Alkohol a sen

Alkohol a sen
tłum. Krzysztof Fronczyk
Rok: 1999
Czasopismo: Alkohol i Nauka
Numer: 2
Źródło: Alcohol Alert nr 41, Lipiec 1998, National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism.
http://www.niaaa.nih.gov
Człowiek dorosły śpi w nocy przeciętnie 7,5 do 8 godzin. Chociaż funkcja snu nie jest znana,
liczne dane wskazują, że brak snu może mieć poważne konsekwencje, włączając w to
zwiększone ryzyko zaburzeń depresyjnych, zaburzeń oddychania oraz chorób serca. W
dodatku nadmierna senność w ciągu dnia jest związana z deficytami pamięci, zaburzeniami
funkcjonowania społecznego i zawodowego oraz wypadkami samochodowymi [1, 2].
Spożywanie alkoholu może powodować zaburzenia snu przez zakłócenie sekwencji i długości
trwania faz snu i przez zmieniony ogólny czas snu, podobnie jak czas konieczny do zaśnięcia
(tj. latencji snu). W prezentowanym numerze Alcohol Alert przedstawiono zagadnienia wpływu
spożywania alkoholu na wzorzec snu, potencjalnych konsekwencji zdrowotnych spożywania
alkoholu w powiązaniu z zaburzeniami snu i ryzyka nawrotów u tych alkoholików, u których
niemożliwy jest już powrót do normalnego wzorca snu.
Struktura snu, zasypianie i budzenie się
Przed omówieniem wpływu alkoholu na sen pomocne będzie przedstawienie podstawowych
cech normalnego snu. Człowiek przechodzi przez dwie następujące po sobie fazy snu
charakteryzujące się po części odmiennymi wzorcami aktywności elektrycznej mózgu. Fazy te
nazywane są snem wolnofalowym (slow wave sleep - SWS), ponieważ w tym typie snu fale
mózgowe są bardzo wolne, i fazą szybkich ruchów gałek ocznych (rapid eye movement - REM),
w której gałki oczne podlegają nagłym ruchom, chociaż człowiek pozostaje pogrążony we śnie.
Większa część snu jest głębokim, kojącym snem wolnofalowym. Faza REM występuje
okresowo, zajmując około 25% czasu snu u młodych osób dorosłych. Epizody snu REM
normalnie powtarzają się co 90 minut i trwają od 5 do 30 minut. Sen REM daje mniej
wypoczynku niż sen wolnofalowy i jest zwykle związany z pojawieniem się marzeń sennych.
Chociaż jego funkcja nie jest znana, wydaje się, że jest szczególnie ważny dla zdrowia.
Deprywacja snu REM u szczurów może doprowadzić do śmierci w ciągu paru tygodni [3].
Przejściowe stadium płytkiego snu pojawia się w przedziałach przez cały okres snu [4].
Wcześniej uważano, że przyczyną snu jest obniżenie aktywności mózgu utrzymującej stan
czuwania. Bardziej współczesne dane wskazują, że sen, tak jak świadomość, jest procesem
aktywnym. Sen jest kontrolowany głównie przez ośrodki nerwowe znajdujące się w pniu mózgu.
Niektóre ze znajdujących się tu komórek nerwowych produkują serotoninę, chemiczny
1/6
Alkohol a sen
przekaźnik związany z zasypianiem [5] i z regulacją snu wolnofalowego. Inne komórki
produkują noradrenalinę, która bierze udział w regulacji snu REM i sprzyja wzbudzeniu [6].
Dokładna rola tych i innych przekaźników oraz interakcji między nimi w powstawaniu wzorca
snu nie jest znana [6]. Jednakże konsumpcja alkoholu istotnie oddziałuje na funkcje tych i
innych neuroprzekaźników, które wywierają wpływ na sen.
