealizowane dobro zosta³o zniszczone, kiedy ukochana istota umar³a; muszê doœwiadczyæ koñca; ¿yjê jednak i póki ¿yjê zapominam o nieuniknionym kresie wszystkiego” (Jaspers 1932/1978, s. 198–
199).
Jeœli jednak zdobêdziemy siê wed³ug Jaspersa na postawê dystansu
wobec ¿ycia i uœwiadomimy sobie historycznoœæ, czyli przemijalnoœæ swojego istnienia empirycznego, wówczas nasza refleksja o œmierci nabierze
w³aœciwego wymiaru egzystencjalnego. Fakt zanikania, nieuchronnego
i ostatecznego kresu naszego bytu empirycznego, choæ niesie cierpienie,
100
Piotr K. Sza³ek
pozwala jednak na próbê zapanowania nad w³asnym ¿yciem. Œwiadomoœæ
nieuchronnoœci kresu mo¿e wyzwoliæ w cz³owieku potrzebê pe³nej realizacji w³asnego ¿ycia. „St¹d nie mogê wprawdzie empirycznie usn¹æ cierpienia nad kresem, ale za to mogê to cierpienie przezwyciê¿yæ bêd¹c pewnym egzystencji, to znaczy zapanowaæ nad nim” (Jaspers 1932/1978, s. 199).
Zachodz¹ jedynie dwa przypadki, w których doœwiadczamy œmierci
nie jako faktu obiektywnego, ale jako sytuacji granicznej, pozwalaj¹cej
doœwiadczyæ owej metamorfozy. S¹ to: „œmieræ osoby najbli¿szej” lub „moja
w³asna œmieræ”.
W Jaspersa opisie fenomenu œmierci osoby najbli¿szej mo¿na wskazaæ na nastêpuj¹ce elementy. Po pierwsze, œmieræ osoby najbli¿szej ukazuje pozornoœæ œwiata „zjawisk” czy przejawów naszego istnienia empirycznego. Innymi s³owy, uœwiadamia problematycznoœæ schematów, jakimi
pos³ugujemy siê w ¿yciu codziennym. Dzieje siê tak w wyniku obna¿enia
s³aboœci naszych obiektywizacji, tj. opisu œwiata, który za pomoc¹ znanych
– obiektywnych, dostêpnych jako wiedza ogólna – kategorii jest „oswajalny” i przewidywalny. Nag³y brak, wy³om – najistotniejszy z mo¿liwych –
pozbawia nas poczucia bezpieczeñstwa. Nasze ¿ycie zostaje pozbawione
elementu, który wydawa³ siê trwa³y. Pojawia siê wiêc pustka.
Po drugie, œmieræ osoby najbli¿szej wkracza w nasze jednostkowe
doœwiadczenie. Œmieræ bowiem, jako jeden z elementów obiektywizacji
œwiata, stanowi element naszej ogólnej wiedzy o œwiecie. W momencie straty
kogoœ rzeczywiœcie bliskiego doœwiadczamy konkretnoœci i jednostkowoœci tego wydarzenia. Ujawnia siê ona nagle w postaci „wstrz¹su egzystencjalnego”.
Po trzecie, ów wstrz¹s pozwala uchwyciæ g³êbszy sens œwiata, w którym ¿yjemy. Strata osoby najbli¿szej uwydatnia charakter wiêzi, w jakiej
z ow¹ osob¹ pozostawaliœmy. Co wiêcej, pokazuje, ¿e poczucie owej wiêzi
jest wci¹¿ obecne, mimo fizycznego braku jednego z jej cz³onów. Œmieræ
osoby najbli¿szej mo¿e nam zatem uzmys³owiæ trwa³y, pozaempiryczny
charakter wartoœci zwi¹zanych z komunikacj¹ z innym cz³owiekiem5.
