V Ogólnopolski Zjazd Cywilistów, Poznań, 26–27

PALESTRA
Sympozja, konfererncje
V Ogólnopolski Zjazd Cywilistów,
Poznań, 26–27 września 2014 r.
W dniach 26–27 września 2014 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu, w budynku
Collegium Iuridicum Novum odbył się V Ogólnopolski Zjazd Cywilistów, który zgromadził
ponad trzystu gości: znakomitych przedstawicieli ośrodków naukowych z całego kraju,
a także wielu przedstawicieli praktyki.
Tematem Zjazdu były współczesne problemy prawa zobowiązań, ze szczególnym
uwzględnieniem zagadnień nowej kodyfikacji
poświęconej prawu obligacyjnemu. W trakcie
dwudniowych obrad udało się przedstawić 40
referatów, autorstwa 45 uczonych.
Po oficjalnym otwarciu Zjazdu dokonanym przez Rektora Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu prof. Bronisława Marciniaka oraz przemówieniach powitalnych zaproszonych gości rozpoczął się pierwszy panel
Zjazdu poświęcony Profesorowi Zbigniewowi
Radwańskiemu. Prof. Maksymilian Pazdan (UŚ)
wskazał dwie główne role, które pełnił Profesor
Radwański w polskiej nauce prawa cywilnego:
kodyfikatora (koncepcja nowego Kodeksu cywilnego i projekt księgi pierwszej) i redaktora
(System Prawa Prywatnego). Prof. Bronisław Ziemianin (USz) przypomniał, że prof. Radwański
wrył się życie pokoleń studentów prawa jako
mistrz surowy, lecz sprawiedliwy. Prof. Stanisław Sołtysiński powiedział o znaczeniu paremii łacińskich formułujących reguły wykładni,
takich jak clara non sunt interpretanda, interpretation cessat in claris czy exceptiones non sunt
extendendae w pracy Profesora Radwańskiego.
Z kolei prof. Janina Panowicz-Lipska (UAM)
omówiła główne założenia projektu dotyczącego umów o korzystanie z cudzych rzeczy lub
praw, który powstał pod kierownictwem Profesora Radwańskiego. Na zakończenie panelu
współpracę z Profesorem Radwańskim jako
redaktorem Systemu Prawa Prywatnego wspomniał adw. Jakub Jacyna z Wydawnictwa C. H.
Beck, który przypomniał, że to z inicjatywy śp.
248
Uczonego ta prestiżowa seria ma w tytule „prawo prywatne”, a nie „prawo cywilne”. W tym
miejscu należy zauważyć że zapowiedziana
została pierwsza edycja konkursu im. Profesora Zbigniewa Radwańskiego na najlepszą
pracę doktorską z zakresu prawa prywatnego,
a główną nagrodą będzie publikacja zwycięskiej rozprawy w serii wydawniczej „Monografie Prawnicze” wydawnictwa C. H. Beck.
Panel ogólny Zjazdu moderował prof. Andrzej Koch (UAM). Jako pierwszy wystąpił
z referatem prof. Jerzy Pisuliński (UJ), który
przedstawił główne założenia projektu części
ogólnej prawa zobowiązań. Omówił strukturę projektu. Wskazał główne zmiany, które
dotyczyć będą w szczególności pojęcia zobowiązania wzajemnego, odpowiedzialności za
szkodę czy obniżenia dolnej granicy odpowiedzialności małoletniego. Prof. Wojciech Katner
(UŁ) przedstawił tematykę odpowiedzialności
za szkodę wyrządzoną naruszeniem zobowiązania według projektu części ogólnej nowego
Kodeksu cywilnego. Prelegent wskazał, że
projekt wprowadza nowe pojęcie, którym jest
naruszenie zobowiązania i które powinno jeszcze zostać poddane dyskusji. Prof. Małgorzata
Pyziak-Szafnicka (UŁ) przedstawiła uwagi na
temat naprawienia szkody wyrządzonej przez
wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji. Przypomniała, że orzecznictwo limituje pojęcie niezgodności z prawem.