Alkohol a sen u osób nie dotkniętych chorobą alkoholową
Alkohol spożywany w porze snu, po początkowym działaniu pobudzającym, może skracać czas
potrzebny do zaśnięcia. Ze względu na działanie uspokajające alkoholu wiele osób cierpiących
na bezsenność spożywa go w celu wywołania snu. Jednakże alkohol wypity na godzinę przed
położeniem się spać zdaje się zakłócać drugą połowę snu [7]. Człowiek może spać
niespokojnie, budząc się i z trudnością zasypiając ponownie. Picie tuż przed położeniem się
spać może ograniczać usypiające działanie alkoholu i w większym stopniu zakłócać sen [8].
Zaburzenia snu mogą prowadzić do zmęczenia i senności w ciągu dnia. Osoby starsze są
szczególnie na to narażone, ponieważ osiągają wyższe stężenie alkoholu we krwi i mózgu niż
osoby młode po spożyciu takiej samej ilości alkoholu. Spożywanie alkoholu przez osoby starsze
przed położeniem się spać może prowadzić do trudności z utrzymaniem równowagi, co
powoduje wzrost ryzyka upadku i uszkodzeń ciała przy próbach chodzenia w ciągu nocy [3].
Napoje alkoholowe spożywane są zwykle późnym popołudniem, bez dalszego picia alkoholu
przed położeniem się spać. Badania pokazują, że umiarkowana ilość alkoholu 1 spożyta
przynajmniej 6 godzin przed położeniem się spać może przyczynić się do nasilenia się
bezsenności w czasie drugiej połowy snu. Do tego czasu wypity wcześniej alkohol został już
usunięty z organizmu, co sugeruje relatywnie długotrwałe zmiany w mechanizmie regulacji snu
[7, 8].
Niekorzystne efekty deprywacji snu wzrastają po spożyciu alkoholu. Badani, którzy wypili
niewielką ilość alkoholu po częściowo nieprzespanej nocy osiągali gorsze wyniki na
symulatorze jazdy samochodem, nawet jeśli alkohol nie pozostał w organizmie [9,10]. Obniżony
poziom czujności może potencjalnie wzmagać uspokajające działanie alkoholu, tak jak ma to
miejsce w przypadku zmieniających się pór snu (np. przy pracy w systemie zmianowym) i
nagłych zmian strefy czasowej ( zjawisko "długu czasowego", ang. jet lag) [9]. Człowiek może
nie dostrzegać rozmiaru zaburzeń snu pojawiających się w omawianych warunkach,
zwiększając niebezpieczeństwo współwystąpienia senności i picia alkoholu.
Alkohol a zaburzenia oddychania
Około 2 do 4% Amerykanów cierpi na obstrukcyjny bezdech senny (obstructive sleep apnea OSA) - zaburzenie, w którym górne drogi oddechowe (tj. gardło) ulegają zwężeniu lub
zatamowaniu podczas snu [11]. Wywołane tym epizody przerywanego oddechu (tj. bezdechu)
budzą człowieka, który następnie powraca do normalnego oddychania i ponownie zasypia.
Powtarzające się epizody bezdechu, a następnie budzenia się mogą wystąpić wiele razy w
ciągu nocy, znacząco ograniczając czas snu, co powoduje senność w ciągu dnia. Alkoholicy są
grupą zwiększonego ryzyka zapadalności na bezdech senny, szczególnie jeśli chrapią [12].
Należy dodać, że umiarkowana lub duża dawka alkoholu wypita wieczorem może prowadzić do
zwężenia górnych dróg oddechowych [13, 14], powodując epizody bezdechu nawet u osób, u
których zazwyczaj nie występują symptomy omawianego zaburzenia. Ogólne tłumiące działanie
2/6
Alkohol a sen
alkoholu może powodować wydłużenie czasu trwania epizodów bezdechu, pogłębiając
ewentualnie istniejące wcześniej objawy bezdechu sennego [14].
Obstrukcyjny bezdech senny jest związany z gorszymi wynikami testów przeprowadzonych za
pomocą symulatora jazdy samochodem, jak również ze wzrostem liczby wypadków
samochodowych nie spowodowanych spożyciem alkoholu [9, 10]. Wśród pacjentów z głęboką
postacią bezdechu sennego spożywanie dwóch lub więcej drinków w ciągu dnia jest związane z
pięciokrotnie wyższym ryzykiem wypadku komunikacyjnego spowodowanego zmęczeniem w
porównaniu do pacjentów cierpiących na bezdech senny, którzy nie piją alkoholu lub piją go
bardzo mało [15]. Jako uzupełnienie tych danych należy stwierdzić, że połączenie alkoholu,
obstrukcyjnego bezdechu sennego i chrapania zwiększa ryzyko zawału serca, arytmii, udaru i
nagłej śmierci [16].
