Siniugina_L_1978

STUDIA FlLOZOFIC~NE
Nr 10 (155) 197&
Larysa Si1iiugina
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
E. FROMMA TEORIA "POSTAWY TWORCZEJ"
Fromma rozważania o twórczości, o postawie twórczej mają ścjsly
z jego teorią miłości i teorią orientacji produktywnej, zajmują
zatem odpowiednie miejsce w jego całościowej lwncepcji antropologicznej.
Mówiąc o 'twórczości, Fromm wskazuje na dwa sposoby jej rozumienia 1. Po pierwsze, twórczość można pojmować jako tworzenie czegoś
nowego, co inni ludzie mogliby zobaczyć lub usłyszeć. Może to być
obraz, rzeiba, symfonia, poemat itp. Po drugie, o twórczości można
mówić jako o postawie (c/'eativc attitude), która istnieje niezaleznie
ilU t<'go, czy zachodzi fakt tworzenia w sensie wyżej rozumianym.
Pierwszy rodzaj twórczości, który Fromm nazywa twórczością artystyczną, jest uwarunkowany przez szereg czynników: talent, proces uczenia
&h;, praktykę, sytuację społeczną i ekonumiczn'1. Sq bowiem uwarunkowama spoleczno-ekonomicz{lc, które .umożliwiają rozwój talentu, a są
też takie, ~tóre go hamują.
Fromma' interesuje twórczość w drugim rozumieniu, tj. jako posta-:
wa, jako cccha charakteru (clwracter tratt).
Co to jest zatem twórczość? Fromm odpowiada. iż w' sposób najbardziej ogólny można by ją określić jako z d o l n ość u Ś w i, a d om i e n i a s o b i e i r o z w i ą z a n i a (p r o b l e m u) 2. Natychmiast
pojawia się pytanie, jak o9.różnić postawę twórczą od nretwórczej, Czy
w każdym wypadku uświadomienia sobie i fozwddania jakJCgoś zadunia można mówić o twórczości. Aby odpowiedzieć na to pytanie, Fromm
wkracza VI. dziedzinę stosunków międzyludzkich, w której czuje si~
najpe\vniej.
Wszyscy' podziclamy fobię - twierdzi - zbyt blis.kiego kontaktu
z drugą- osobą. Lękamy się penetJ:acji jej wnętrza, zatrzymujemy siG
na powierzchni. Mamy na temat drugiej osoby wiedzę wycinkową, ko)"l'spondującq z przejawianą wobec niej oboj~tnościq uczuciową :1. Widzimy drugiego człowieka w sposób powierzchowny i' często w sposób
nie odpowiadający rzeczywIstości.
'
.JeŚli dostrzegamy drugiego człowieku w ~posób· nicobiektywny, tj.
niezgodny z rzeczywistością, to znaczy, że nasz kontakt z tym człowie­
kiem nie ma
charakteru twórczego. Dzieje
się tak, po pierwsze, dlatcg\)
,
,
związek
-- - - -
\
E. Fromm; The c'I'eative attitude, w: CTeativzty and zts cultivation, cd. IIarold
11. Anderson, New York 1959.
.
l
,2
"Tfimże.
Postawa taka jest charaktery~tyczna dla tzw. orientacji odbiorczej, zob.
E. Fromm, Man fOT himself, Ncv.: York 1947.
3
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
150
La rusa Siniugina
że w kontaktach międzyludzkich uruchamiamy mechanizm projekcji.
Gdy jestem zły, odbieram druglCgo człowieka jako złego, gdy zaś odczuWam lęk, przypisuję mu lękliwość. Widzimy drugiego człowieka'
.w różnych przebraniach, nie uświadamiając sobie tego. Po drugie, nasza w}asna emocjonalność czyni nas nie zdolnymi do "wczucia się" w inneogo człowieka.._
._.
