KADISZ ZA MILION DOLARÓW

KADISZ ZA MILION DOLARÓW
Moglibyśmy wziąć odszkodowania za różne rzeczy, które się mieszczą na cmentarzach.
Zapłaciliby, ale my nie wiemy, czy nam za to wolno wziąć pieniądze – zastanawiał się
dyrektor polskiej gminy żydowskiej.
Wzięli. „ Forbes” ujawnia kulisy obrotu tym
majątkiem.
1
Jak miliona dolarów w pierwszym roku nie zarobię, to jestem pierdoła – zażartowała kiedyś
Monika Krawczyk, dyrektor generalna Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ),
która odzyskuje mienie dawnych gmin żydowskich. Krawczyk działa w systemie naczyń
połączonych, bo z jednej strony jest decydentem, a z drugiej beneficjentem. Równocześnie
pracuje w Komisji Regulacyjnej do spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich, która jako
niezależny organ ostatecznie decyduje o tym, jaki majątek komunalny zostanie Żydom
zwrócony. Zasiadają w niej delegaci zarządu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP
(ZGWŻ) i przedstawiciele Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji (MAC).
Wnioski o zwrot mienia może tam kierować tylko zamknięty krąg wzajemnie przenikających
się podmiotów: FODŻ – pełnomocnik ZGWŻ i podlegających temu związkowi sześć gmin
żydowskich, których szefowie zasiadają z kolei w zarządzie fundacji. Monika Krawczyk nie
chce rozmawiać z "Forbesem". Odsyła do Piotra Kadlčika, spiritus movens przedsięwzięcia,
który zarządza związkiem, fundacją i jest szefem najbogatszej w Polsce Gminy Żydowskiej w
Warszawie. W ten sposób kontroluje proces odzyskiwania żydowskiego majątku
komunalnego, wartego – według naszych szacunków – ponad 1 mld złotych.
Z ustaleń "Forbesa" wynika, że polskie gminy żydowskie odebrały już około 500
nieruchomości. Pokaźna część unikalnego majątku (synagogi, ubojnie rytualne, mykwy i
kirkuty) poszła już pod młotek, czasem wyraźnie poniżej ceny rynkowej, a pieniądze zamiast
na utrzymanie żydowskiego dziedzictwa, trafiały w tryby wysublimowanego mechanizmu
dystrybucji. Rozeszły się w hermetycznym środowisku Związku Wyznaniowych Gmin
Żydowskich i Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obie organizacje działają na
gruncie cichej umowy, sankcjonującej "rozbiór" znacjonalizowanego po wojnie majątku
polskich gmin żydowskich. Realizacja tego planu jest już na półmetku.
– Kiedy państwo polskie zaczęło oddawać żydowskim organizacjom nasze synagogi i
cmentarze, żywiłem nadzieję, że będą się nimi opiekowały, a nie sprzedawały. Myliłem się –
mówi Jakub Szadaj, założyciel i przewodniczący Niezależnej Gminy Wyznania Mojżeszowego,
która nie podlega ZGWŻ.
"Forbes" dotarł do nigdy niepublikowanych restytucyjnych zestawień Związku Gmin,
prowadzonych przez tę organizację w latach 1997–2009. Wtedy polskie gminy żydowskie
odzyskały w naturze najwięcej mienia komunalnego należącego do nich przed wybuchem II
wojny światowej. Według wyceny z zestawień ZGWŻ wartość tych nieruchomości przekracza
205 mln złotych. Artur Koziołek, rzecznik prasowy Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji,
2
informuje, że do końca lipca 2013 roku Komisja Regulacyjna przyznała również żydowskim
organizacjom wyznaniowym 82 mln zł w ramach rekompensat i odszkodowań za mienie,
którego nie udało się oddać ?w naturze (zabudowane osiedlami cmentarze, zburzone
synagogi etc.). Po dodaniu kwot odkrytych przez "Forbesa" i danych MAC można dojść do
wniosku, że korzyści polskich gmin żydowskich z restytucji wynoszą 287 mln złotych. Nic
bardziej mylnego. Nie można bowiem w żaden sposób ustalić, ile nieruchomości gminy
żydowskie odzyskały w latach 2010–2013.