Starzenie się i wpływ alkoholu
Niewielką liczbę badań poświęcono wpływowi alkoholu na sen w różnych grupach wiekowych.
Scher [17] badał oddziaływanie alkoholu w okresie prenatalnym na wzór snu u niemowląt.
Pomiar aktywności elektrycznej mózgu u dzieci matek, które wypijały przynajmniej jeden drink
dziennie w ciągu pierwszego trymestru ciąży oraz dzieci matek niepijących wykazał przerywany
sen i wzrost wzbudzenia u tych pierwszych. Inne badania ujawniły, że dzieci, które otrzymywały
alkohol z mlekiem matki zasypiały szybciej, ale spały mniej niż te, które otrzymywały mleko bez
alkoholu [18]. Dokładne znaczenie tych wyników nie jest jasne.
W naturalnym procesie starzenia się następuje stopniowe ograniczenie ilości snu
wolnofalowego i nasilenie czuwania w porze nocnej. Ludzie powyżej 65 roku życia budzą się 20
lub więcej razy w ciągu nocy, przez co sen nie daje im pełnego wypoczynku [3]. Deficyty snu
związane z wiekiem mogą zachęcać do używania alkoholu w celu wywołania snu, mimo
wzrastającej podatności osób starszych na zaburzenia snu wywołane alkoholem [3, 19]. Do
potencjalnych źródeł niespójności wyników prac badawczych należą różne ilości alkoholu
stosowane w badaniach i trudności w określeniu, które z osób badanych cierpiały wcześniej na
zaburzenia snu [3].
Wpływ alkoholu na sen u alkoholików
Czynne picie i objawy abstynencyjne
Zaburzenia snu związane z alkoholizmem obejmują wydłużenie czasu koniecznego do
zaśnięcia, częste wybudzenia, obniżoną subiektywną jakość snu połączoną ze zmęczeniem w
ciągu dnia [3]. Nagłe ograniczenie intensywnego picia może wywołać zespół objawów
abstynencyjnych, któremu towarzyszy bezsenność oraz przerywanie snu. Skrócenie czasu snu
wolnofalowego może ograniczyć długość snu gwarantującego pełny odpoczynek. Sugeruje się,
że wzrost ilości snu REM może być związany z halucynacjami towarzyszącymi niekiedy
zespołowi objawów abstynencyjnych. U pacjentów z ostrym zespołem objawów
abstynencyjnych sen może składać się prawie wyłącznie z krótkich odcinków REM
przerywanych częstymi wybudzeniami [3, 20].
Zdrowienie i nawroty
Pomimo pewnej poprawy po ustąpieniu zespołu objawów abstynencyjnych, wzorzec snu u
alkoholików może nigdy nie powrócić do stanu normalnego, nawet po latach abstynencji [3, 21].
3/6
Alkohol a sen
Sen trzeźwych alkoholików jest zazwyczaj płytszy, ze skróconą fazą wolnofalową oraz
nasilonym czuwaniem w porze nocnej, co nie zapewnia pełnego wypoczynku i może
powodować poczucie zmęczenia w ciągu dnia [22]. Powrót do intensywnego picia prowadzi do
zwiększenia ilości snu wolnofalowego i osłabienia stanu czuwania. Ta pozorna poprawa w
zakresie ciągłości snu może sprzyjać nawrotom, przyczyniając się do błędnego wrażenia, że
spożywanie alkoholu poprawia sen [23-25]. Niemniej jednak kontynuowanie picia ponownie
zaburza wzorzec snu [3].
Naukowcy próbowali przewidywać możliwość nawrotu na podstawie pomiaru zaburzeń snu.