Sformułowała postulat, by przesłanki kasacyjne były różne od przesłanek stwierdzenia
niezgodności z prawem i wskazała, że być
może właściwym rozwiązaniem okazałoby
się uregulowanie podobne do tego z Kodeksu
postępowania administracyjnego, w którym
tylko najpoważniejsze wady (jak niedopuszczalność drogi sądowej) prowadzą w ostatecznym rozrachunku do możliwości ubiegania się
o odszkodowanie od państwa.
Dalsze obrady przebiegały w formule
dwóch równoległych paneli. Zatem szczegó-
1–2/2015
łowsza relacja prezentowana jest z jednego
z owych równoległych paneli.
W panelu trzecim, w którym nie uczestniczyłam, dr hab. Marcin Krajewski omówił
zagadnienie pierwotnej niemożliwości świadczenia. Następnie dr Anita Lutkiewicz-Rucińska przedstawiła referat pt. Zagadnienie wielości
świadczeń głównych w stosunku zobowiązaniowym
– rozważania na przykładzie umowy o dzieło, dr Jan
Lic – Treść pojęcia solidarności dłużników, a dr Agnieszka Pyrzyńska – Świadczenie jednorazowe
w umownym zobowiązaniu ciągłym.
W równolegle obradującym panelu czwartym pierwszy referat przedstawił prof. Zbigniew Kuniewicz (USz), który wskazał, że
status spółki cywilnej został w orzecznictwie
ostatecznie przesądzony w ten sposób, iż nie ma
ona zdolności prawnej. W zakresie odpowiedzialności wspólnika wstępującego do spółki
cywilnej prelegent wskazał: 1) aby przyjąć odpowiedzialność wspólnika, który przystępuje
do spółki, za długi spółki, odpowiedzialność ta
musi się opierać na konkretnym przepisie prawa; 2) zmiany w składzie osobowym nie mogą
pogarszać sytuacji wierzycieli spółki; 3) jeżeli
spółka prowadzi przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne (art. 554 k.c.), to mamy do czynienia z odpowiedzialnością pro viribus patrimoni.
Współautor referatu dr Przemysław Katner (UŁ)
przedstawił z kolei zagadnienie odpowiedzialności wspólnika ustępującego ze spółki.
We wspólnym referacie prof. Jacek Górecki
(UŚ) oraz dr Grzegorz Matusik (UŚ) przedstawili zagadnienie prawa pierwokupu w nowym
Kodeksie cywilnym. Prof. J. Górecki zwrócił
uwagę na fakt, że prawo pierwokupu jest dziś
problemem prawa zobowiązań, że powinno
być uregulowane w nowym Kodeksie cywilnym, za czym przemawia argument natury historycznej, a także na fakt, że konstrukcja tego
prawa realizuje także cele publiczne – ustawowe prawo pierwokupu; z kolei cele prywatne
realizuje umowne prawo pierwokupu. Należy
zastanowić się, w jakim miejscu k.c. przepisy
o prawie pierwokupu powinny zostać umieszczone, jaki winien być charakter prawny prawa
pierwokupu (ograniczone prawo rzeczowe czy
Sympozja, konferencje
prawo obligacyjne, za czym się opowiedział),
jak ukształtować ochronę prawa pierwokupu
(obecna regulacja jest niewystarczająca). Referent wskazał, że należy postulować rozszerzenie zakresu przedmiotowego prawa pierwokupu (rzeczy, a także prawa zbywalne).
Dr Matusik zaproponował natomiast szerszy
katalog umów, których miałoby dotyczyć prawo pierwokupu, przede wszystkim zaś zamiana, darowizna. Odnośnie do ustawowego prawa pierwokupu prelegenci postulowali, by je
ograniczyć, gdyż niczym nieuzasadnione jest
uprzywilejowanie Skarbu Państwa. Prelegenci postulowali powrót do konstrukcji art. 347
Kodeksu zobowiązań. Kierujący obradami dr
hab. prof. UAM Adam Olejniczak wskazał, że
wzmocnienie sytuacji podmiotu uprawnionego powinno być bezdyskusyjne, ale już rozszerzenie prawa pierwokupu na dalsze umowy
jest kontrowersyjne.