W terminologii etyki buddyjskiej, do której odwołuje się Fromm,
mówi si~ o trzech "grzcchach" znkłócajqcych stosunki mif'ld7.Y ludźmi:
zachłanności, wyobraźni i złości (agresji).
Jeśli w sposób zachłanny czegoś chcemy od drugiej osoby, nie muże­
my jej widzieć obiektywnie. Nasza wyobraźnia, z kolei, przypisuje jej
nie istniejące cechy, a nasza agresja każe się w niej dopatrywae przcciwnika, klórego należy zniszczyć. Wszystkie te postawy dość daleku
odbIegają od obiektywnego postrzegania rzeczywistości.
Postrzegać drugą osobę twórczo, to znaczy postrzegać ją obiektywnie, tj. bez projekcji i bez wypaczeń. Oznacza to także przezwyciężenie
własnych neurotycznych cech, leżących u podłoża projekcji i wypaczeii.
Postawa twórcza implikuje pełną świadomość rzeczywistości wewnętrz­
nej i ze,wnętrznej.
Doświadczenie twórczości, tj. postawa kreatywna w zakres~e kszt:lllowania więzi międzyludzkich, może mieć w odczuciu subiektywnym
zdumiewaj,!cy c~1arakter. Drugi człowiek stanowi wyzwanie, jest pytaniem, na które muszę odpowiedzieć całą swoją osobą '. Można kogo$
widzieć sto razy, pisze Fromm, a dopiero za sto pierV'{szym ujrzeć w sposób pełny, czyli twórczy.
.
Jakie są cechy charakterystyczne postawy twórczej? Fromm wymienia i analizuje je kolejno:
1. Przede wszystkim jest to zdelność dziwienia się, zdolność do7.DUwama olśmenia. Tę zdolność posiadają dzieci., Potrafią one być zaintrygowane, zdziwione, olśnione, i to właśnie nadaje ich reakcji charakter twórczy. Jednak po przejściu przez okres edukacji wiele ludzl
traci zdolność duznawania olśnienia.
UmiejGtno~ć dziwienia Sl~, b~d~ca cechą charakterystyczną postawy
twórczej, jest odbierana przez ludzi wykształconych jako symptom ignorancJi. Nie wypada dziwić się, stwierdzamy, i pozbawiamy się w ten
sposób wszelkiej t\.vórczej perspektywy.
Zdolność doznawania olśmenia jest' zdaniem Fromm warunkiem
wszelkiej twórczo~ci, nauki i sztuki. Naukowy geniusz mUl'li posiadać,
tę cechę, na co ma. wskazywać fakt, iż wiele naukowych odkryć dokonało się mocą "doznania olśnienia". Zdolność rozwiązywania problemu
jest częściq składową tej sytuacji. '
2. Drugą przesłanką postawy twórczej jest zdolność koncentracji.
Jest to cecha niezwykle rzadko spotykana w naszej zachodniej kulturze, twierdzi Fromm ..Jesteśmy stale zajGci, ale .nie umiemy się koncentrować. Gdy wykonujemy jakieś zajęcie, nasze myśli już błądzćl
gdzie indziej. Potrafimy jędnocześnie słuchać radia, czytać gazetę, rozmawiać z żoną i jeść śniadanie. Potrafimy wykonywać wiele czynności
na raz, zarazem nie robiąC!' mc.
~ Podobne rozumienie więzi międzyludzkiej, a zwłaszcza zjawiSka miłości,
wyst<:puje u P. Ricocura, protestanckiego fenomenologa, kt6ry rodow6d sw6j, podobnie jak Fromm, wywodzi od Freuda. Por. P. Ricoeur, De Z'interpretation (Essai
sur Freud), Paris 19'65.
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.
E. Fromma teoria postawy twórcze;
151
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
'J,
3. Następnym warunkiem postawy twórczej jest doświadczenie "ja",
•. doświadczenie autentyczności i identycznoścI. Struktura społeczna i kultura, w której żyjemy, nie zawsze umożliwia uzyskanie tego doświad­
czenia. Współczesny człowiek. zdaniem Fromma, zazwyczaj identyfIkuje się z grupą. Więź ta jesl. wyrazem kompulsywnego, chorobliwego
I
konformizmu, niczym nadto.
