Jerzy Bartkowski Socjologiczna analiza społecznej percepcji

Jerzy Bartkowski
Socjologiczna analiza społecznej percepcji potrzeb społecznych i poziomu ich zaspokajania w
Warszawie. Podsumowanie i wnioski.
1. Głównymi problemami miasta w opinii jego mieszkańców są: a) komunikacja, b)
bezpieczeństwo, c) potrzeby zdrowotne, d) potrzeby mieszkaniowe. Na plan pierwszy potrzeb
Warszawy wysuwa się komunikacja. Jest to problem pierwszoplanowy dla warszawiaków i
dotyczący kaŜdego mieszkańca miasta. Problemy związane z komunikacją stanowią 76,7%
wybranych jako waŜne przez respondentów problemów Warszawy. Problemy te ostatnio się
nasiliły w opinii publicznej takŜe ze względu na rozwój ludnościowy prawobrzeŜnej
Warszawy i zjawisko suburbanizacji - rozwoju strefy podmiejskiej miasta.
Komunikacja jest problemem, który silnie wiąŜe się z funkcją metropolitarną Warszawy.
Transport jest głównym czynnikiem spajającym metropolię i umoŜliwiającym z niej dojazd
do pracy, jak teŜ i dotarcie klientom warszawskich sklepów i odbiorcom instytucji kultury,
uczniom do szkół i chorym do szpitali.
Transport i komunikacja będą silnie determinowały moŜliwość dalszego rozwoju miasta.
Istotnie wpływa to na połączenie moŜliwości zamieszkania w okręgu podwarszawskim
(niŜsze koszty, wyŜsza jakość otoczenia) z pracą w Warszawie. Ma to wpływ na podaŜ siły
roboczej w Warszawie. Jest takŜe waŜna dla lokalizacji aktywności ekonomicznej w okręgu
podwarszawskim, a związanej rynkami zbytu z Warszawą.
2. Inne problemy jak poprawa bezpieczeństwa, czystość w mieście, słuŜba zdrowia,
budownictwo mieszkaniowe czy bezrobocie, są nie tylko rzadziej wymieniane, ale i częstość
ich wymieniania maleje. Nie oznacza to, Ŝe tych problemów nie ma i Ŝe są one mało istotne,
tylko raczej, Ŝe kwestia komunikacji wyraźnie je zdominowała.
3. Na potrzeby inwestycyjne miasta rzuca teŜ światło ocena infrastruktury miasta przez
warszawiaków. Wśród brakujących obiektów często wymienia się: ścieŜki rowerowe (78%),
place zabaw dla dzieci (74%), parki, skwery i tereny zielone (69%), ośrodki sportowo–
rekreacyjne (69%). Znaczący jest takŜe niedosyt imprez kulturalnych i kulturalnorozrywkowych (43%). Są to potrzeby związane z opieką nad dziećmi, rodzinnym i
indywidualnym spędzaniem wolnego czasu.
4. Kwestia funkcjonowania administracji i obsługa załatwiania spraw urzędowych dotyczy
mniejszej liczby mieszkańców niŜ komunikacja i transport. MoŜna oceniać to na ok. połowę
mieszkańców miasta. Mają one raczej korzystne oceny. Jednak warszawiacy częściej niŜ inni
mieszkańcy Polski załatwiają sprawy w urzędach, częściej się z nimi kontaktują i mają
wyŜsze wobec nich oczekiwania. W Warszawie silniej niŜ gdzie indziej akcentuje się
potrzebę nowoczesnych form administracyjnych, a szczególnie moŜność załatwiania róŜnych
spraw urzędowych przez internet. WiąŜe się z tym wyŜsze nasycenie i lepsze obznajomienie z
nowoczesnymi technologiami warszawiaków. Ok. 2./3 z nich ma dostęp w domu do internet.
Jest to zapotrzebowanie na moŜność załatwiania spraw on-line, a nie tylko ściąganie druków i
czytanie informacji. Oczekiwania dotyczą tych spraw, które załatwia się najczęściej, które są
dla respondenta waŜne i które są związane z największą dla niego uciąŜliwością. Są to przede
wszystkim postulaty większej elektronizacji słuŜby zdrowia (rejestracja) i słuŜb skarbowych,
a następnie spraw związanych z uzyskiwaniem dokumentów róŜnego typu.