Dr hab. Kamil Zaradkiewicz (UW) przedstawił referat na temat prawa zabudowy, przypominając, że prof. Radwański rozważał, co
zrobić z instytucją użytkowania wieczystego
w nowym Kodeksie cywilnym i niegdyś poprosił Prelegenta o przeanalizowanie podobnych
rozwiązań w innych systemach prawnych.
W efekcie zapadła decyzja o pracach nad projektem przepisów, które można określić jako
modernizacja użytkowania wieczystego. Prof.
Radwański nie był przeciwnikiem instytucji
„prawa powierzchniowego”, ale podkreślał,
że użytkowanie wieczyste w jego obecnym
kształcie ma wady i należy je wyeliminować.
Wynik analiz i dyskusji w łonie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego wskazywał, że
w zasadzie można pozostawić użytkowanie
wieczyste jako takie, ale wprowadzić przepisy
usuwające wątpliwości czy braki tej instytucji.
Zreformowane użytkowanie wieczyste jest
czymś innym niż to, co obecnie rozumiemy
pod tym pojęciem. Jest to trzecia droga (zasługa prof. Radwańskiego), która polega na
zmianie rozwiązania instytucjonalnego tak, by
pasowało do potrzeb współczesnej gospodarki. Problemy wymagające rozstrzygnięcia to:
możliwość umieszczenia urządzeń pod grun-
249
Sympozja, konfererncje
tem, ustanowienie służebności gruntowej na
korzyść użytkownika wieczystego, zasiedzenie
użytkowania wieczystego, łączenie lub podział
gruntu przez użytkownika wieczystego, problematyczność 99-letniego użytkowania wieczystego, gdy użytkowaniem wieczystym jest
powiązana odrębna własność lokalu.
Rejent dr Małgorzata Muszalska omówiła
zagadnienie darowizny na wypadek śmierci.
Wskazała problem dopuszczalności zawierania umowy darowizny na wypadek śmierci
w świetle art. 926 k.c., art. 941 k.c., art. 1047
k.c. Zaproponowała: zakończenie dyskusji nad
tym, czy taka umowa jest dopuszczalna; wprowadzenie przepisu stanowiącego, że ten typ
darowizny nie może dotyczyć całego majątku
darczyńcy, ale konkretnego przedmiotu; uregulowanie kwestii odpowiedzialność za długi;
rozstrzygnięcie kwestii formy umowy (by wyłączyć możliwość konwalidacji) i jej charakteru
[pod warunkiem zawieszającym czy terminowa (art. 157 § 2 k.c.)]; ustalenie, jaki ma wpływ
na stosunki majątkowe małżeńskie; wpisanie
roszczenia do księgi wieczystej; wprowadzenie
regulacji dotyczącej odwołania takiej darowizny; zmianę przepisów podatkowych. Prelegentka podkreśliła, że ważne jest to, by tworzyć
kolejne instrumenty pozwalające rozporządzić
majątkiem na wypadek śmierci, gdyż pozwala
to na dopasowanie ich do konkretnej sytuacji
majątkowej czy rodzinnej.
W trakcie dyskusji prof. Tadeusz Smyczyński (USz) zastanawiał się, czy prawo zabudowy
ma zastąpić wieczyste użytkowanie w postaci
„słabszej” postkomunistycznej, czy też jedno
i drugie miałoby rację bytu i co należy zrobić
w chwili wygaśnięcia tego prawa po 99 latach.
Dr Konrad Osajda (UW) zgodził się z dr Muszalską, że darowizna na wypadek śmierci
jest dopuszczalna de lege lata, ale powinna być
lepiej uregulowana de lege ferenda i odniósł się
do kwestii odpowiedzialności wstępującego
do spółki cywilnej wspólnika, stwierdzając, że
art. 864 k.c. jest jednoznaczny, odpowiadają
wspólnicy z chwili pozwania. W kwestii tej
wypowiedział się też dr Grzegorz Gorczyński (UŚ) i dr Marek Białkowski (USz), który
250
PALESTRA
ponadto zapytał o czas odpowiedzialności za
owe długi wspólnika wstępującego i zwrócił
uwagę na kwestie tego, czemu służy instytucja
użytkowanie wieczystego w miastach. Podjęto
ponadto kwestię rozszerzenia katalogu czynności objętych prawem pierwokupu na inne
niż sprzedaż czynności prawne (dr Katarzyna
Dadańska, USz).