.
W społecznościach pierwotnych, w których jednostka jeszcze me
wyłoniła się jako indywidualność, doświudc7.ać "ja" znaczyło tyle, co
doświadczaf "my". W proc(>sie ewolucji i wyłaniania się indywidualności tym, co wyodrębnia jednostkę z grupy, jest . doświadczane przez
nią pocz\.lcie identycznośc'i, własnej tożsamości.
.:.~;. .: ;
Charakterystyczny dla współczesnej kultury pozorny kolektywizm.
jest zdaniem ł'romrtla wyrazem zjawisk paiologH:znych:· braku poczu('la bezpieczeńst",,:,a i l~ku. Znamy to zjawisko pod nazwą kompulsywnego, patologicznego konformizmu. Przezwyciężyć tę patologię można
tylko przez rozwój poczucia tożsamości z sobą samym, poprzez p,?stawp'
autentyczną i twórczą. Nie ozńaczn to postawy egocentrycznej i narcystycznej. Wprost przeciwnie. Mogę doświadczać siebie samego tylko
w procesie relacji z innymi. Izolacja bowiem powoduje niepokój i zakłóca poczucie identyczności z sobą samym.
4:. Kolejnym warunkiem twórczości jest zdolność akceptowania konfliktów i napięć. Cała współczesna edukacja zmierza do zaoszcz~dzema
dziecku nieprzyjemnych przeżyć' i spięć;. Tymczasem właśnie konflikty
lezą u źródeł postawy twór~zej i rozwoju charakteru. Unikając konfliktów, rezygnując z ich przezwyciężania i rozwiązywania, 'stajemy się
automatami.
Konflikty są głęboko zakorzenione w ludzkiej egzystencji. Najbard'liej podstawową formą kontliktu jest antynomia między zwierzęcą
i ludzką' naturą w człowieku. Znajduje on swój wyraz w naszej podb\viadomości, wyobraźni i twórczości. Być świadomym własnych konfliktów, doświadczać ich gł<:boko, akceptować nie tylko intelektualnie,
ale także uczuciowo, jest jednym z warunków twórczości.
Tymczasem kultura nasza ignuruje nie tylko konI!ikty, ale także
. polaryzację, biegunowość. Dla społeczeństwa najważniejsza jest biegunowość męsko-żeńska, która ulega zniesieniu w naszych czasach. Współ­
CZt:~lle spolcczcilstwo przekształca i kobiety,' i mQżczyzn w przedmioty.
Jako przedmioty zatem obiE' płcie są równouprawnione w społeczeilstwle
konsumpcji, stwierdza Fromm z gorzką ironią.
5. Następnym kolejnym wcirunkiem twórczości jest gotowość do
narodzin każdego dnia .. Narodziny nawet w sensie biologicznego rozwoju nie oznaczają jednorazowego wydarzenia, lecz przebiegają w wielu
etapach. Każdy człowiek przeżywa konflikt między pragnieniem powrotu do łona i p~agnieniem pełnego narodzenia się. Być twórczym
oznacza ujmowanie całego procesu życia jako procesu narodzin, w którym żaden etap nie jest etapem końcowym. Wielu ludzi umiera przed
pełnym narodzeniem się. Być twórczym znaczy narodzić S\ę przed włas­
ną śmIcrCIą!
Gotowość do narodzin i ponoszenia konsekwencji tego faktu wymaga odwagi i wiary. Bez odwagi i wiary twórczość jest niemożliwa!
Uczenie się ·twórczości, tj. kształtowanie takiej cechy charakteru,
trwa tak długo, jak długo trwa życie, konkluduje F:romm.
.
•
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.