Gillin i współpracownicy [26] mierzyli sen REM u pacjentów skierowanych na miesięczną
terapię odwykową. Wyższy poziom REM pozwalał przewidzieć nastąpienie nawrotu w ciągu 3
miesięcy po zwolnieniu ze szpitala u 80% pacjentów. Przegląd dodatkowych badań [3] dowodzi,
że osoby powracające do nałogu wykazują większą ilość snu REM i niższą snu wolnofalowego
na początku leczenia w porównaniu do osób, które utrzymują abstynencję. Chociaż potrzebne
są dalsze badania, przedstawione dane mogą ułatwić wczesne rozpoznanie pacjentów
zagrożonych nawrotem i pozwalają klinicyście na przygotowanie odpowiedniego programu
terapeutycznego.
Alkohol a sen - komentarz dyrektora NIAAA dr. med. Enocha Gordisa
Według najnowszych danych Amerykanie są szczególnie narażeni na różnego typu problemy
zdrowotne związane ze snem. Używanie alkoholu wpływa na sen na parę różnych sposobów i
może wzmagać problemy tego rodzaju. Ponieważ spożywanie alkoholu jest szeroko
rozpowszechnione, ważne jest zrozumienie sposobu, w jaki oddziałuje na sen, powodując
wzrost ryzyka chorób. Na przykład powszechnie uważa się, że wypicie drinka przed snem może
pomóc w zaśnięciu. Jednakże alkohol zaburza również normalny wzorzec snu, co powoduje
większe zmęczenie i stres fizyczny. Używanie alkoholu może wzmagać zaburzenia snu takie
jak bezdech senny; osoby z takimi problemami powinny zachować ostrożność w tym zakresie.
Wielu karmiącym matkom lekarze nadal radzą picie alkoholu w celu pobudzenia laktacji. Dzieci,
które otrzymują alkohol z mlekiem matki, mają zaburzony wzorzec snu. Ponieważ badacze jak
dotąd nie wiedzą, co powoduje te zaburzenia, lekarze powinni rozważyć udzielane przez siebie
rady.
Problemy ze snem związane z zespołem objawów abstynencyjnych i późniejszą terapią
behawioralną mogą również komplikować leczenie alkoholizmu. Problemy te, doświadczane
przez wielu powracających do zdrowia alkoholików, mogą przyczynić się do wzrostu ryzyka
powrotu do nałogu. Ponieważ jest możliwe, że alkohol oddziałuje na neuroprzekaźniki
zaangażowane w proces snu, wzrost wiedzy o wpływie alkoholu na mózg może pomóc w
opracowaniu nowych technik terapeutycznych w celu leczenia zaburzeń snu związanych z
alkoholem i, być może, zwiększyć szanse długotrwałej trzeźwości.
Tłumaczenie: Krzysztof Fronczyk
Bibliografia
[1] Roehrs, T., and Roth, T. Alcohol-induced sleepiness and memory function. Alcohol Health
Res World 19(2):130-135, 1995. [2] Kupfer, D.J., and Reynolds, C.F. Management of insomnia.
N Engl J Med 336(5):341-346, 1997. [3] Aldrich, M.S. Effects of alcohol on sleep. In: Lisansky
4/6
Alkohol a sen
Gomberg, E.S., et al., eds. Alcohol Problems and Aging. NIAAA Research Monograph No. 33.
NIH Pub. No. 98-4163. Bethesda, MD: NIAAA, in press. [4] Guyton, A.C. Human Physiology
and Mechanisms of Disease. 5th ed. Philadelphia: W.B. Saunders, 1992. [5] Zajicek, K., et al.
Rhesus macaques with high CSF 5-HIAA concentrations exhibit early sleep onset.
Neuropsychopharmacology, in press. [6] Shepherd, G.M. Neurobiology. 3d ed. New York:
Oxford University Press, 1994. [7] Landolt, H.-P., et al. Late-afternoon ethanol intake affects
nocturnal sleep and the sleep EEG in middle-aged men. J Clin Psychopharmacol
16(6):428-436, 1996. [8] Vitiello, M.V. Sleep, alcohol and alcohol abuse. Addict Biol
(2):151-158, 1997. [9] Roehrs, T., et al. Sleepiness and ethanol effects on simulated driving.