– Komisja Regulacyjna do spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich nie prowadzi takich
zastawień – tłumaczy rzecznik MAC.
Przechodzi do porządku dziennego nad faktem, że inne komisje (katolicka, prawosławna czy
ewangelicka) takie informacje agregują i upubliczniają. Zaś Związek Gmin Wyznaniowych
Żydowskich wykręca się sianem.
– Do Komisji Regulacyjnej gminy oraz Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce
złożyły około 5,5 tys. wniosków. Z tego ponad tysiąc dotyczyło cmentarzy żydowskich –
oświadcza Piotr Kadlcik, nie odpowiadając na pytanie.
Chociaż religia mojżeszowa zakłada nienaruszalność cmentarzy po wieczne czasy, pod
młotek trafiały wydzielone z kirkutów działki, jak na przykład w Toruniu, Gliwicach czy
Lublinie. Ceny transakcji są poukrywane w zbiorowych zestawieniach rocznych ZGWŻ.
Gminy spieniężały także elementy żydowskiego dziedzictwa. Chociażby świetnie zachowaną
synagogę w Lubrańcu (za 500 tys. zł), neoklasycystyczny szpital w Siedlcach (za 610 tys. zł)
czy remontowany przed sprzedażą Bejt Midrasz w Sokołowie Podlaskim (za 100 tys. zł). Nie
wstydzą się tego liderzy stojący na czele polskich społeczności żydowskich i Michael
Schudrich, naczelny rabin Polski, który z racji pełnionej funkcji wyraża zgodę na sprzedaż
obiektów sakralnych.
– To jest bardzo złe, ale czasem się zdarza! Owszem, niektóre żydowskie nieruchomości
zostały sprzedane. Jeśli gdzieś był jakiś opuszczony cmentarz, po którym został tylko
kawałek ziemi, co możemy z tym zrobić? Sprzedajemy – tłumaczył rabin Schudrich dwa lata
temu Nissanowi Tsurowi, reporterowi z Izraela, który wciąż prowadzi w tej sprawie
dziennikarskie śledztwo.
3
– W wielu przypadkach odzyskujemy nieruchomości zaniedbywane przez dziesięciolecia lub
nieruchomości zamienne, niemające nic wspólnego z mieniem przedwojennych gmin
żydowskich. Jeśli nie są one częścią żydowskiego dziedzictwa lub nie mogą być odbudowane,
w niektórych przypadkach mogą być sprzedane – twierdzi Kadlčik.
Z raportu ZGWŻ wynika, że żydowskie gminy wyprzedały do 2009 roku nieruchomości za
ponad 40 mln złotych. Bobby Brown, dyrektor Projektu HEART, rządowej agendy Izraela,
która zajmuje się restytucją mienia ofiar Holokaustu, wyraża nadzieję, że polskie organizacje
wiedzą, co robią, i działają w dobrej wierze. Piotr Kadlčik zapewnia, że restytucyjne
pieniądze przeznaczane są na renowację innych obiektów, takich jak na przykład Jesziwa w
Lublinie, oraz na utrzymanie cmentarzy i potrzeby gmin.
– Założenie jest takie, że wszystkie pieniądze przeznaczane są na potrzeby społeczności. Nie
jestem księgowym, nie mogę więc z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że na pewno nie
pojawiają się nieprawidłowości – wyjaśniał rabin Schudrich w 2011 roku na łamach
izraelskiego dziennika "Maariv".
Wątpliwości rabina Schudricha znajdują odzwierciedlenie w faktach. Pieniądze z odzysku
(300 tys. zł) trafiły na przykład do Lubelskiej Fundacji Chrońmy Cmentarze Żydowskie w
Lublinie, której prezesem również jest Piotr Kadlčik. Miały być przeznaczone na utrzymanie
lubelskich kirkutów. Ślad po dotacji zaginął, zaś cmentarze pozostały zaniedbane.
Czy osoby zatrudnione w wyznaniowych organizacjach żydowskich mogły czerpać prywatne
korzyści z restytucji mienia komunalnego?
– Nic mi nie wiadomo o takich przypadkach, ale osoba posiadająca takie informacje ma
możliwość powiadomienia odpowiednich organów – ucina temat poirytowany Piotr Kadlčik.