152
La71lsa Siniugina
Fromma koncepcja postawy twórczej ma ścisły zwją7.ck z jego teorią
miłośCI 5. Postrzegać dru~iego człowIeka w sposób obiektywny, pełny,
znac~y przejawIać w stosunkach międzyludzkich postawę twórczą, ale
oznacza to także - doświadczać miłości.
Fromm w swej teorii miłości dokonuje rekonstrukcji freudyzm'.l,
powracając do koncepcji Id, ale w formie h u m a n i s t Y c z n ej nicświadomości gatunku. Inne
jest rozumienie treści nicświadomości
u Freuda i u Fromma. Pierwszy umieszcza. w niej siły' twórcze i siły
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
.0
zniszczenia, drugi natomlast - wszystkie prawdziwie ludzkie cechy,
cnoty, zdolności i potencjalne możliwości.
W wypadku koncepcji Fromma wystarczy odblokować mechanizmy
kontrolne ego (np. projekcje), aby uwolnić z więzienia nieświadomości
humanistyczne treści.
'
Miłość należy do immanentnej istoty człowieka, 'i takie stwierdzenie
Fromma implikuje określoną historiozoficzną zasadę: każde społeczeń­
stwo, które hamuje rozwój miłości, popada w sprzeczność z podstawowymi potrzl!bitml natury ludzkiej, mUSI więc w końcu zgimlć. ZaLl'm
Fromm dostrzega jako podstawowy problem egzystencjalny człowieka
problem alietiacji, tj. odrqbności i emocjonalnej samotności człowieka.
Rozwiązaniem tego problemu ma być odzyskanie jedności ze ~wiatem
poprzez miłość i postawę twórczą. To znaczy poprzez orientacj~ produktywną w przeciwieństwie do orientacji odbiorczej, konsumpcyjnej.
Naczelnym problemem człowieka' jest więc pokonanie odrGbno':;c i
przez osiągnięcie ponownej jedIiości ze światem, bliźnimi, samym S()~ą
i płcią przeciwną. Zdaniem Fromma problem ten pozostaje ten sam
w ciągu całej historii ludzkości, od człowieka pierwotnego do człowiek ...
współczesnego, od społeczeństwa pierwotnego do .kapitalizmu.
DZIC'je siG tak dlatego, że problem ten jest określony przez sytuacje>
człowieka w świecie, przez warunki ludzkiej egzystencji. Pr')hh"n
odrębnuści człowieka i jej przezwyciężenia nie tylko jest ten sam
w ciągu historii, ale z biegiem czasu ulega dramatyzacji i pogł<;bicniu.
-Kolejne formy społeczeństwa nie mogły uczynić nic w zakresie przezwydGżenia odrębności czlelwieka.
\Yarto bliżej się przyjrzeć Fromma teorii alien::tcji, gdyż ma to znnl"L.enie przy rozpatrywaniu jego teorii miłości i teorii twórczoHt:i.
Fromm twierdzi, że historia zaczęła się od wszechstronnej alicnuf'jl
C'zlo\vieka od natury i rozwija się ku coraz bardziej dramatycznym jej
formom. Są to formy następujące:
'
1. W ustroju kapitalistycznym 1"" kolonialnym formą alienacji jest
forma własnoścI prywatnej: 2. Ludzie s~ wyalienowani w stosunku do
innYl"h ludzi Jako członkowie różnych klas i jako towar na rynku praC'y; 3. Alienacja określa stosunki między kobietą i mGzczyzną;· 4. Czło­
wiek jest wyalienowany w stosunku do siebie ~amego, je~o ideały s:!
~przeczne z rZl::czywistościq , a ~ycie pozbawione znaczenia i celu.
Fromm s:u<;znie wskazuje na istniejące formy alienacji człowieku,
mylnie przypisuje je jednak naturalnym Warunkom ewolucji człowieka.