Alcohol Clin Exp Res 18(1):154-158, 1994. [10] Krull, K.R., et al. Simple reaction time
event-related potentials: Effects of alcohol and sleep deprivation. Alcohol Clin Exp Res
17(4):771-777, 1993. [11] Strollo, P.J., and Rogers, R.M. Obstructive sleep apnea. N Engl J
Med 334(2):99-104, 1996. [12] Aldrich, M.S., et al. Sleep-disordered breathing in alcoholics:
Association with age. Alcohol Clin Exp Res 17(6):1179-1183, 1993. [13] Mitler, M.M., et al.
Bedtime ethanol increases resistance of upper airways and produces sleep apneas in
asymptomatic snorers. Alcohol Clin Exp Res 12(6):801-805, 1988. [14] Dawson, A., et al. Effect
of bedtime ethanol on total inspiratory resistance and respiratory drive in normal nonsnoring
men. Alcohol Clin Exp Res 17(2):256-262, 1993. [15] Aldrich, M.S., and Chervin, R.D. Alcohol
use, obstructive sleep apnea, and sleep-related motor vehicle accidents. Sleep Res, in press.
[16] Bassetti, C., and Aldrich, M.S. Alcohol consumption and sleep apnea in patients with TIA
and ischemic stroke. Sleep Res 25:400, 1996. [17] Scher, M., et al. The effects of prenatal
alcohol and marijuana exposure: Disturbances in neonatal sleep cycling and arousal. Pediatr
Res 24(1):101-105, 1988. [18] Mennella, J.A., and Gerrish, C.J. Effects of exposure to alcohol
in mothers’ milk on the infants’ sleep and activity levels. Pediatrics, in press. [19] Block, A.J., et
al. Effect of alcohol ingestion on breathing and oxygenation during sleep. Am J Med
80(4):595-600, 1986. [20] Allen, R.P., et al. Electroencephalographic (EEG) sleep recovery
following prolonged alcohol intoxication in alcoholics. J Ner and Ment Dis 153(6):424-433, 1971.
[21] Williams, H.L., and Rundell, Jr., O.H. Altered sleep physiology in chronic alcoholics:
Reversal with abstinence. Alcohol Clin Exp Res 5(2):318-325, 1981. [22] Gillin, J.C., et al. EEG
sleep studies in "pure" primary alcoholism during subacute withdrawal: Relationships to normal
controls, age, and other clinical variables. Bio Psychiatry 27:477-488, 1990. [23] Lester, B.K., et
al. Chronic alcoholism, alcohol and sleep. In: Gross, M.M., ed. Advances in Experimental
Medicine and Biology: Volume 35. Alcohol Intoxication and Withdrawal: Experimental Studies.
New York: Plenum Press, 1973. pp. 261-279. [24] Skoloda, T.E., et al. Sleep quality reported by
drinking and non-drinking alcoholics. In: Gottheil, E.L., et al., eds. Addiction Research and
Treatments: Converging Trends. New York: Pergamon Press, 1979. pp. 102-112. [25] Zarcone,
V., et al. Alcohol, sleep and cerebrospinal fluid changes in alcoholics: Cyclic AMP and biogenic
amine metabolites in CSF. In: Gross, M.M., ed. Advances in Experimental Medicine and
Biology: Volume 85A. Alcohol Intoxication and Withdrawal-IIIa: Biological Aspects of Ethanol.
New York: Plenum Press, 1977. pp. 593-599. [26] Gillin, J.C., et al. Increased pressure for rapid
eye movement sleep at time of hospital admission predicts relapse in nondepressed patients
with primary alcoholism at 3-month follow-up. Arch Gen Psychiatry 51:189-197, 1994.
1 Na ogół przyjmuje się, że standardowy drink to 250 ml piwa 5-procentowego, 100 ml wina lub
25 ml wódki. W badaniach nad alkoholizmem takie określenia, jak "niskie" spożycie alkoholu,
"umiarkowane" czy "intensywne" picie stosowane są w sposób niespójny, zatem terminy
5/6
Alkohol a sen
używane w tym tekście w każdym przypadku odnoszą się do konkretnych badań. (powrót)
6/6