Wiele wskazuje na to, że "Forbes" na "takie informacje" trafił. Do zaawansowanych metod
drenażu majątku oddanego gminom żydowskim można zaliczyć system wynagrodzeń za
odzyskanie nieruchomości. Pierwsza faza polegała na składaniu wniosków do Komisji
Regulacyjnej. Przygotowywały je kancelarie prawne, które brały po ok. 500 zł za jeden
dokument. Zawodowi prawnicy byli jednak odsuwani, gdy proces wkraczał w drugą fazę,
czyli mediacje przed Komisją Regulacyjną. Do tych działań zarząd ZGWŻ wyznaczał swoich
ludzi, którym płacił znacznie więcej. Za sukces dostawali 1 proc. wartości odzyskanego
4
mienia (nieruchomości w naturze, działki zamienne, odszkodowania).
Łatwo policzyć wysokość takich wynagrodzeń przy okazji odbioru starego szpitala przy ul.
Leszno w Warszawie (szacunkowa wartość 19,8 mln zł) czy Domu Akademickiego przy ul.
Przemyskiej 3 w Krakowie (szacunkowa wartość 10 mln zł). W zamkniętym kręgu
mediatorów znaleźli się m.in. Piotr Rytka-Zandberg, ekspert ds. restytucji mienia w ZGWŻ,
Michał Samet, przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku, i Alicja Kobus,
przewodnicząca poznańskiej filii ZGWŻ. Wszyscy przy okazji zasiadają we władzach Fundacji
Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Zarządzający gminami nie zaniedbywali innych okazji do zapewnienia sobie prywatnych
korzyści z odzyskiwanego majątku dawnych żydowskich wspólnot. Ślady można znaleźć w
aktach jednej ze spraw, wytoczonych przez gminę warszawską byłemu pracownikowi.
Pozwany zeznał, że dom Piotra Kadlčika został wyposażony za 20 tys. zł pochodzących z
restytucyjnej kasy w nowoczesny system centralnego ogrzewania. Kolejna informacja
pochodzi z piaseczyńskiego "Kuriera Południowego", który opisał, jak to Rafał Kadlčik z
przyjacielem otwierają klubokawiarnię "Bar Mykwa" w zabytkowej myjni rytualnej w
Piasecznie. W artykule zabrakło informacji, że Rafał Kadlčik to syn szefa jednej z
najważniejszych organizacji żydowskich w Polsce
Gminy żydowskie sprzedawały też odzyskane nieruchomości poniżej ceny rynkowej. Na
przykład gmina warszawska sprzedała synagogę w Otwocku. Bardzo podobną nieruchomość
z bezpośredniego sąsiedztwa ta sama firma PHU Stok kupiła za niemal dwukrotnie wyższą
cenę, lecz nie od gminy żydowskiej. Podobnym tematem zajął się w 2011 roku amerykański
tygodnik "The Jewish Week", pisząc, że w Polsce "mienie pożydowskie zwrócono i
sprzedano w niejasnych okolicznościach, a zysk szedł do osób prywatnych bez żadnego
nadzoru czy odpowiedzialności finansowej". Tygodnik opisał skandal związany z zabytkową
synagogą w Działoszycach na Śląsku. Filmowiec Menachem Daum, który przyjechał tam na
dokumentację, otrzymał od członka zarządu katowickiej gminy żydowskiej propozycję kupna
zabytku po atrakcyjnej cenie. Pod warunkiem, że zapłaci rzeczonemu działaczowi
żydowskiemu 10 tys. dolarów prowizji.
David Peleg, prezes Światowej Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego (WJRO – World
Jewish Restitution Organization), który założył Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego,
zapewniał, że do restytucji w Polsce nie ma zastrzeżeń.
– Przejrzystość finansowa jest dla nas niezwykle ważna – deklarował Peleg na łamach "The
5
Jewish Week".
Ten cały restytucyjny interes nie miałby zapewne szans na powodzenie, gdyby od lat nie
kręcił się w bardzo hermetycznym środowisku. W skład Związku Gmin Wyznaniowych
Żydowskich wchodzi sześć gmin zrzeszających zaledwie około 1200 wyznawców judaizmu.