5
Wa¿nym komponentem opisu sytuacji œmierci osoby najbli¿szej jest refleksja nad
samotnoœci¹. Strata osoby najbli¿szej powoduje poczucie osamotnienia. Jest to jednak
osamotnienie bêd¹ce wynikiem uœwiadomienia sobie charakteru relacji, jaka ³¹czy³a nas
z drug¹ osob¹. Nie jest to jednak absolutna samotnoœæ, z jak¹ mamy do czynienia, wed³ug Jaspersa, w przypadku nieœwiadomoœci co do mo¿liwoœci zaistnienia relacji o ta-
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
101
Drugim analizowanym przez Jaspersa przypadkiem jest sytuacja w³asnej œmierci. Mo¿emy wskazaæ na nastêpuj¹ce momenty charakterystyki
w³asnej œmierci jako sytuacji granicznej:
(1) „Moja w³asna œmieræ jest dla mnie niedoœwiadczalna” (Jaspers 1932/
1978, s. 202). Stanowi ona jedynie ostateczny punkt odniesienia, ze
wzglêdu na który doœwiadczam innych stanów mnie samego, np. bólu
fizycznego czy lêku. Samej œmierci, poprzez fakt unicestwienia mnie
jako podmiotu doœwiadczaj¹cego, nie mogê zatem doznawaæ. Determinuje ona jednak charakter innych prze¿yæ, które nabieraj¹ nowego
znaczenia w perspektywie koñca mojego istnienia empirycznego.
(2) Wobec nieuchronnego kresu mojego istnienia uœwiadamiam sobie fakt
ca³kowitego nieprzygotowania. Œmieræ stanowi absolutn¹ niewiadom¹.
Nie jestem w stanie uzyskaæ jakiejkolwiek uprzedniej wiedzy o mojej
w³asnej œmierci. Nie ma równie¿ mo¿liwoœci powrotu po jej zaistnieniu. Cz³owiek w stosunku do swojej w³asnej œmierci skazany jest zatem na niewiedzê.
(3) Perspektywa w³asnej œmierci pomaga zrozumieæ w³aœciw¹ „egzystencji” hierarchiê wartoœci. W obliczu œmierci nastêpuje bowiem selekcja
tego, co mniej wa¿ne, od tego, co nabiera g³êbszego znaczenia. To, co
istotne, przynale¿y „egzystencji”, czyli autentycznemu wymiarowi ludzkiego ¿ycia. Natomiast to, co jest zwi¹zane wy³¹cznie z bytem empirycznym, traci na znaczeniu. Okazuje siê zbyteczne. Nie oznacza to
jednak, ¿e „egzystencja” uzyskuje lub z koniecznoœci musi uzyskaæ
pe³n¹ samoœwiadomoœæ6. Jaspers wskazuje na mo¿liwoœæ ucieczki w nihilizm, bêd¹cy wyrazem ostatecznego zw¹tpienia i rozpaczy. Wówczas
„egzystencja œpi niejako w obliczu œmierci, poniewa¿ œmieræ nie s³u¿y
kim charakterze. Owa absolutna samotnoœæ kulminuje bowiem w niezdolnoœci do podjêcia takich relacji. St¹d osamotnienie spowodowane strat¹ osoby ukochanej nie jest
to¿same z samotnoœci¹ kogoœ, kto nigdy nie doœwiadczy³ bliskoœci drugiej osoby. Paradoksalnie zatem owo osamotnienie po stracie chroni nas przed absolutn¹ samotnoœci¹,
gdy¿ uœwiadamiamy sobie rzeczywist¹ wartoœæ komunikacji z drug¹ osob¹ (por. Jaspers
1932/1978, s. 201).
6
Œmieræ mo¿e zatem uœwiadomiæ, choæ bez koniecznoœci, ¿e wszystko, co czynimy,
czynimy w œwiecie empirycznym, który jednak¿e przemija. Pozwala ona zatem uzmys³owiæ wagê spraw, wydarzeñ, relacji czy wartoœci, które przyt³oczone wy³¹cznie empirycznym wymiarem ¿ycia – st¹d nieobecne na pierwszym planie – uzyskuj¹ nagle w³aœciw¹ miarê.