Drugi dzień obrad rozpoczął prof. Jacek
Napierała (UAM), moderator panelu piątego,
który przywitał zebranych gości i zaprosił prof.
SWPS Andrzeja Szlęzaka, który wyjaśnił pojęcie warunku potestatywnego, jako warunku
zależnego od woli strony. Prelegent wskazał, że
warunek potestatywny może być: 1) wyłącznie
zależny od woli strony 2) zależny od woli strony i od zdarzeń innych albo 3) równoznaczny
z takim postanowieniem umowy, które po
interpretacji może prowadzić do wniosku, że
czynności takiej nie dokonano. Zdaniem referenta trafny jest pogląd, który wynika z k.c., że
warunek potestatywny to takie zastrzeżenie,
które uzasadnia skutki prawne czynności od
zdarzenia przyszłego i niepewnego. Prelegent
podkreślił brak potrzeby importowania na
grunt polski rozwiązania ujętego w art. 1174
Kodeksu Napoleona. Prof. Z. Radwański nie
widział problemu, żeby dopuścić warunek potestatywny, nawet jeżeli jest zależny od woli
strony. W późniejszych wypowiedziach uczony ten poczynił jednak pewne zastrzeżenie:
wątpliwości pojawiają się, gdy ta wola strony
jest przemożna albo wyłączna. W Zielonej Księdze Kodeksu Cywilnego zaproponowano nowe
rozwiązanie art. 128. Zdaniem Prof. A. Szlęzaka
nie musimy się obawiać potestatywności jako
czegoś, co nadmiernie burzy równowagę między stronami, gdyż możemy sięgnąć do regulacji art. 93 k.c., który zapewnia wystarczającą
ochronę.
Prof. UW Jacek Jastrzębski wygłosił referat
pt. Konstrukcje prawa obcego a ustalone zwyczaje
przy konstrukcji klauzul umownych. Prelegent
rozpoczął od wyjaśnienia, że w przypadku
transakcji typu M&A przedsiębiorca może
zapewnić o istnieniu lub braku określonych
okoliczności (tzw. warranties) oraz postawił
1–2/2015
pytanie, czy dopuszczalne jest sięgnięcie przy
interpretacji takich klauzul do praktyki wykształconej w common law. Jeżeli na podstawie prawa właściwego można określić skutki
prawne, nawet gdy są one swoiste, to wtedy
sięganie do prawa obcego jest zbędne. Jeżeli
pozostanie na gruncie prawa polskiego prowadziłoby do niemożliwości wykładni klauzuli, to
należy skierować uwagę w kierunku systemu,
z którego klauzula pochodzi (favor contractus).
Pomocna może się okazać kombinowana metoda wykładni. Kryterium ustalonych zwyczajów jest kryterium bardziej obiektywnym
(im większa profesjonalizacja obrotu – jak
w przypadku M&A, tym większe znaczenie
ustalonych zwyczajów). Celowe jest przy interpretacji warranties sięganie do porządków macierzystych – bez tego trudno byłoby osiągnąć
identyczny rezultat interpretacyjny w prawie
polskim. Po tym wystąpieniu prof. A. Szlęzak
zwrócił uwagę na kwestie tego, czy jeżeli strony zapomniały o essentiala negotii umowy, to
czy można je uzupełnić zwyczajem.
Następnie referat dotyczący rozróżnienia
prawa prywatnego i publicznego na przykładzie umów obligacyjnych jako form działania
administracji wygłosił dr hab. Rafał Szczepaniak
(UAM). Prelegent wskazał na historyczny rozwój
autonomicznej nauki prawa administracyjnego
w opozycji do cywilistyki. Podkreślił, że umowa
w rękach administracji zmienia częściowo swoją
naturę (dlatego można mówić o tzw. umowie
administracyjnoprawnej). Prelegent opowiedział się za domniemaniem faktycznym cywilnoprawnego charakteru umowy administracyjnoprawnej (umowa jest szczegółowo uregulowana w prawie cywilnym). Przedstawił postulat
potrzeby wyodrębnienia podgrupy prawa cywilnego: cywilnoprawne zasady działania administracji (szczególna regulacja jako podgrupa
prawa cywilnego – niekoniecznie jako grupa
przepisów w k.c., wystarczyłoby w rozumieniu
swoistego prawa sędziowskiego).