Tymczasem według Centrum Mojżesza Schorra (instytucja edukacyjna założona przez
Fundację Ronalda S. Laudera) Polskę zamieszkuje ok. 100 tys. Żydów. Nie każdy z nich może
jednak zostać członkiem żydowskiej gminy. Sprawdził to współpracujący przy powstawaniu
tego artykułu Nissan Tzur, Żyd urodzony w Izraelu, syn polskiego Żyda. W 2011 roku wysłał
wniosek do biura gminy w Warszawie z prośbą o włączenie go do grona członków. Nie
otrzymał odpowiedzi. Po kilku latach rozkładania tematu na czynniki pierwsze zrozumiał
dlaczego. Otóż co kilka lat odbywają się wybory władz gminy. Obecni przywódcy boją się, że
jeśli przyjmą nowych energicznych, demokratycznie nastawionych członków, to stracą
potężne i lukratywne stanowiska. Dlatego nie pozwalają wejść do swojego kręgu nikomu,
kto nie jest z Polski i nie można nim z łatwością manipulować.
Chcąc zrozumieć, jak żydowskie organizacje wyznaniowe wypracowały sobie w Polsce takie
możliwości, trzeba się cofnąć do roku 1996. Wtedy trwały w polskim parlamencie obrady
nad rządowym projektem ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w
Rzeczypospolitej Polskiej. Posłowie SLD podkreślali, że ZGWŻ nie jest sukcesorem prawnym
istniejących wcześniej żydowskich związków wyznaniowych, dlatego w ustawie będzie
mowa nie o restytucji, lecz o przeniesieniu własności.
Ostatecznego kształtu ustawa nabrała dopiero po wizytach w Izraelu ówczesnego
prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego oraz Włodzimierza Cimoszewicza, wtedy
polskiego premiera. Obaj byli tam mocno naciskani na wpisanie do ustawy Światowej
Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego, jako jednego z beneficjentów reprywatyzacji
majątku gmin żydowskich w Polsce. ZGWŻ lobbował z kolei u Leszka Millera, wówczas
ministra spraw wewnętrznych, żeby nowe przepisy dopuszczały do majątku komunalnego
Żydów tylko polskie gminy. 20 lutego 1997 roku Sejm przyjął ustawę, która uwzględniła
WJRO w restytucji, ale tylko przez fundację powołaną wspólnie z polskimi gminami.
Dwa lata później w Warszawie spotkali się przywódcy polskich gmin żydowskich z liderami
Światowego Kongresu Żydów (WJC – World Jewish Congress) i Światowej Organizacji
Restytucji Mienia Żydowskiego. Trzy dni dzielili wpływy w poszczególnych częściach kraju i
ustalali, co zrobić z pozostałym po polskich Żydach majątkiem komunalnym. Zagraniczne
organizacje zgodziły się, że pożyczą miejscowym gminom żydowskim 800 tys. dolarów na
sfinansowanie wniosków o zwrot żydowskiego mienia komunalnego. W zamian za pomoc w
6
sfinansowaniu restytucji, WJRO i WJC brały połowę odzyskanych dóbr. O ich interesy miała
zadbać specjalnie powołana Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
96-stronicowy stenogram podpisany przez trzech działaczy międzynarodowych organizacji
żydowskich (Kalman Sultanik, Arye Edelist i Naphali Lavie) i trzech działaczy z Polski (Andrzej
Zozula, Piotr Kadlčik, Felix Lipman) stanowi zapis twardej rozmowy o biznesie, nawet wtedy,
gdy poruszali temat cmentarzy. "Moglibyśmy na tych terenach ewentualnie – to jest pytanie
do tego komitetu doradczego do spraw halachicznych – wziąć odszkodowania za różne
rzeczy, które się mieszczą na cmentarzach. Zapłaciliby, ale my nie wiemy, czy nam za to
wolno wziąć pieniądze – o ile wiemy z tego, co pytaliśmy różnych rabinów, to nam nie
wolno" – zastanawia się Andrzej Zozula, ówczesny dyrektor biura Związku Gmin
Wyznaniowych Żydowskich w Polsce. I zwraca się z nadzieją do amerykańskich Żydów: – Ale
myślę, że wy bez wątpienia będziecie potrafili znaleźć rabinów, którzy dadzą na to zgodę.