5. Oceny stanu bezpieczeństwa mieszkańców i słuŜb za to odpowiedzialnych są pozytywne, a
ranga problemu w odczuciu społecznym maleje, potwierdzana przez wskaźniki obiektywne i
subiektywne (rosnące dodatnie oceny policji i straŜy miejskiej). Obserwowane trendy
pokazują na wzrost poczucia bezpieczeństwa mieszkańca Warszawy. Niemniej poziom
przestępstw i wykroczeń jest wysoki. Znacząca grupa warszawiaków pada co roku ofiara
przestępstw. Jeśli się to porówna z innymi jednostkami, to ten wskaźnik jest Warszawie
wyŜszy niŜ średnia dla Polski i dla pozostałych wielkich aglomeracji. Poczucie zagroŜenia i
doświadczenie jego deprywacji jest takŜe wyŜsze niŜ gdzie indziej w Polsce. CięŜsze
przestępstwa są nierówno w Warszawie rozłoŜone - występuje przewaga Śródmieścia, Pragi
Południe i Mokotowa.
6. Sprawa jakości i dostępności słuŜby zdrowia, jest kwestią dotycząca szerokiego grona
warszawiaków. SłuŜba zdrowia w Warszawie mimo jej większego niŜ gdzie indziej
potencjału, znajduje się pod presją zwiększonych oczekiwań. Szersze są potrzeby zdrowotne
warszawiaków (wykształcenie i zamoŜność), wywiera takŜe na to wpływ struktura
demograficzna stolicy (relatywnie wysoki udział ludności w rocznikach starszych).
Warszawiacy przywiązują większą wagę do kwestii zdrowotnych. Korzystają z szerszej
palety usług, szukając pomocy w zaleŜności od potrzeby ze słuŜby zdrowia publicznej, jak i
opłacanej przez nich samych lekarzy. Gospodarstwa domowe wydają więcej na zdrowie niŜ
przeciętnie gospodarstwo domowe w Polsce. Większe jest zainteresowanie zdrowym stylem
Ŝycia (kwestia ścieŜek rowerowych i obiektów sportowo-rekreacyjnych).
Dostęp do słuŜby zdrowia jest silnie w Warszawie zróŜnicowany ze względu na gwałtowny
rozwój nowych dzielnic. Przedmiotem negatywnej oceny warszawskiej słuŜby zdrowia są
głównie odległe terminy przyjęć, trudności z dostaniem się do specjalisty i długie kolejki do
lekarza ogólnego.
Problemy związane z opieką zdrowotną będą narastać ze względu na przypuszczalny wzrost
liczby mieszkańców w starszym wieku, jak i zwiększone zapotrzebowanie na opiekę
medyczną z powodu wzrostu wagi przywiązywanej do kwestii zdrowia. Przy dyskusji
problemów słuŜby zdrowia warto wskazać systematycznie malejącą liczbę lekarzy w
Warszawie, szczególnie od roku 2003.
7. Stan środowiska naturalnego jest oceniany w Warszawie jako zły. jednak Warszawiacy juŜ
przyzwyczaili się do jego degradacji (jakość wody w kranie, zanieczyszczenie Wisły) i stąd
nie pojawia się to jako silnie akcentowany i pilny postulat. Na plan pierwszy wysuwa się
problem jakości wody w sieci wodociągowej. Znaczące, choć zróŜnicowane od dzielnicy, są
problemy kurzu, zapylenia i hałasu.
8. W Warszawie nie występuje kwestia bezrobocia, ale raczej problem braku pracowników.
Niedobory występują w dwu grupach: nisko- i wysokokwalifikowanych pracowników.
Problem zapewnienia odpowiedniej podaŜy pracowników, ma i będzie miał olbrzymie
znaczenia dla rozwoju Warszawy. Ściśle się wiąŜe z charakterem i kierunkami szkolnictwa
wyŜszego, a pośrednio wywiera na to wpływ polityka mieszkaniowa.
Warszawiacy są jako pracownicy bardziej wymagający: częściej zmieniają pracę, mieli więcej
prac i krótszy staŜ pracy u obecnego pracodawcy. Średnia płaca w Warszawie znacząco
przekracza średnią dla kraju. Warszawa stanowi, obok Górnego Śląska, strefę najwyŜszych
płac w Polsce. Średnia płaca w Warszawie przewyŜsza o ok. 40% średnie płace w Polsce.
W samej Warszawie występuje silna międzysektorowa nierówność płac. RóŜnice między
sektorem publicznym (ale i w jego obrębie) i sektorem prywatnym są znaczące. MoŜliwe, Ŝe
ma to wpływ na odpływ niektórych kategorii jak lekarzy. Migracje zarobkowe po otwarciu
granic Unii nie dotknęły tak Warszawy jak reszty Polski. Koncentrują się one bowiem
głównie na terenach wiejskich.