102
Piotr K. Sza³ek
do rozbudzenia mo¿liwych g³êbi egzystencji, lecz do uczynienia wszystkiego bezsensownym” (Jaspers 1932/1978, s. 203). Opisuj¹c ten stan,
Jaspers pisze m.in.:
Zatracam siê w sferze zjawisk, kiedy przywi¹zujê wagê do tego, co
szczegó³owe, ze wzglêdu na jego nieskoñczon¹ trwa³oœæ, jak gdyby to
by³o coœ absolutnego, kiedy interesuje mnie trwanie jako takie; kiedy
pozwalam, aby rz¹dzi³a mn¹ trwoga i troska o cele skoñczone, zamiast
tego, by cele te by³y jedynie niezbêdnym œrodkiem bytu empirycznego
do egzystencjalnego wzlotu; kiedy pozwalam siê wzi¹æ w niewolê bytu
empirycznego, powodowany ¿¹dz¹ ¿ycia, ambicj¹, chêci¹ imponowania, pych¹ – nie odnajduj¹c ponownie drogi do siebie w tych uczuciach, którym jako istota cielesna przelotnie ulegam (Jaspers 1932/1978,
s. 203).
Œmieræ sama w sobie nie wyznacza sensu bycia cz³owiekiem, pozwala jedynie na przewartoœciowanie ludzkich postaw wobec samych siebie
i w³asnego ¿ycia. Mo¿e siê to odbywaæ w sposób mniej lub bardziej œwiadomy. Z tego powodu mo¿liwe s¹ ró¿ne reakcje na œmieræ. Przejawiaj¹ siê
one b¹dŸ w postaci ca³kowitej negacji œwiata empirycznego „pocieszaj¹cej
urojeniami o innym, pozaœwiatowym ¿yciu” (Jaspers 1932/1978, s. 204),
b¹dŸ te¿ bezgranicznej afirmacji istnienia empirycznego. Owa afirmacja
mo¿e przybraæ formê bezgranicznej woli ¿ycia – szukaj¹cej schronienia
przed rozpacz¹ w zapomnieniu, lub przekszta³cenia znaczenia œmierci jako
granicy – polegaj¹cym na wykazaniu, i¿ lêk przed œmierci¹ jest nastêpstwem fa³szywego rozpoznania fenomenu œmierci. Jaspers opisuje ten drugi przypadek w nastêpuj¹cy sposób:
Lêk przed œmierci¹ wywo³any jest [...] wyobra¿eniami o mêczarniach
w bycie po œmierci, którego przecie¿ nie ma, albo te¿ strachem przed
samym umieraniem, które jako takie jest zupe³nie niezauwa¿alne, poniewa¿ ca³y ból przypada przecie¿ ¿yj¹cemu i nie ma bólu, z którego
nie by³by mo¿liwy powrót do ¿ycia. Chodzi³oby o to, ¿eby sobie jasno
uœwiadomiæ: kiedy jestem, wówczas nie ma mojej œmierci, kiedy zaœ
nastêpuje moja œmieræ, wówczas mnie nie ma; dlatego te¿ moja œmieræ
zupe³nie mnie nie dotyczy (Jaspers 1932/1978, s. 204).
Inn¹ postaci¹ przemiany znaczenia œmierci jest kultywowanie „wyobra¿enia o zmys³owej, czasowej nieœmiertelnoœci” (tam¿e, s. 205). Postawa ta jest jednak niewiarygodna. Je¿eli bowiem spróbujemy dowieœæ nie-
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
103
œmiertelnoœci naszego wymiaru nie-empirycznego – w kategoriach tradycyjnych, np. duszy, to oka¿e siê, i¿ w czysto racjonalnym wymiarze jest
wiêcej argumentów przemawiaj¹cych za jej œmiertelnoœci¹. Chocia¿by poprzez wykazanie zwi¹zków cia³a i duszy, polegaj¹cych w istocie na œcis³ej
zale¿noœci duszy od procesów cielesnych. Jaspers przywo³uje tutaj dane
retrospekcji, które na podstawie przyk³adów snu czy omdlenia wspieraj¹
raczej argumentacjê przeciw nieœmiertelnoœci duszy, poprzez wykazanie
zaniku œwiadomoœci po ustaniu aktywnoœci cia³a.