W tych rozmowach uczestniczył Jakub Szadaj, wówczas szef żydowskiej gminy w Gdańsku,
opozycjonista – w 1968 roku aresztowany przez "moczarowców" i skazany na 10 lat
więzienia (odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu
Odrodzenia Polski). Szadaj był jedynym w towarzystwie polskim Żydem z krwi i kości.
– Gdy się zorientowałem, o co chodzi, poczekałem, aż się wszyscy pod tym stenogramem
podpiszą, zatwierdzając tym samym ustalone w trakcie rozmów zasady współpracy. Potem
wstałem i oświadczyłem, że jeśli nie zrezygnują z tego haniebnego planu, to wszystko
ujawnię – relacjonuje kulisy przecieku Jakub Szadaj, dziś nadal targany tamtymi emocjami.
Za przekazanie stenogramu mediom Szadaj został bezpowrotnie wyrzucony z gminy
żydowskiej. Nękała go prokuratura, bo ZGWŻ złożył przeciwko niemu zawiadomienie o
podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Śledztwo zostało jednak umorzone, a na podstawie
ujawnionych fragmentów stenogramu powstał alarmujący artykuł, opublikowany w 2002
roku przez tygodnik "Polityka".
Nic to nie dało, umowa została wprowadzona w życie. Na początku Fundacja Ochrony
Dziedzictwa Żydowskiego zajęła się odzyskiwaniem, zarządzaniem i sprzedażą pożydowskich
dóbr znajdujących się na terenach Polski niezamieszkanych przez Żydów. Związek Gmin wraz
z podlegającymi mu gminami prowadził taką samą działalność w 16 regionach Polski, gdzie
obecnie mieszkają Żydzi. Potem wszystko się personalnie wymieszało i zaczęli działać razem,
składając do Komisji Regulacyjnej 5544 wnioski o zwrot majątku.
7
Patrząc przez pryzmat liczby ciągnących się postępowań, można powiedzieć, że restytucja
żydowskiego mienia komunalnego utknęła w połowie drogi. Na razie 1064 postępowania
zakończyły się dla fundacji i żydowskich gmin pozytywnie. Ponad połowa postępowań nie
została zakończona. Głównie z powodu niechlujnie przygotowanych dokumentów i
kierowania roszczeń dotyczących mienia zabużańskiego, których restytucyjne zapisy ustawy
nie dotyczą.
Najbardziej zaskakujący jest jednak fakt, że w tej zamkniętej enklawie szefów żydowskich
organizacji prawdziwych Żydów jest jak na lekarstwo. Większość to konwertyci, czyli osoby,
które przeszły na judaizm. Najbardziej zaangażowani emocjonalnie zmieniali nawet
personalia na starozakonne. Na przykład ortodoksyjny Symcha Keller, zasiadający w
zarządzie ZGWŻ i przewodniczący żydowskiej gminy wyznaniowej w Łodzi, to tak naprawdę
Jerzy Skowroński. Albo zarządzający warszawskim cmentarzem żydowskim Isroel Szpilman,
czyli Przemysław Szyszka.
Najdosadniej to zjawisko opisali dziennikarze z "Jewish Times": "Kiedy uruchomiono proces
restytucji mienia żydowskiego w 1997 roku, przypadkowi ludzie tworzyli grupy, nazywając
siebie gminami żydowskimi po to tylko, aby móc rościć sobie prawo do żydowskiego
mienia".
Polskie urzędy, którym podlegają związki wyznaniowe, są w pełni świadome patologii
zakorzenionej wśród skostniałych, mocno "okopanych" organizacji żydowskich. Nie mają
jednak odwagi zabrać się za ten drażliwy problem w obawie posądzenia o antysemityzm.
Natomiast polscy Żydzi, bojący się swoich liderów w USA i Izraelu, czują się bezsilni, bo
wmówiono im, że skandal wywoła antysemickie rozruchy. Dlatego milczeli.
Powyższy tekst pochodzi z miesięcznika
"Forbes".
8