Dostrzega sprzeczności istniejące w społeczellstwie kapitalistycznym,
ale nie dostrzega społecznych możliwości ich przezwyci~żenia. Widzi
uutomiast mozliwość przezwyciężenia tych sprzec1.ności indy\vidualnie.
Chodzi bowiem o egzystencjalną odrębność jednostki, a tę może ona
przezwyciężyć przez miłość i twórczość.
5 Por. E. Fromm, O sztu.ce miłości, ,PIW, Warszawa 1971, tłum. A. Bogdański.
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
,.
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.
E. Fromma teoria postawy twórczej
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
li'i3
---------- ---- ------ - -------- -----Fromm wyodrębnia dwie fałszywe metody przezwyciężenia alienacji, tj. dwie tzw. drogi ucieczki przed odrębnością. Są to stany orgiastyczne i konformizm -.:.. formy występujące powszechnie w społccl.pń­
stwie kapitalistycznym. Stany orgiastyczne wywoływane są przez narkotyki, alkohol, uprawianie seksu. Stwarzają one iluzję jedn()~ci ze
światem i z ludźmI. Konformizm, podobnie jak orgia, stwarza iluzjt~
pojednania ze światem, jednak na dłuższą metę wzmaga tylko pOCZU'::le
odrębności i pogłębia "syndrom cierpienia".
.
Konformizm to postawa ukszlaltuwana przez Ill:.lSOWe społcczeń:;two
"robotoidalnych" m;obowości, społeczeństwo 7ufascynowane nauką i tC'chniką. Postawa taka może sprzyjać kształtowaniu siG e s t e t y ki mhi!izmu, gwałtu, przemocy, sensacji i szmiry, charakterystycznej dla
współczesnej cywilizacji urbanistycznej.
_ Prawdziwe rozwiązanie swego problemu człowiek moze odnaleić jedynie w miłości (innymi słowy - w twprczości).
Twórczość, miłość i w ogóle tzw. orientacja produktyv. ·na jest w rozumieniu Fromma aktywną siłą w człowieku, wrodzoną zUolnośchl.
jlotencjaln:1 mo;i:1iwości:). 1 to wInśnie można teorii Jt'rommu zUl'zud<.:.
Mlłość, postawa twórcza jest raczej chyba rodzajem stosunkćJ\v, których różne formy rozwinqły się w konkretnych warunkach w cią~u
tysięc.y lat dziejów człowieka . .Jest to zjawisko społeczne interna!lzowane przez każde dziecko w toku indywidualnego rozwoju. F'ormy ludz
klej miłości (tj. postawy kreatywnej w stosunku do drugiego człowieka)
!-.:] wyt\l{orem procesów historycznych i to stosunkowo niedaWll)·(·h. jak
t ..... icrdzq mektórzy 6. Dziecko rodzi się bez zdolnuści do kochania w jakicjkolwiek formie. Musi ono uczyć się miłości, tj. zajmować w zyelll
postawę twórczą, a nie destruktywną. Według Fl'omma natomiClst wystarczy odblokow'ać mechanizmy obronnc, by uwolnić z wl~71cniCl nieświadomości konstruktywne i twórcze SIły człowieka. Sily kon"tJ'uktywne (biofilia) są zdaniem Fromma biologiczme dane, S'l one glt~hr)kn
zakorzenione w naturze ludzkiej. Pogląd ten uniemoz1iwia wyjnśnie­
nie historycznej genezy i rozwoju konkretnych form miłości (i postawy
twórczej). Siły destrukcji natomiast, twierdzi Fromm, ni.e są bIOlogicznie dane. Tzw.' agresja chorobliwa jest fenomenem wyłączn:e ludzkim,
7.akorzenionym wyłącznie w ludzkim charakterze.
Dlaczego wh~c człowiek jest w przewazajqcej mierze zły, a nie dobry, dlaczego jego dobre możliwości są blokowane, a złe uwalniane.
Jak to wyjaśnić na gruncie wywodów Fromma?