9. Warszawiacy sportem się mało interesują i rzadziej niŜ inni mieszkańcy miast i wsi w
Polsce uczestniczą w imprezach sportowych. Natomiast w Warszawie jest silne
zainteresowanie rekreacją i moŜliwością wypoczynku. Wywierają wpływ nacisk nowe style
Ŝycia, związane z koncentracją na własnym zdrowiu. Przy ocenie infrastruktury warszawiacy
wskazują na brak ośrodków sportowo-rekreacyjnych, parków, skwerów i terenów zielonych,
ścieŜek rowerowych i imprez kulturalno-rozrywkowych
10. Warszawa jest miejscem, które przyciąga duŜo przybyszów z kraju i zagranicy. Stanowi
jedno z większych ośrodków koncentracji ruchu turystycznego w Polsce. Na jednego
warszawiaka przypada 0,96 turysty w ciągu roku. Jednak dominują wizyty krótkie. Dotyczy
to zarówno odwiedzających z kraju, jak i z zagranicy. Zwraca uwagę o wiele lepsze
wykorzystanie swoich atutów przez Kraków. Jeśli wskaźniki ruchu turystycznego odnieść do
liczby mieszkańców, to wyraźnie dystansuje on Warszawę. Przyczyny, jakie się wskazuje, to
zbyt mała troską o atrakcyjność Warszawy dla gości i niedorozwój bazy noclegowej,
szczególnie tańszej.
11. Edukacja stanowi silną potrzebę mieszkańców Warszawy, jak jest jedną z jej kluczowych
funkcji. Warszawiacy mają wyŜsze aspiracje i potrzeby edukacyjne, zarówno dla siebie, jak i
swoich dzieci.
Warszawa jest silnym miejscem koncentracji studentów i kadry naukowej w skali kraju.
Studenci stanowią znaczącą część populacji miasta. Ta funkcja miejska moŜe mieć znaczenie
dla jego rozwoju. W dłuŜszej perspektywie naleŜałoby zanalizować relacje między
kierunkami kształcenia a potrzebami rynku pracy, tak aby produkowani, co roku absolwenci
wyŜszych uczelni mogli znaleźć pracę (ok. 20 tys.).
12. Uczestnictwo w kulturze warszawiaków jest niskie. Jednak uznawana jest ona za waŜną
dla Warszawy. Kultura naleŜy do funkcji metropolitarnych i stołecznych Warszawy. Jest tu
znacząca koncentracja Ŝycia kulturalnego i artystycznego Mazowsza i całego kraju.
13. W Warszawie problemy ludności starszej i osób niepełnosprawnych występują w
większym natęŜeniu niŜ w innych miejscach kraju. W Warszawie jest większą koncentracja
ludności starszej niŜ w typowej gminie. Sami mieszkańcy oceniają je jako mniej przyjazne dla
seniorów niŜ dla innych kategorii jej mieszkańców. Procesy zmiany struktury wiekowej są
nierówno rozłoŜone przestrzennie w Warszawie. Zaznacza się podział na „starą” i „młodą”
Warszawę. Dzielnice centralne maja ludność starszą, a takŜe zmniejszają swoje zaludnienie.
Te procesy będą w przyszłości narastały.
Osoby niepełnosprawne tworzą znaczący odsetek ludności Warszawy. Stanowią ok. 10,7%
jego mieszkańców, a procent wzrasta wśród osób starszych, z których prawie co 3 naleŜy do
tej kategorii. Wielkie miasta przyciągają niepełnosprawnych ze względu lepsze warunki Ŝycia
i większe moŜliwości nauki, opieki zdrowotnej i pracy. Mają oni swoje specyficzne problemy
jak poziom bezrobocia i dezaktywizacji zawodowej, jak teŜ potrzeby odpowiedniego
udostępniania przestrzeni (bariery architektoniczne i oznakowanie, waŜne dla osób
niedowidzących).
14. Warszawa jest środowiskiem zamoŜnym. Wynika stąd większe zapotrzebowanie na usługi
społeczne wyŜszej jakości (opieka nad dziećmi, szkoły, zdrowie, rekreacja, opieka nad
starszymi). Jednak zamoŜność Warszawy powoduje, Ŝe koszty Ŝycia w Warszawie są wyŜsze.
Wywiera to wpływ na procesy migracyjne np. niedostatek niskokwalifikowanej siły roboczej.
Niemniej Warszawa jako środowisko wielkomiejskie ma większe natęŜenie patologii rodziny
jak rozwody, czy niepełne rodziny.