Na temat roli klauzuli rebus sic stantibus
w XXI wieku mówił w zamykającym panel referacie dr Grzegorz Gorczyński (UŚ). Prelegent
wskazał, że projekt k.c. w odniesieniu do klau-
Sympozja, konferencje
zuli rebus sic stantibus posługuje się określeniem
„nadzwyczajne okoliczności” – jest to bardziej
rygorystyczne ujęcie. Skrytykował to rozwiązanie. Wskazał relację między zasadami prawa
kontraktów rebus sic stantibus i pacta suntservanda, które powinny być postrzegane jako uzupełniające się. Nie wydaje się zasadne, by zmieniać
obecną formułę klauzuli rebus sic stantibus.
Panele kończyły się pasjonującymi i często
inspirującymi uwagami. Np. dr Marcin Olechowski (UW) polemizował z tezami prof. Jastrzębskiego w kwestii sięgania do konstrukcji
anglosaskich, a prof. Maksymilian Pazdan (UŚ),
odnosząc się do tego samego referatu, wskazał dwie płaszczyzny autonomii woli stron:
– wybór prawa (kolizyjnoprawna) i – swoboda kontraktowa. Problem pojawia się na styku
zwyczaju krajowego, zwyczaju międzynarodowego i wyboru prawa właściwego. Z kolei
prof. Piotr Machnikowski (UWr) zwrócił uwagę
na kwestie skutków i wpływu na interpretację
umowy klauzuli merger oraz poziomu wiedzy
kontrahentów, a radca Marek Miller (Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa) wyraził przekonanie, że przykład warranties został nietrafnie
dobrany, gdyż oświadczenia i zapewnienia są
już zakorzenione w Polsce, sądy już sobie z ich
problemem poradziły. Przedmiotem dyskusji
było też wystąpienie dr. Gorczyńskiego. Prof.
J. Pisuliński zauważył, że dzisiejsze brzmienie
art. 3571 k.c. wskazuje, że sąd może „coś” zrobić
w przypadku nadzwyczajnej zmiany stosunków, ale nie zawiera kryteriów, w jaki sposób
to zrobić, w projekcie zaś przyjęto rozwiązanie,
że należy adaptować treść taką, jaką by strony
przyjęły, gdyby zmieniły strukturę stosunku.
Problematyczna jest możliwość ingerencji sądu
w stosunek prawny – być może lepiej dla stron
jest „dogadać się” niż decydować się na rozwiązanie stosunku przez sąd. Prof. ALK Przemysław Drapała zwrócił uwagę na fakt, że przepis
regulujący klauzulę rebus sic stantibus jest przepisem dyspozytywnym, w związku z czym czy
nie należy dostrzec pewnej systemowej kontroli przed zdarzeniami, które są poza kontrolą
i poza możliwością przewidzenia przez strony.
Dr Marcin Lemkowski (UAM) podniósł, czy nie
251
Sympozja, konfererncje
należałoby dać sądowi możliwości ex post ingerencji w zobowiązanie. Zapytał też, w jakim
czasie po zakończeniu stosunku obligacyjnego
można stosować klauzulę rebus sic stantibus. Dr
G. Gorczyński przyznał, że w niektórych przypadkach rozwiązanie umowy przez sąd byłoby
dla sprzedawcy rozwiązaniem rewelacyjnym.
W kwestii, jak dalece sąd ma ingerować w stosunek prawny, rozwiązanie „wszystko albo nic”
nie jest właściwe; należy zdać się na rozsądek
sędziowski. Z zainteresowaniem spotkały się
ponadto tezy dr. hab. Szczepaniaka. Podniesiono, czy z faktu, że państwo oferuje wzór
umowy, można przekreślać równorzędność
stron. Marek Miller uznał, że nie, z czym jednak nie zgodził się Referent, wskazując, że nie
mamy tu do czynienia z klasyczną równością
stron. Wątpliwości co do metodologii wykładni oświadczeń woli w analizowanym układzie
przedstawił dr Marcin Sokołowski (UAM).