Frommowska psychoanaliza humanistyczna próbuje odpowiedzleć na
to pytanie: dobro jest blokowane, pomeważ c7łoWlCk hołduje złym ukleI'
dom odniesienia. Fałszywe p'rzekonania sq w sta.nie zablokować rozwój
zdolności pierwotnych człowieka i tym samym uruchomlĆ tk\vi'lC't
w nim złe siły wtórne. Na przykład kult pieniędzy, sukcesu, pozycji
społecznej jest wiarą w fałszywy układ odniesienia i jest fałszywym
przedmiotem czci. Fromm nazywa takie zja\visko fałszywą religią; blokuje ona pozytywne możliwości ludzkie i wyzwala takie myśl! i działania, które niszczą wszelkie ludzkie wartości.
6 Z 'niezwykle ostrą krytyką frommowskiej rekonstrukcji Freuda, której C'lemC'ntami jest ~eoria aliC'nacji i teoria miłości, wystąpił amerykański marksistL
H. K. Wclls, Pawłow i Freud, Moskwa 1959; H. K: Wells, Zmłerzch psychoanali::y
KiW, Warszawa 1968, tłum. Jerzy Prokop,iuk.
1
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.
151
LaTlIsa Sini ugina
------------------------------------
...
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
Postawa twórcza wymaga odwagi, tj. wymaga wiary i nadziei, czyli
prawdzi\',iej religii 7, w której przedmiotem czci jest idea potencjalnych
możliwości ludzkich.' Fromm twierdzi, że człowiek Zachodu rozczarował
siG do tradycyjnych religii, w których centralną' postacią jest Bóg
Ojciec'. Religię bez Boga odnajduje w buddyzmie Zen, który postulu je '
ujawnienie wrodzonych możliwości człowieka, nie obrażając jcr,o rozumu wiarą w obraz ojca.
Fromma teoria h~órczości (postawy twórczej), znajdując się w SC1slym związku z podstawowymi tczami psychoanalizy humanistycznr'j.
posiada jej zalety i wady. Można podzielać niepokój Fromma z powodu
eskalacji zjawisk przestępcżości i terroru, rozpadu więzi rodzinnych
i degeneraC'ji Wi~Zl społecznych, charakterystycznych dla -społeczeństw
kapitalistycznych. Można z uznaniem obserwować jego polemiki tnczone z obrońcami naturalnego, biologicznego statusu' ludzkiej agresywności, którym przeciwstawia własną koncepcję sił konstruktywnych,
zakorzenionych w ludzkiej naturze. Niemniej jednak recepty, jakie
Fromm proponuje na te bolączki, nie są możliwe do zrealizowania ..Jego
"humanistyczpa religia" -- ·to utopia. Ideał frommowskiego "zdrowe'go
społeczeństwa" wraz z zasadami nadziei i miłości, postawy twórr'7cj
i "odnowy moralnej" jest nie możliwy do zrealizowania na gruncie
jedynie terapii analitycznej. Wyzwalanie "postawy twórczej" spod
presji mechanizmów obronnych odbywa się przecież w konkretnyc:1
warunkach społecznych . .Jak je zmienić, aby nie blokowały rozwo,iu
sił konstruktywnych człowieka? Przez kształtowanie postawy twórczej
jako cechy charakteru, odpowiada Fromm, zamykając tym samym 1.oh,
z którego nie ma już wyjścia.
LaT,//sa Siniugina
7 Podstawowe tezy swej ideologii tzw. "odnowy psychicznej", której elcmc!1tarni podstawowymi ma być wiara, nadzieja i miłość, Ifromm przedstawia w Re-
tt'o/uC')i nadziei,.. (ThC' Tc.'vol7ttion oj hop€! towaru a humanizcd tcC'1moloO'/. Nl....
York 196'8).
Siniugina, L., 1978: E. Fromma teoria >postawy twórczej< [Fromm's theory of creative attitude,
In: Studia Filozoficzne, Warszawa, No. 10 (1978), pp. 149-154.