15. Warszawa ma niską stopę urodzin i ujemny przyrost naturalny - rozwija się dzięki
migracjom. Nietypowo jak na Polskę (spadek ludności) jej ludność wciąŜ wzrasta. Warszawa
ma wyŜszy niŜ przeciętna gmina w Polsce odsetek mieszkańców, którzy osiedlili się w niej po
r.1989. W samej Warszawie zmniejsza się ludność centrum, a zwiększa dzielnic obrzeŜa.
Jednocześnie wzrasta ludność obszaru metropolitarnego.
Jednak w konsekwencji migracji występuje w Warszawie zaburzona struktura demograficzna
ze względu na przewagę kobiet wśród migrantów. Szczególnie występuje to w kohorcie
wiekowej 25-35 lat.
16. W Warszawie jest silny deficyt mieszkań. Wywiera to wpływ na procesy demograficzne.
W Warszawie ze względu na niemoŜność zapewnienia rodzinie samodzielnego mieszkania
jest większa liczba osób samotnych, rodzin bez własnego mieszkania, i późniejszy jest
moment zawierania związków małŜeńskich. Jednak moŜna zastanowić się czy aktualne formy
budownictwa mieszkaniowego mogą ten popyt zaspokoić. Szczególnie, Ŝe w ostatnich latach
przejęli go głównie prywatni inwestorzy, budujący na sprzedaŜ lub wynajem.
17. Warszawa, choć oceniana jako atrakcyjne miejsce zamieszkania, cechują się słabą więzią
lokalną. Słabsze są związki emocjonalne warszawiaków z ich miastem. Niskie jest
systematyczne czytelnictwo wkładek stołecznych w gazetach. Relatywnie większą
popularnością cieszy się "Telewizyjny Kurier Warszawski".
Są tu obecne róŜne czynniki: duŜy udział przybyszów w 1. i 2. pokoleniu, ale takŜe brak
odpowiednich symboli identyfikacyjnych, i brak wyrazistej w tym kierunku polityki.
Dzielnice są mało obecne w świadomości społecznej. Nie funkcjonują jako swoiste jednostki
z odpowiadająca im więzią społeczną. W małym stopniu stanowią samoistne centra społeczne
i ośrodki aktywności. Słabo takŜe funkcjonują struktury pośrednie: sąsiedztwo, osiedle, czy
parafia. Bardziej silna jest identyfikacja z miastem jako całością.
18. Warszawiacy mało uczestniczą w lokalnym Ŝyciu politycznym. Polityka lokalna jest dla
nich wyraźnie drugorzędna. Percepcja działań władz miasta jest dokonywana pod kątem ich
własnych potrzeb, a wzbudza małe samoistne zainteresowanie. Interesują się jakością zieleni,
czystością, komunikacją i stanem bezpieczeństwa. Natomiast trudniej im się wypowiedzieć o
poziomie poinformowania mieszkańców o działalności władz, czy jakości obsługi
mieszkańców w urzędzie dzielnicy. Większość nie zna burmistrza swojej dzielnicy. TakŜe
relatywnie wysokie są odsetki odpowiedź „trudno powiedzieć” przy ocenie kolejnych
prezydentów miasta.
Bezpośrednie wybory prezydenta spowodowały większe zainteresowanie samorządem i
większą o nim wiedzę. Prezydent jest widoczną i wyrazistą postacią dla mieszkańca, zarazem
utoŜsamianą z całością działania samorządu miasta. Jemu przypisuje się największy wpływ
na funkcjonowanie miasta. Jednak udział warszawiaków w wyborach lokalnych jest niski.
Zwiększa nimi zainteresowanie i podnosi znacząco ich frekwencję dopiero wymiar
ogólnopolski takich wyborów jak w 1990 i 2006 r.
19. Warszawiacy są bardziej upolitycznieni i bardziej otwarci na świat niŜ przeciętny Polak. Z
zainteresowań są raczej kosmopolitami. Interesują się o wiele bardziej krajowym Ŝyciem
politycznym, polityką międzynarodową i krajową, a mniej lokalną. WyŜszy jest wśród nich
poziom znajomości języków obcych, dotyczy to głównie angielskiego i rosyjskiego.
Natomiast mało rozpowszechniona jest znajomość niemieckiego.
Warszawiacy są bardziej od innych mieszkańców Polski pro-europejscy. W znacząco
wyŜszym stopniu niŜ przeciętny Polak popierają członkostwo w Unii i jest to częściej dla nich
sprawa osobiście waŜna. Oni takŜe cechują się wyŜszym poziomem zaufania do niej.