Jako autentyczn¹ Jaspers ukazuje postawê mêstwa wobec œmierci.
Wyra¿a siê ona w œwiadomoœci ca³ej grozy œmierci, bez prób jakiejkolwiek
ucieczki, czego przejawem by³y powy¿ej odnotowane podejœcia do œmierci; dostrze¿eniu, i¿ œmieræ stanowi kres wszystkiego, ale równoczeœnie sta³ej œwiadomoœci œmierci jako sytuacji granicznej. Jaspers zauwa¿a bowiem,
¿e „œmieræ zostaje przezwyciê¿ona za cenê utraty poczucia sytuacji granicznej. Przeciwieñstwem natomiast tego jest odwaga, by umrzeæ prawdziwie bez oszukiwania siê z³udzeniami” (Jaspers 1932/1978, s. 206).
Postawom wobec œmierci towarzyszy lêk. Jaspers wymienia dwa rodzaje lêku – odpowiednio do dwu wymiarów ludzkiego ¿ycia: empirycznego i nie-empirycznego. S¹ to: lêk „empiryczny” i „egzystencjalny”. Pierwszy jest spowodowany obaw¹ przed niebytem. Jest wyrazem woli ¿ycia,
obecnej w wymiarze empirycznym cz³owieka, a która w œmierci widzi kres
i staje siê zdeterminowana do tego, aby istnienie empiryczne absolutyzowaæ. Lêk egzystencjalny natomiast, poprzez uœwiadomienie sobie, i¿ byt
empiryczny jest jedynie pewnym przejawem rzeczywistoœci, która jest realizowalna na ró¿ne sposoby, wyra¿a siê w obawie przed ca³kowitym unicestwieniem, równie¿ w wymiarze nie-empirycznym. Jest to lêk przed unicestwieniem jakiejkolwiek i ka¿dej postaci bytu. Oba rodzaje lêku s¹ na
tyle silne, i¿ potrafi¹ ca³kowicie zdominowaæ cz³owieka. Jednak¿e jedynie
lêk egzystencjalny wywo³uje potrzebê poszukiwania jakiegoœ fundamentu
dla mojego istnienia, mojej „egzystencji”. W zwi¹zku z tym jedynie on mo¿e
staæ siê narzêdziem do pokonania lêku empirycznego. Dzieje siê tak, poniewa¿ „[w] egzystencjalnej pewnoœci bytu odkrywamy mo¿liwoœæ pokonania ¿¹dzy ¿ycia i odnalezienia spokoju w obliczu œmierci jako opanowania p³yn¹cego z wiedzy o koñcu” (Jaspers 1932/1978, s. 207).
Drog¹ do przezwyciê¿enia lêku egzystencjalnego jest heroiczna postawa mêstwa wobec œmierci: odkrywaj¹c ca³¹ prawdê o œmierci jako kresie wszystkiego, staramy siê spe³niaæ siebie jako ludzi ¿yj¹cych „tu i te-
104
Piotr K. Sza³ek
raz”. Jednak nie poprzez ucieczkê w wymiar empiryczny, gdy¿ stale podtrzymujemy œwiadomoœæ tego, i¿ cokolwiek czynimy, ostatecznie osi¹gnie
swój definitywny koniec. Owa postawa opanowania czy mêstwa daje wed³ug Jaspersa „pewnoœæ bytu”, o której pisze nastêpuj¹co:
¯ycie zyskuje wiêksz¹ g³êbiê, egzystencja – wiêksz¹ pewnoœæ siebie
w obliczu œmierci; ¿ycie pozostaje jednak zagro¿one, pe³ne lêku, ¿e
zagubi siê w pustce, w której egzystencja mrocznieje; temu, kto by³
mê¿ny, pamiêæ o sobie samym daje najbardziej zdecydowany bodziec,
poznaje on jednak granice swej wolnoœci (Jaspers, s. 208).