W jakże aktualnym i ważnym panelu szóstym, w którym nie uczestniczyłam, prof.
Elżbieta Traple przedstawiła referat pt. Elektroniczny obrót utworami: sprzedaż towaru czy
świadczenie usług? Dr Krzysztof Czub mówił
o treści umów licencyjnych w prawie autorskim i prawie własności przemysłowej, zastanawiając się, czy są one wspólnej natury, czy
też regulacjami zasadniczo odmiennymi. Dr
Kinga Michałowska przedstawiła referat pt.
Umowne zadysponowanie informacjami ze sfery
prywatności, a prof. UWr Jacek Mazurkiewicz
w wystąpieniu o prowokacyjnym tytule „Cześć,
prywatność i zgon pilnie sprzedam!” Wokół dopuszczalności rozporządzania prawami osobistymi zajął
się ważną kwestią praw osobistych.
W pozostałych dwóch panelach Zjazdu
przedstawiono referaty: Czemu może dziś służyć bezpodstawne wzbogacenie (mgr Mateusz
Grochowski), O potrzebie uchylenia art. 412
k.c. i zasadności wprowadzenia reguły wyłączającej żądanie zwrotu świadczenia niegodziwego (dr
Magdalena Wilejczyk), Prawo właściwe dla formy czynności prawnych, których przedmiotem jest
powstanie, łączenie, podział, przekształcenie lub
PALESTRA
ustanie osoby prawnej oraz rozporządzenie prawami
udziałowymi (prof. UAM Maciej Mataczyński)
– w panelu siódmym oraz: Charakter (natura)
świadczenia wyrównawczego w umowie agencyjnej
(dr Izabela Mycko-Katner), Umowa agencyjna
według Kodeksu cywilnego. Wybrane problemy de
lege ferenda (dr Krzysztof Topolewski), Charakter
prawny więzi łączącej dawne strony umowy najmu
w razie dalszego zajmowania lokalu mieszkalnego
(dr Magdalena Olczyk) oraz Dopuszczalność zastrzegania uprawnienia do odstąpienia częściowego
w umowie o roboty budowalne (dr Piotr Konik, dr
Maciej Pannert) – w panelu ósmym.
Podsumowania V Ogólnopolskiego Zjazdu
Cywilistów dokonał prof. UAM Tomasz Sokołowski, który oceniając nowy projekt Kodeksu
cywilnego, wskazał, że obecnie znane są jego
zalety, a wady poznać można będzie dopiero
w przyszłości, gdyby wszedł on w życie. Podkreślił, że wygłoszone podczas Zjazdu referaty
można podzielić na kilka grup: niektóre przedstawiały analizę specjalistycznych aspektów
obowiązującej regulacji; inne jasno wyrażały
stanowisko w sprawie nowego Kodeksu cywilnego; jeszcze inne dokonywały bilansu
i przedstawiały plusy i minusy obecnie funkcjonujących rozwiązań.
Zamykając Zjazd, prof. A. Olejniczak podziękował gościom za udział w dwóch dniach obrad
i zaprosił na kolejny Ogólnopolski Zjazd Cywilistów, który odbędzie się za dwa lata, a organizatorem będzie Uniwersytet Szczeciński.
Patronat honorowy nad Zjazdem objęli Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Uniwersytet
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a partnerami strategicznymi Zjazdu byli PKN Orlen
SA, Notariat Rzeczypospolitej, Stowarzyszenie
Notariuszy RP, Okręgowa Izba Radców Prawnych w Poznaniu, Naczelna Rada Adwokacka,
kancelarie: Sołtysiński, Kawecki, Szlęzak; Sójka
i Maciak; Wierciński, Kwieciński, Baehr, a także
wydawnictwa: Wolters Kluwer, C. H. Beck oraz
LexisNexis. Współorganizatorem Zjazdu była
również Fundacja Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu.
Katarzyna Szczepańska
252