Warszawiacy bardziej pozytywnie niŜ przeciętny Polak oceniają transformację i są bardziej
politycznie i społecznie liberalni. Zdecydowanie słabiej popierają politykę pro-socjalną i
egalitaryzm, natomiast większe ma dla nich znaczenie rozwój ekonomiczny, działalność
gospodarcza i związane z nimi zagadnienia.
20. Strategia problemów społecznych powinna uwzględniać społeczny ich kontekst. Są to
mechanizmy kształtowania się wizji społecznych problemów i specjalny typ problemów
Warszawy, związane ze specyfiką jej mieszkańców. Problemy te istnieją w określonej
świadomości społecznej. Są one kształtowane nie tylko przez ich zakres, ale i społeczną
percepcję. W odbiorze warszawiaków istotny jest aspekt utylitarny w stosunku do miasta. O
hierarchii potrzeb decyduje ich waga dla przeciętnego mieszkańca. DuŜe znaczenie ma
zaspokajanie określonych potrzeb komunikacji, słuŜby zdrowia, bezpieczeństwa i
szkolnictwa. Są one znaczące dla walidacji Warszawy i dla ocen działania samorządu.
Mieszkańcy kształtują je poprzez pryzmat tego, co dla nich bliskie i waŜne np. spojrzenie na
problem bezpieczeństwa w perspektywie policji jest kształtowany przez cięŜsze przestępstwa,
mieszkańców, te które ich dotyczą, a więc przede wszystkim wykroczenia, a wśród nich
najbardziej znaczące są dotyczące samochodów.
Warszawiacy to specjalny rodzaj odbiorcy i obserwatora działań władz. Jest to bogatsza i
bardziej wykształcona ludność niŜ gdzie indziej. Stąd oczekiwania większego zakresu usług i
potrzeby większej liczby usług związanych z jakością Ŝycia, a mniej z biedą i brakiem pracy.
Rośnie rola nowych stylów Ŝycia w kształtowaniu potrzeb i zapotrzebowania na usługi. W
oczekiwaniach zwiększa się rola potrzeb wyŜszego rzędu jako punktu odniesienia do ocen
miasta i jego władz. Stąd większy popyt w zakresie usług komunalnych, czy infrastruktury
spędzania wolnego czasu, i silniejszy nacisk na jakość usług.
Wielkość i złoŜoność miasta powodują współwystępowanie róŜnych procesów w
poszczególnych jego częściach np. w niektórych obszarach miasta mamy procesy
gentryfikacji, a w innych typowe problemy młodego, demograficznie pręŜnego osiedla:
Ŝłobki, przedszkola, szkoły. Procesy te są nierówno rozłoŜone przestrzennie np. zaznacza się
podział na „starą” i „młodą” Warszawę.
Problemy Warszawy naleŜy analizować dynamicznie i zwracać uwagę nie tylko na kwestie
aktualne, ale i potencjalne np. wzrost aktywizacji zawodowej kobiet, czy kwestia kierunków
kształcenia.
WaŜnym aspektem jakości Ŝycia w Warszawie jest problem więzi społecznej i identyfikacji z
miastem. Warszawa jest miastem z duŜym udziałem przybyszów. Jednak brak jest specjalnej
polityki dla wzmocnienia identyfikacji z miastem i szerszej aktywizacji struktur niŜszego
poziomu integracji: dzielnicy, osiedla czy sąsiedztwa.
21. Potrzeb Warszawy nie moŜna oddzielić od potrzeb aglomeracji. Jest potrzeba stworzenia
odpowiednich polityk i instrumentów ich wdraŜania. Strategia rozwoju Warszawy nie moŜe
być strategią rozwoju samej Warszawy, ale rozwoju całości społecznej określanej jako
aglomeracja warszawską, gdyŜ ani problemów, ani mechanizmów rozwoju Warszawy nie
moŜna z niej wydzielić.
22. Istnieje potrzeba strategii społecznej, a nie tylko ekonomicznej czy urbanistycznej, gdyŜ
istnieje sprzęŜenie rozwoju społecznego, urbanistycznego i ekonomicznego w rozwoju
Warszawy. W rozwoju nowych funkcji metropolitarnych znaczący jest udział ludności
bardziej wykształconej i wiąŜe się to ze zwiększonym zapotrzebowaniem na usługi związane
z jakością Ŝycia. TakŜe mechanizmy rozwojowe Warszawy związane z potrzebą koordynacji
działań w demokratycznych warunkach instytucjonalnych są związane z Ŝywą i funkcjonująca
więzią społeczną.