Postawa mêstwa chroni nas z jednej strony przed rozpacz¹, a z drugiej
umo¿liwia odkrycie g³êbszego wymiaru naszego istnienia. Realizuje siê
ono bowiem w owym heroizmie trwania, niezale¿nie od nadci¹gaj¹cego
kresu.
Odpowiednio do dwu rodzajów lêku, Jaspers mówi o dwu rodzajach
œmierci. Po pierwsze, o œmierci jako kresie istnienia empirycznego (które
nie jest autentyczne), i po drugie, o œmierci jako radykalnym niebycie, który jest wyrazem niezrealizowanej mo¿liwoœci bycia „egzystencj¹”. Radykalny niebyt przejawia³by siê zatem w pozostawaniu wy³¹cznie na p³aszczyŸnie empirycznej wobec nieuchronnoœci kresu.
Jaspers twierdzi przy tym, i¿ œmieræ jako kres ¿ycia daje poczucie
bezpieczeñstwa. Œmieræ jest koñcem wszystkiego. Ale poprzez swoj¹ nieuchronnoœæ, bêd¹c jednoczeœnie przyczyn¹ lêku, mo¿e ona zostaæ przetworzona w postawê mêstwa, w poczucie bezpieczeñstwa w œmierci. Zdaniem Jaspersa jest to efektem tego, i¿ jesteœmy „zanurzeni” w ¿yciu. ¯ycie
zaœ jest pewnym procesem, który zmierza do spe³nienia. Sami jednak nie
jesteœmy w stanie doprowadziæ do owego spe³nienia, gdy¿ jesteœmy g³ównymi jego bohaterami. St¹d to, co stanowi fina³ ¿ycia, jest w pewnym sensie jego spe³nieniem. Œmieræ powinna zatem wyznaczaæ horyzont naszych
wartoœciowañ w ¿yciu, poniewa¿ ostatecznie ¿ycie zmierza w³aœnie do niej.
Cz³owiek stoi wobec œmierci jako koniecznej granicy swego mo¿liwego
spe³nienia. Pomimo tego, i¿ jest to pewna determinacja, mo¿na j¹ jednak
tak przekszta³caæ, aby wydobyæ autentyczny sens ludzkiej egzystencji.
Paradoksalnie „najbardziej autentyczne ¿ycie zwrócone jest ku œmierci,
¿ycie zaœ ospa³e jest lêkiem przed œmierci¹” (Jaspers 1932/1978, s. 210).
Jaspers pisze m.in.:
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
105
Œmieræ z mi³oœci w ekstazie m³odoœci jako naiwny i nieproblematyczny heroizm wydaje siê antycypowaæ na szczeblu nieœwiadomoœci to, co
na szczeblu œwiadomoœci i odpowiedzialnoœci jako aktywny heroizm
porêczenia ujawnia siê ostrzej i jaœniej. Coœ jednak jest antycypowane
w œmierci z mi³oœci, co ju¿ wcale nie dochodzi do g³osu w owym aktywnym heroizmie ryzyka: g³êbia œmierci jako byt swoisty (das eigene
Sein), mo¿liwoœæ, ¿e najwy¿szy stopieñ ¿ycia pragnie œmierci zamiast
siê jej lêkaæ. Œmieræ otwiera siê jak prawda w ods³oniêciu zjawiska –
nie jako granica, lecz jako spe³nienie (Jaspers 1932/1978, s. 210).
Nie oznacza to jednak, ¿e œmieræ jest ucieczk¹. Wrêcz przeciwnie. Owa
doskonal¹ca ¿ycie ludzkie moc œmierci mo¿e siê ujawniæ wy³¹cznie wtedy,
gdy z jednej strony cz³owiek bêdzie wci¹¿ ¿y³ pe³ni¹ ¿ycia, a z drugiej
wyraŸnie zdawa³ sobie sprawê z nadchodz¹cego kresu. Tylko wtedy ludzkie ¿ycie mo¿e nabraæ g³êbszego wymiaru. Mo¿liwe bowiem bêdzie uœwiadomienie sensu ludzkich dzia³añ, który nie jest dostrzegalny w wymiarze
empirycznym ludzkiego bytu. Ka¿da aktywnoœæ w obliczu œmierci nabiera
nowego, pe³niejszego znaczenia. St¹d Jaspers mo¿e pokusiæ siê o konstatacjê, ¿e „œmieræ jest czymœ wiêcej ni¿ ¿ycie i daje poczucie bezpieczeñstwa” (Jaspers 1932/1978, s. 210).
***
Ostatecznie Jaspers konkluduje, i¿ nie ma jedynej, w³aœciwej postawy wobec œmierci, któr¹ mo¿na by zaj¹æ i ¿ywiæ w sposób trwa³y. Nasz
stosunek do œmierci zmienia siê wraz z nami, z naszym ¿yciem. Pisze zatem bardzo sugestywnie:
Dlatego te¿ cz³owiek nie jest w sprzecznoœci sam z sob¹, kiedy trzyma
siê ¿ycia wszystkimi w³óknami swej istoty, kiedy woli ka¿d¹ rzeczywistoœæ bytu empirycznego od cienistoœci niebytu i kiedy pogardza ¿yciem, kochaj¹c je przecie¿ w jego sprzecznoœci i b³azeñstwie. Nie popada te¿ cz³owiek w sprzecznoœæ, kiedy zdaje siê rozpaczaæ nad œmierci¹ i zarazem uœwiadamia sobie swój istotny byt w obliczu œmierci, kiedy
jej nie pojmuje, a jednak pok³ada w niej zaufanie, kiedy dostrzega nicoœæ, a przecie¿ pewien jest bytu; kiedy patrzy na œmieræ jak na przyjaciela i wroga, unika jej i têskni do niej (Jaspers 1932/1978, s. 211).
106
Piotr K. Sza³ek
Œmieræ jest pewnym jednostkowym stanem rzeczy, który mo¿e uzyskaæ sens
lub go utraciæ w zale¿noœci od perspektywy naszego ¿ycia. Perspektywy
wyznaczonej b¹dŸ przez byt empiryczny, b¹dŸ przez poszukiwanie wymiaru nie-empirycznego, b¹dŸ te¿ przez jedno i drugie zarazem – zarówno
w sensie diachronicznym, jak i synchronicznym.
Myœl Jaspersa ukazuje zatem paradoks naszej refleksji o œmierci. Cechuje siê ona bowiem swoist¹ zwrotnoœci¹ i symetri¹: ocena œmierci zostaje wyznaczona przez ¿ycie, a równoczeœnie znaczenie ¿ycia uzyskuje swoje ramy w perspektywie œmierci. Co wiêcej, poprzez ukazanie œmierci jako
sytuacji granicznej, Jaspers zdaje siê sugerowaæ: „[nie] idŸcie za mn¹, idŸcie za sob¹ [...] nikt nie mo¿e pomóc innemu w tym, co w ¿yciu najistotniejsze” (Jaspers 1932, za: Potêpa 1994, s. 214).
Literatura
Hoffman K. (1957), Die Grundbegriffe der Philosophie Karl Jaspers, [w:] Karl
Jaspers, hrsg. von P.A. Schilpp, Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, s. 81–
100.
Hoffman K. (1957/1981), The Basic Concepts of Jaspers’ Philosophy, [w:] The
Philosophy of Karl Jaspers. (The Library of Living Philosophers), ed. P.A.
Schilpp, La Salle, Illinois: Open Court Publishing Company, s. 95–113.
Jaspers K. (1919), Psychologie der Weltanschauungen, Berlin–Heidelberg: Springer Verlag.
Jaspers K. (1932), Philosophie, Bd. I–III, Berlin–Heidelberg: Springer Verlag.
Jaspers K. (1935), Vernunf und Existenz, Groningen: Wolters.
Jaspers K. (1938), Existenzphilosophie, Berlin–Leipzig: W. de Gruyter Verlag.
Jaspers K. (1947), Von der Wahrheit. Philosophische Logik. Erster Band. München: Piper Verlag.
Jaspers K. (1950), Einführung in die Philosophie, Zürich: Artemis.
Jaspers K. (1932/1978), Wybór pism: Sytuacje graniczne, t³um. A. Staniewska
(Sytuacja, Œmieræ, Cierpienie); M. Skwieciñski (Walka, Wina, Problematycznoœæ wszelkiego bytu empirycznego i historycznoœæ rzeczywistoœci w ogóle
jako sytuacja graniczna), [w:] R. Rudziñski, Jaspers, Warszawa: Wiedza Powszechna 1978, s. 186–242.
Karla Jaspersa koncepcja œmierci
107
Jaspers K. (1990), Filozofia egzystencji: Wybór pism, t³um. D. Lachowska, A. Wo³kowicz, Warszawa: PIW.
Jaspers K. (1953/1998), Wprowadzenie do filozofii, t³um. A. Wo³kowicz, Wroc³aw:
Siedmioróg.
Kafka F. (1903/1988), List do Oskara Pollaka, t³um. G. Herling-Grudziñski, [w:]
G. Herling-Grudziñski, Wie¿a i inne opowiadania, Poznañ: „W drodze”, s. 37.
Kaufman F. (1957/1981), Karl Jaspers and A Philosophy of Communication, [w:]
The Philosophy of Karl Jaspers. (The Library of Living Philosophers), ed.
P.A. Schilpp, La Salle, Illinois: Open Court Publishing Company, s. 210–
295.
Ko³akowski L., Pomian K. (red.) (1965), Filozofia egzystencjalna, Warszawa: PWN.
Latzel E. (1957/1981), The Concept of ‘Ultimate situation’ in Jaspers’ Philosophy,
[w:] The Philosophy of Karl Jaspers. (The Library of Living Philosophers),
ed. P.A. Schilpp, La Salle, Illinois: Open Court Publishing Company, s. 177–
208.
Porêba M. (1994), Jaspers Karl (1883–1969): Psychologie der Weltanschauungen, [w:] Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. I, red. B. Skarga (przy wspó³pracy: S. Borzym, H. Floryñska-Lalewicz), Warszawa:
WN PWN, s. 195–204.
Potêpa M. (1994), Jaspers Karl (1883–1969): Philosophie (Philosophische Weltorientierung, Existenzerhellung, Metaphysik), [w:] Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. I, red. B. Skarga (przy wspó³pracy: S. Borzym,
H. Floryñska-Lalewicz), Warszawa: WN PWN, s. 205–214.
Rudziñski R. (1978), Jaspers, Warszawa: Wiedza Powszechna.
108
Piotr K. Sza³ek
KARL JASPERS’ NOTION OF THE DEATH AS ‘ULTIMATE’ SITUATION
Summary
The paper seeks to reconstruct the notion of the death in Karl Jaspers’ philosophy.
It analyses and places the notion in the whole body of the theory of the ‘ultimate’
situations such as itis presented in Jaspers’ youth Psychologie der Weltanschauungen (1919) and the mature Philosophie (1932) as well. The results could be pointed
as follows: (i) it characterises the intrinsic features of the metaphysical thought of
Jaspers as the basis for the theory of ‘ultimate’ situations; (ii) it shows how the
theory determined his existential anthropology; and, finally, (iii) it explains how the
theory culminates in the notion of the death as the most specific formulation. In that
respect, the paper determines how the notion of the death expresses the intrinsic
features of the Jaspers’ existential kind of philosophizing by reflecting its spirit in
the most profound manner. In Jaspers’ philosophy the death stands as the key exemplification of ‘ultimate’ situations (in terms of philosophical reflection) and as the
point of the reference in order to obtain the meaning of concrete life (in terms of
significance for the individual existence).